De betere metafoor Over de nieuwe definities voor sekse en gender van filosoof Judith Butler Profielwerkstuk Katrijn Siderius Januari 2011
Voorwoord Psst, Katrijn, moet je kijken!, en Lucy wees op een klant die bij de appels stond. Wat denk je, is het een man of een vrouw? Ik keek naar de persoon die ze aanwees. Het was iemand met haar tot op de schouders, een groene jas en een skinny jeans met daaronder sneakers. Het is een man, zei ik, een jongen. Ja, maar, zei Lucy, hij of zij heeft een roze speldje in het haar. En een heel erg vrouwelijk gezicht. Laten we afwachten totdat zij of hij afrekent, zei ik, dan horen we het aan de stem. De persoon kwam naar de kassa. Nog voordat hij of zij zijn of haar mond had opengetrokken had ik voor mezelf al besloten: hij had een baard. Tevreden over deze conclusie noemde ik het bedrag dat hij moest betalen. Ik wil graag pinnen, antwoordde ze met een hoog piepstemmetje. Mijn dank gaat uit naar Rianne Neering, omdat ze mij begeleid heeft op precies de goede manier, naar alle mensen om mij heen die steeds weer naar al mijn homoverhalen hebben geluisterd en naar UniC, voor zes ongelooflijk leuke en leerzame jaren. Katrijn Siderius, januari 2011 2
Inhoudsopgave Voorwoord 2 1. De scheiding tussen man en vrouw is overal 4 1.1 Inleiding op het onderwerp 4 1.2 Probleemstelling 5 1.3 Verantwoording 5 2. Identiteiten zijn geen vaststaande categorieën 6 2.1 Judith Butler 6 2.2 Theorie 6 3. Een sekse is te weinig en twee is slechts één mogelijkheid 8 3.1 Seyla Benhabib 8 3.2 Désirée Verweij 8 4. De spanning kan blijven bestaan met Butler 10 4.1 Conclusie 10 4.2 Aanbevelingen 11 Literatuurlijst 12 3
1. De scheiding tussen man en vrouw is overal 1.1 Inleiding op het onderwerp Wat ben je toch een meisjesmeisje! Meestal doelt deze zin op het feit dat het meisje in kwestie zich wat aanstellerig gedraagt; zij wil niet door een plas modder lopen of moet echt nog even haar make-up fatsoeneren. Doorgaans een uitspraak waar hoogstens een verontwaardigd oh op volgt. Maar wie wat langer nadenkt over het woord meisjesmeisje, merkt dat er meer achter zit. De uitspreker meent dat de vrouw in kwestie zich ook gedraagt als een vrouw. Blijkbaar kan een vrouw zich ook niet als een vrouw gedragen. In het voorbeeld hierboven onderscheidt de uitspreker twee dingen: met het deel meisjes zegt de persoon iets over het gedrag, met het deel meisje zegt hij iets over het biologische kenmerk van de persoon in kwestie. Kortom, er zitten dus twee aspecten aan de definitie van een vrouw (en óók man): aan de ene kant de sekse (het biologische aspect) en aan de andere kant de gender (het culturele en gedragsaspect). [Vernout, 1999]. Het aspect sekse wordt vaak gedefinieerd als het geslacht. Heeft een mens borsten, dan is het een vrouw, heeft het een baard (of stoppels), dan is het een man. In de wetenschap zijn er meer referentiekaders; grofweg drie. En dan nog is sekse vaak niet te definiëren. Anatomen, ten eerste, kijken bijvoorbeeld naar de interne en externe geslachtskenmerken. Maar er zijn ook vrouwen met baardgroei en mannen met borsten en er zijn mannen en vrouwen onvruchtbaar. Zijn zij dan nog wel man óf vrouw? Endocrinologen, ten tweede, kijken naar de hormoonspiegel. Zij bepalen aan de hand van de concentraties van oestrogenen en testosteron de sekse. Maar na de overgang lijkt de hormoonspiegel van een vrouw sterk op die van een man. Is zij dan nog wel een vrouw? Ten derde zijn er nog de genetici. Zij kijken alleen maar naar het laatste chromosomenpaar in het DNA; XY is een man en XX is een vrouw. Regelmatig, echter, zijn er ook mannen met XXY en vrouwen met XXX. Kortom, voor het begrip sekse is niet gemakkelijk een definitie te geven. Wat bovenstaande referentiekaders wel gemeen hebben is dat het allemaal biologische definities zijn. [Spaink, 1998] Onder het aspect gender verstaan we het gedrag van een mens; hoe iemand zich uit richting de samenleving. Dit wordt door verschillende factoren bepaald: Vanaf de geboorte start een proces waarbij het jonge kind via gedrag van anderen, waarneming van het eigen lichaam en cognitieve ontwikkeling tot een globaal beeld (de genderidentiteit) van zichzelf komt en dat uit. [Cuypere, 2004] Hoe een kind zijn gender uit, komt dus vooral door de mensen om het kind heen. Het kan een mannelijk gender zijn, een vrouwelijk gender, maar ook iets daartussen in. Al vanaf negen maanden kan een baby onderscheid maken tussen mannen en vrouwen. Kleuters die weten dat ze een meisje zijn, gaan het gedrag overnemen van vrouwen en zo rond het tiende levensjaar weten kinderen dat meisjes later vrouwen worden en jongens mannen. [Cuypere, 2004]. De genderidentiteit wordt voornamelijk door de samenleving toegekend en niet door het individu. Een van de grondleggers van de begrippen sekse en gender is de Franse filosoof en schrijver Simone de Beauvoir. Lang werd er helemaal geen onderscheid gemaakt tussen sekse en gender. Mannen verdienden de kost en vrouwen deden het huishouden en zorgden voor de kinderen. Sommigen schikten zich niet in deze rol. Deze vrouwen en mannen werden door de samenleving raar aangekeken. Vooral de kerk hamerde op de vaststaande positie van man en vrouw. Door de begrippen sekse en gender kon opeens verklaard worden waarom niet alle vrouwen vredelievend waren en niet alle mannen beesten. 4
De mainstream nam Beauvoirs scheiding van sekse en gender over, maar zij was nog steeds van mening dat de sekse vaststaat en deze onmiddellijk het gender bepaalt. [Spaink, 1998]. Deze mainstream had en heeft grotendeels gewoon gelijk. De meeste (biologische) vrouwen gedragen zich ook als vrouw. Maar er zijn (veel) uitzonderingen: homo's, lesbiennes, biseksuelen, transseksuelen, transgenderisten en travestieten. Zij zweven ergens tussen man en vrouw, zowel op het gebied van gender als van sekse. Want staat sekse wel vast? Of zoals schrijfster en activiste Karin Spaink het formuleert: Plaats je dan niet simpelweg natuur onder cultuur, waarbij natuur als onveranderlijk en determinerend wordt opgevat en alleen cultuur als beïnvloedbaar, maakbaar en vatbaar voor veranderingen? Is natuur wel zo n passieve, vaststaande categorie? [Spaink, 1998]. Travestieten laten zien dat een mannelijke sekse ook een vrouwelijke gender kan voortbrengen. En sommige mensen zijn geboren in het verkeerde lichaam; zij zijn geboren met een sekse die niet past bij hun gender. De samenleving zag sekse als iets vaststaands, waar de constructie gender onmiddellijk uit voortvloeide. Transgenderisten en sommige wetenschappers zien nu (en toen ook al) sekse en gender als twee losstaande constructies, die beide invloed hebben op elkaar. Ondanks dat het gedachtegoed van twee losstaande constructies van sekse en gender intussen mainstream is geworden, is de scheiding tussen man en vrouw op het gebied van sekse nog steeds overal. Op formulieren, op de wc en in winkels; we worden er constant mee geconfronteerd. En ook in ons taalgebruik zitten de twee sekses: hij / zij, directrice / directeur en meisjesachtig laten zien dat er twee opties zijn: man of vrouw. Maar is dat wel zo? Zijn er ook maar twee mogelijkheden voor de mens? Of zijn er meerdere of zelfs een ondeindig aantal soorten sekses nodig? En zo ja, hoe komen die er? Het zijn deze vragen waar een antwoord op wordt gezocht in dit profielwerkstuk. 1.2 Probleemstelling Om de bovenstaande vragen te kunnen beantwoorden is er gekeken naar filosoof Judith Butler. Zij is het niet eens met de huidige definities voor sekse en gender en is er van overtuigd dat met nieuwe talige definities de wereld beter beschreven kan worden en zelfs kan veranderen. De probleemstelling van dit profielwerkstuk is als volgt: In hoeverre heeft Judith Butler gelijk in haar nieuwe definities voor sekse en gender? Deze vraag is op twee manieren te lezen. Ten eerste of Butler gelijk heeft in haar manier van verandering de nieuwe definities en ten tweede of Butlers nieuwe definities van sekse en gender kloppen. 1.3 Verantwoording Er is al veel populair wetenschappelijk en maatschappelijk onderzoek gedaan naar het begrip gender, maar niet naar sekse. Dat lijkt volgens de meeste mensen namelijk vast te staan; de meest gehoorde reactie op het onderwerp van dit profielwerkstuk was Maar je bent toch man óf vrouw? Met deze literatuurstudie worden twee ideeën over het kijken naar sekse belicht, zodat de lezer de kans krijgt om na te denken en nieuwe definities te verkennen. Om de hoofdvraag te beantwoorden wordt het werk van filosoof Judith Butler bestudeerd (hoofdstuk 2) en haar theorie over sekse en gender vergeleken met het werk van Seyla Benhabib, die het niet eens is met Butlers manier van verandering eens en met Desiree Verweij, die het niet eens met haar nieuwe definities voor sekse en gender (hoofdstuk 4). De vraag of Butler gelijk heeft gaat alleen over de theorie die in hoofdstuk 2 wordt behandeld. 5
2. Identiteiten zijn geen vaststaande categorieën Dit hoofdstuk heeft als doel de theorie van Judith Butler uiteen te zetten en daar waar nodig is bij te staan met voorbeelden en uitleg. Als eerste wordt Butlers leven kort beschreven, daarna wordt in gegaan op haar manieren om de wereld te veranderen en op haar nieuwe definties voor sekse en gender. 2.1 Judith Butler Judith Butler is zonder enige twijfel een van de meest spraakmakende filosofen op het terrein van gender en seksualiteit van dit moment. [Halsema en Wilmink, 2000] Butler (1956) werd geboren in Ohio, de Verenigde Staten, als kind van twee Joodse ouders. Al op haar veertiende interesseerde ze zich zeer in Kant, Hegel en Spinoza; Joodse filosofen die voorbij kwamen in de lessen van de Hebreeuwse school die ze bezocht. [Aloni, 2010] In 1984 studeerde Butler af op filosofie aan de universiteit van Yale met een proefschrift over identiteiten en verlangens; onderwerpen die in de rest van haar werk veelvuldig zouden terugkomen. In de tijd dat ze haar proefschrift schreef was Butler actief in feministische en lesbische bewegingen [Halsema en Wilmink, 2000] Na de universiteit is Butler gaan lesgeven en schrijven. Het boek waarmee Butler doorbrak is zonder meer Gender Troubles, waarin ze een geheel nieuwe theorie over de begrippen sekse en gender beschrijft. De theorie van paragraaf 2.2 komt uit dit boek. Tegenwoordig doceert Butler aan de universiteit van Californië en haar meest recente werk focust op de Joodse filosofie. [Aloni, 2010] 2.2 Theorie Vrouw en man als de twee enige categorieën De wereld om ons heen wordt opgedeeld in heel veel hokjes, maar vooral in twee hokjes: mannen en vrouwen. Dat terwijl er, mede door de begrippen sekse en gender, in de Westerse cultuur wordt geaccepteerd dat het gedrag niet hoeft aan te sluiten bij het lichaam. En dat terwijl onderzoek uitwijst dat er meer mensen zijn waarvan de sekse (volgens onze richtlijnen) onbepaald is dan met het syndroom van Down. [Spaink, 1998]. Butler laat in haar theorie zien dat het door die tweedeling lijkt alsof er een universele definitie is voor vrouw en man en dat deze definities los worden gezien van en belangrijker zijn dan alle andere begrippen die een identiteit bepalen, zoals onder andere klasse, ras en etniciteit. Butler is het absoluut niet met deze man-vrouw tweedeling eens maar laat zien dat het door de huidige machtsverhoudingen moeilijk is deze tweedeling te veranderen. Het abjecte; de gruwel van de groep Met machtsverhoudingen doelt Butler op de normen en waarden omtrent gender en seksualiteit. Omdat we in de sociale orde erkenning zoeken, conformeren we ons aan de bestaande normen rondom mannelijkheid, vrouwelijkheid en heteroseksualiteit. Die standaard subjecten (identiteiten), die Butler bodies that matter (letterlijk lichamen die er toe doen) noemt, creëren naast zichzelf ook meteen een groep die er niet bij hoort. Een voorbeeld hiervan is de norm dat mannen altijd een broek dragen. Doordat deze norm heerst in de maatschappij, creëert de maatschappij ook een nieuwe groep; de groep mannen die niet altijd een broek draagt. Die nieuwe groep noemt Butler het abjecte. Andersom kan het ook; 6
door niet de eigen identiteit te beschrijven, maar het abjecte zelf, wordt ook een identiteit gecreëerd. Of met andere woorden: Identiteit wordt niet enkel bepaald door de positie die men inneemt, maar tevens door een negativiteit, ofwel door wat men niet is. [Butler, 1990] Pas als er een bodie that matter (een lichaam wat er toe doet) is gevormd, kan deze groep bodies gerepresenteerd worden in de maatschappij. Aan iets wat niet door de groep als bestaansrechthebbende wordt gezien (het abjecte) is niet concreet (mannen die geen broek dragen kunnen immers een rok dragen, maar ook een jurk of gewoon een broek) en kan moeilijk een plaats krijgen in de macht van die groep. Om de tweedeling tussen mannen en vrouwen te veranderen moeten de normen en waarden in een maatschappij veranderen. Maar om die te veranderen, om daar tussen te komen, stelt Butler dus, moet het een concreet subject zijn, moet het in een hokje passen. En dat is nou juist niet de idee van de anti-tweedeling: die wil die hokjesdeling niet. Maar, Butler komt met een oplossing. Taalperformativiteit Volgens Butler kan die tweedeling alleen veranderen door bewust te worden van deze machtspraktijken én door taal. Taal kan handelen door middel van zogenaamde taalhandelingen. Taalhandelingen bewerkstelligen iets door middel van het woord zelf, het is een uitspraak waarmee een handeling wordt verricht. Butler stelt dat alle taaluitingen tot op zekere hoogte performatief (handelend) zijn en dat zij niet geproduceerd worden door een van zichzelf bewust, willend subject; eerder wordt het subject geproduceerd door het vertoog. Want een taaluiting is een herhaling van een vorige taaluiting. Iedere uitspraak over het lichaam geeft het lichaam dus zelf mede vorm. Butler stelt hiermee niet dat het lichaam alleen bestaat uit talige constructies maar dat we alleen via taal toegang hebben tot het lichaam. En dat we dus alleen door taal de huidige constructies van sekse, gender, man en vrouw kunnen veranderen. Butler gaat zelfs verder dan dat alleen maar constateren; ze maakt ook taal. Naast kritiek op de huidige definities van sekse en gender maakt ze haar eigen definities. Huidige en nieuwe definities Butler is van mening dat als gender samenvalt met de culturele betekenissen die aan het geseksueerde lichaam worden gehecht, je niet kunt volhouden dat gender op een of andere manier uit sekse voortkomt. Gender hangt dan alleen af van die culturele betekenissen. Daarnaast beschouwt Butler het lichamelijke verschil (de huidige definitie van sekse) niet als een natuurlijk gegeven, maar als cultureel geconstrueerd. Het kan niet begrepen worden als een vaststaand lichamelijk of natuurlijk gegeven maar wordt toegeschreven aan het lichaam, bijvoorbeeld door wetenschappers. Butler maakt zelf geen onderscheid tussen de huidige sekse en gender. Sekse is voor Butler het radicaal ongeconstrueerde; het lege blad. Gender omvat dan de culturele en discursieve (redenerende, talige) middelen die op de sekse inwerken, zowel vooraf als achteraf en zowel door het subject zelf als door de omgeving. Alle verschijningsvormen van gender, dus ook man en vrouw, zijn dan volgens Butler in feite performances. Volgens deze nieuwe definities maakt dus iedereen deel uit van de samenleving, zonder hokjes. Volgens Butler is het moeilijk om door de huidige machtsverhoudingen de normen en waarden aan te passen. Alleen door bewustzijn en taal kan de tweedeling worden opgeheven. Zij creëert, door sekse gelijk te stellen aan gender, een oneindig aantal, ongedefinieerde sekses. Butlers eigen taal voor sekse en gender laat dus duidelijk zien hoe zij de wereld ziet: niet als mannen en vrouwen, maar als mensen. 7
3. Een sekse is te weinig en twee is slechts één mogelijkheid In dit hoofdstuk zullen twee critici van Butler behandeld worden. Van de een, Seyla Benhabib, zal haar kritiek op Butlers manier van veranderen; taalperformativiteit, gebruikt worden en van de ander, Désirée Verweij, haar kritiek op Butlers nieuwe definities voor sekse en gender. 3.1 Seyla Benhabib Geen ruimte voor verandering Seyla Benhabib uit in haar boek Situating the self kritiek op de visie van Butler over de definitie van het subject. Benhabib stelt net als Butler dat het subject geconstrueerd wordt door de rede, dat het door taal gevormd wordt. Maar zij vindt niet dat het subject alleen kan bestaan door een beroep te doen op wat al bestond, want hoe kan gender dan variëren? Hoe komt het dan dat er verschillende genders zijn? [Benhabib, 1992] Volgens Benhabib is het erkennen van culturele en sociale invloeden wat anders dan erkennen dat het subject geconstrueerd is door de rede. [Anon., 2010] Benhabib poneert dat bij herhaling van die taal, de normen en waarden, het voorgaande nooit volledig herhaald kan worden en dat daar de mogelijkheid ligt tot verzet en verandering. Benhabib vraagt zich alleen af waar de middelen voor deze verandering vandaan komen.[van der Hammen, 2004] Benhabibs kritiek op Butler is dan ook dat er volgens haar binnen Butlers theorie weinig ruimte is voor verzet. Als het subject gemaakt wordt door haar taaluitingen, is er dan nog wel eens kans dat normen en waarden ooit veranderen? 3.2 Désirée Verweij In haar artikel Een sekse is te weinig en twee is slechts één mogelijkheid? De onvermijdelijke valkuil van binaire opposities plaatst Désirée Verweij kritische kanttekeningen bij het streven van Butler naar het loslaten van twee sekses. Een binaire oppositie is twee termen die elkaar logisch uitsluiten maar alleen in relatie tot elkaar betekenis hebben en daardoor samen een geheel vormen.[kloos, 1995] Verweij, hoogleraar Militaire Ethiek en gepromoveerd op vrouw-metaforen in het werk van Nietschze, is van mening dat Butler gevangen blijft in de man-vrouw dualiteit. Dit beargumenteert ze door terug te gaan op de theorie waarop Butler haar theorie baseert: het werk van Nietzsche. Nietzscheaans Butler ziet, en dat is terecht volgens Verweij, dat in de dominante cultuur de polen mannelijk / vrouwelijk tegengesteld zijn. Deze tegenspraak zorgt ervoor dat de wereld in twee hokjes wordt opgedeeld: de ene positie sluit de ander zaak uit. Door toepassing van deze tegenspraak wordt orde gecreëerd in een werkelijkheid die zonder deze orde chaotisch zou zijn. Verweij volgt hierbij net als Butler, Nietzsche, die zegt dat deze tegenstelling bestaat doordat er een naam aan gegeven wordt. Met andere woorden; door het gebruik van taal wordt er een waarheid - een waarheid van woorden - gecreëerd. [Nietzsche, 1873] Maar die waarheden zijn slechts metaforen; het is een (vervormde) afspiegeling van de echte werkelijkheid. De mens erkent niet dat de geconstrueerde metaforen niet volledig overeenkomen met de 8
werkelijkheid waar ze naar verwijzen, en in die zin leeg, onwaar, of schijn zijn. [Verweij, 1994] Door middel van taal krijgt men begrip op de chaos en creëert zijn eigen identiteit door de al eerder genoemde tegenspraak te benutten; door te formuleren wat er anders is, formuleert men tegelijkertijd zichzelf. Dit hebben we al eerder bij Butler gezien; alleen noemt zij dit het abjecte! Deze binaire denkstructuur is volgens Nietzsche onvermijdelijk: want taal is per definitie uitsluitend en taal is de enige manier om de werkelijkheid te beschrijven, ook al is het maar een metafoor (en dat is ook weer tegenstelling!). Deze tegenstelling tussen taal en werkelijkheid - en dus ook tussen man en vrouw en de werkelijkheid - creëert een spanningsveld in ons zelf, die in stand moet worden gehouden om het uiterste uit ons zelf te halen. Man en vrouw als metafoor, niet als essentie Uit de theorie van Nietzsche gebruikt Verweij twee punten om een kritische kanttekening te zetten. Ten eerste kan Butlers genderbinariteit ook op een Nietzscheaanse manier worden bekeken; De termen man en vrouw verwijzen niet naar een essentie. Het zijn, zoals Nietzsche aangeeft, illusies, metaforen maar wel noodzakelijke illusies. [Verweij, 1994] Het tweede dat Verweij benoemt is de noodzaak van de tegenstelling, de noodzaak van het spanningsveld, zoals dat hierboven wordt genoemd. Dan zijn mannelijkheid en vrouwelijkheid metaforen die verwijzen naar iets (de spanning) die niet per definitie verbonden hoeft te zijn aan de kenmerken van één bepaald lichaam (sekse!), maar wel werkzaam is in en tussen lichamen. Gevangen in twee hokjes Volgens Verweij kunnen we dus niet zonder de man-vrouw tegenstelling omdat dit iets onvermijdelijks is. Zij wil ook laten zien dat Butler gevangen blijft in deze tegenstelling, ofwel dualiteit. Butlers voorbeelden die volgens haar laten zien dat er meerdere sekses nodig zijn, blijven parodieën van de man-vrouw dualiteit. Een travestiet die vrouwelijkheid met het lichaam van een man combineert, speelt weliswaar een spel met deze dualiteit, maar daardoor wordt deze nog niet aangetast. En dat de dualiteit niet ophefbaar is, wordt ook duidelijk door de lichamelijke beperkingen. Volgens Butlers theorie dat er oneindig veel genders mogelijk zijn, zou een kleine vrouw een performance kunnen zijn van een grote, dikke man, terwijl dit in werkelijkheid geen geloofwaardige imitatie is. De weinige mannen die zo een performance wel aankunnen, zijn uitzonderingen. De kenmerken van lichamen kunnen weliswaar oneindig verschillen, maar grosso modo kunnen alle menselijke lichamen onderscheiden worden naar (primaire en secundaire) vrouwelijke en mannelijke geslachtskenmerken. En dit onderscheid is niet van dezelfde orde als het onderscheid tussen grote en kleine, dikke en dunnen of al dan niet van flaporen voorziene lichamen. [Verweij, 1994] Met homoseksualiteit wil Butler laten zien dat de man-vrouw dualiteit geen werkelijkheid is, omdat sommige mannen vallen op mannen en daarmee overeenkomsten vertonen met de meeste vrouwen (die ook op mannen vallen). Maar Verweij wijst op het feit dat nog steeds de categorieën man en vrouw aanwezig zijn in homoseksuele praktijken. Kortom, Verweij pleit voor behoud van de man-vrouw binariteit: Je kunt volhouden dat we geen mannen of vrouwen zijn, maar mensen. Echter, het bezoek aan een toilet stelt zelden iemand voor een onontkoombare keuze. De meeste mensen ervaren één van beide polen als hun genderidentiteit. [Verweij, 1994] En sommige mensen kunnen dan wel beide polen ervaren of een andere pool dan hun lichaam weerspiegelt, maar dat blijven allemaal variaties op een en hetzelfde thema. 9
4. De spanning kan blijven bestaan met Butler 4.1 Conclusie In hoeverre heeft Judith Butler gelijk in haar nieuwe definities voor sekse en gender? Zoals in de inleiding al naar voren kwam, is de onderzoeksvraag van dit profielwerkstuk op twee manieren te benaderen. Ten eerste is het de vraag of Butler gelijk heeft in haar manier van veranderen: kan de huidige man-vrouw dualiteit overstegen worden door middel van taal? Ten tweede is het de vraag of Butler gelijk heeft in haar nieuwe definities voor sekse en gender: kan met haar definities de wereld beter beschreven worden? Toegang tot alle lichamen Butler beschrijft in haar theorie dat taal toegang geeft tot het lichaam en dus tot de samenleving. Haar interpretatie van de wereld is vervolgens dat de huidige man-vrouw dualiteit niet genoeg is om tot alle lichamen toegang te krijgen; de taal die er nu is, is niet voldoende om een goed beeld van alle mensen te krijgen. Daarom creëert zij haar eigen definities, zij probeert met haar eigen taal wél die toegang te krijgen tot die lichamen die daarvoor abject waren. De huidige sekse en gender voegt zij samen en noemt ze gender, en sekse wordt de mens zonder gender; het lege blad. Daarmee valt volgens Butler de manvrouw dualiteit weg, zodat er alleen mensen overblijven. Verandering ligt in taal, taal is de verandering Het punt dat Benhabib maakt als kritiek op Butler is samen te vatten in het volgende: als taal een performance is en een performance een herhaling, dan kan taal niet iets veranderen, omdat het steeds een herhaling is van iets wat al bestaat. Dat strookt niet met de werkelijkheid, want in de loop van de tijd verandert er wel degelijk iets. Hier neemt Benhabib echter de theorie van Butler te letterlijk. Naar mijn mening wil Butler met deze theorie de lezer duidelijk maken dat het heel moeilijk is om normen en waarden in een maatschappij te veranderen, omdat taal grotendeels een herhaling is en omdat de maatschappij dat niet door heeft. De verandering is er dus wel en die ligt in taal. Nieuwe definities, maar geen nieuwe hokjes Verweij haalt in haar kritiek op Butler als eerste Nietzsche aan, die beweert dat de tegenstelling van taal de idee dat het altijd onwaarheden zijn en dat taal altijd uitsluit de man-vrouw dualiteit onvermijdelijk maakt. Butler is het hier gedeeltelijk mee eens: zij worstelt ook met het feit dat het bijna onvermijdelijk is om in hokjes te denken op het moment dat een groep want een groep is een hokje opgenomen wordt als iets wat er toe doet. Maar toch is Butler er naar mijn mening aardig in geslaagd om deze hokjes zoveel mogelijk te vermijden. Haar nieuwe definities geven geen ruimte aan hokjes, want alles is mogelijk in het nieuwe gender! Ook al is taal een metafoor, Butlers metafoor komt heel dicht in de buurt van de werkelijkheid. Qua taal is dus te concluderen dat Butler met haar definities als idee grotendeels gelijk heeft in het feit dat ze daarmee toegang krijgt tot het menselijk lichaam. Daarnaast laat ze zien dat de man-vrouw dualiteit in theorie vermijdelijk is Metafoor op metafoor De vraag die hier op volgt is ook de tweede interpretatie van de onderzoeksvraag: kloppen die definities inhoudelijk wel? Is het ook in de praktijk zo dat er geen tweedeling in de wereld is en dat die ook niet nodig is? Verweij poneert dat de man-vrouw dualiteit de werkelijkheid 10
benadert, doordat de metaforen mannelijk en vrouwelijk niet per definitie vastzitten aan een lichaam. Verweij erkent daarmee ook de transgenders, maar vindt niet dat zij afbreuk doen aan de man-vrouw dualiteit. Het zijn enkel parodieën. Butler ziet travestie juist als een uiting om de dualiteit te overstijgen, net zoals de vrouwen die in de jaren 50 broeken begonnen te dragen. Toen werd gender ook gezien als iets vaststaands, terwijl er intussen maatschappelijke acceptatie is voor een oneindig aantal genders. Zou dat dan met sekse niet ook kunnen? Verweij zegt daarop, dat over het algemeen toch iedereen gewoon ingedeeld kan worden in de hokjes man en vrouw. Hier ben ik het wel mee eens, maar ik denk dat die indeling gemaakt kan worden doordat het de gewoonte is. Het is alsof Verweij vertelt waar we nu op dit moment staan; en haar metaforen om de metaforen die in de samenleving gebruikt worden, te beschrijven kloppen. Zij vertelt bijvoorbeeld, wat naar mijn mening ook klopt, dat bijna niemand moeite heeft met een toiletbezoek. Maar, Butler zit een metaforenlaag dieper, zij laat zien aan de hand van taalperformativiteit dat die metaforen van de samenleving aangeleerd zijn. Niemand heeft dus moeite met een toiletbezoek omdat het een herhaling is van normen en waarden, niet omdat dat echt is wat iemand wil. Om dichter bij de werkelijkheid te kunnen komen moeten we onze metaforen dus aanpassen en daar zijn Butlers definities perfect voor. De boog blijft gespannen Als laatste heeft Verweij het nog over de spanning die mannen en vrouwen creëren, een spanning die noodzakelijk is voor ons voortbestaan of het nou tussen hetero s of homo s is. Het mooie is, dat Butlers definities daar ook ruimte voor laten. Gender is namelijk alle culturele en talige definities die op een ongeseksueerd lichaam inwerken. Dat kunnen er nog steeds lichamelijke en culturele tegenstellingen zijn tussen mensen, die vervolgens voor die door Verweij beschreven spanning zorgen. Doordat Butler met haar nieuwe definities de hokjes voorbij gaat en de werkelijkheid benadert, heeft ze dus helemaal gelijk, zowel in haar manier van veranderen als haar definities. En Butler is wel degelijk iemand die verandering wil, op een hele mooie manier: want wat is er mooier naar het streven naar gelijkwaardigheid in de wereld? 4.2 Aanbevelingen Net voordat ik dit profielwerkstuk afrondde, kwam ik in de Groene Amsterdammer een artikel tegen over onderzoek naar sekseverschillen. De kleine onzekerheid die nog aanwezig was over mijn conclusie, was in een keer verdwenen. Daar waar ik vooral het denkwerk van anderen over sekse en gender heb onderzocht, beschreef de auteur van dit artikel uitkomsten over praktijkonderzoek naar sekseverschillen. De resultaten onderschreven mijn conclusie; mannelijkheid en vrouwelijkheid worden voornamelijk toegekend door de omgeving. [Bloemink, 2010] Helaas zijn er nog maar weinig van dit soort onderzoeken, die zich richten op de invloed van culturele én natuurlijke invloeden op de sekseverschillen van de maatschappij. Ik hoop dat er meer onderzoek naar dit onderwerp kan worden gedaan, bijvoorbeeld naar de ervaringen van transseksuelen: zij zien namelijk wel een duidelijke scheiding tussen mannen en vrouwen, want zij wilden graag de andere zijn. Ik ben benieuwd of dat verlangen om de andere sekse te zijn ook een performance is. 11
Literatuurlijst Aloni, U, Judith Butler: As a Jew, I was taught it was ethically imperative to speak up in: Haaretz, 18-12-2010 (http://www.haaretz.com/news/judith-butler-as-a-jew-i-was-taught-itwas-ethically-imperative-to-speak-up-1.266243) Anoniem, Seyla Benhabib, in: Political Science, 22-12-2010 (http://www.yale.edu/polisci/people/sbenhabib.html) Benhabib, S, Feminism and the Question of Postmodernism, in: Situating the Self, 1992 (www.books.google.com) Bloemink, S, In het brein van het kind (m/v), in: de Groene Amsterdammer, 2010 Butler, J, Sekse, gender en verlangen, in: Genderturbulentie, 1990 Cuypere, G, De wereld tussen man en vrouw, in: Antenne, 01-09-2004 (http://www.aisnederland.nl/in-de-media/tijdschrift/de-wereld-tussen-man-en-vrouw) Derksen, L, Judith Butler, in: Studium Generale over sekserollen als keurslijf, 2003 (http://www.bezinningscentrum.nl/tg/judith_butler.htm) Hammen, M van der, Transgender: leven tussen de seksen in, 2004 (http://www.genderindeblender.be/images/transgender_leven_tussen_de_seksen_in.pdf) Kloos, P, Culturele antropologie; een inleiding, 1995 (www.books.google.com) Nietzsche, F, Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinne, 1873 (http://gutenberg.spiegel.de/?id=5&xid=1940&kapitel=1#gb_found) Spaink, K, Over transseksualiteit, interseksualiteit en wat dat nu toch is: sekse, in: M/V: doorhalen wat niet van toepassing is, 1998 (http://www.spaink.net/boeken/mv_doorhalen.html) Vernout, E, Een 'niet-gangbare sekse' in de schijnwerpers, in: Het Continuüm, 05-1999 (http://www.continuum.nl/index.php?id=18) Verweij, D, Een sekse is te weinig en twee is slechts één mogelijkheid, in: Krisis, 1994. 12