Mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek De positie van mantelzorg in het keukentafelgesprek
Mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek Mét mensen beslissen, niet over hen. Dat is wat de Wmo 2015 beoogt met het onderzoek naar de persoonlijke situatie van iemand die aangeeft zorg of ondersteuning nodig te hebben. Mét mensen beslissen: dat geldt ook voor de mantelzorgers die betrokken zijn. In de praktijk geven veel gemeenten invulling aan het onderzoek door een gesprek aan te gaan met diegene die een beroep wil doen op (maatwerk)ondersteuning. Dit gesprek wordt ook wel het keukentafelgesprek genoemd. Het belang van de uitnodiging aan mantelzorgers voor het keukentafelgesprek is vastgelegd in de Wmo 2015. Nu de indicaties van mensen aflopen en gemeenten in korte tijd veel gesprekken gaan voeren, vestigt Mezzo hierop nog eens extra de aandacht. Deze notitie is bedoeld voor gemeenten en hun gespreksvoerders. Om hen te ondersteunen bij het realiseren van een goed keukentafelgesprek, vanuit het perspectief van mantelzorgers. We gaan in op wat een gesprek een góed gesprek maakt: wat kunt u als gemeente doen en wat als gespreksvoerder? We beginnen kort met de stand van zaken rond het keukentafelgesprek en geven inzicht in het belang ervan voor mantelzorgers. Deze notitie is digitaal beschikbaar op www.mezzo.nl/keukentafel De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 2
Inhoudsopgave 1. De uitvoering van het keukentafelgesprek nu 4 2. Met de mantelzorger aan tafel 5 3. De voorwaarden voor een goed gesprek 6 4. Leidraad voor gespreksvoerders 7 5. Meer informatie 9 De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 3
1. De uitvoering van het keukentafelgesprek nu Gemeenten doen onderzoek naar de situatie van inwoners die zich melden met een vraag om ondersteuning. Dit gebeurt meestal in de vorm van het keukentafelgesprek. In het najaar van 2015 gaat de gemeente veel gesprekken voeren met mensen die voorheen recht op zorg hadden onder de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Het recht op AWBZ-zorg vervalt in de aanloop naar 1 januari 2016. Zorgvragers en mantelzorgers kunnen dan bij de gemeente terecht voor zorg en ondersteuning. Ook in 2016 en daarna blijven deze gesprekken belangrijk. Met nieuwe cliënten, maar ook met mensen wiens zorgsituatie verandert. Mezzo merkt dat bij de onderzoeken die gemeenten nu al doen en de gesprekken die zij voeren, mantelzorgers meestal niet goed betrokken zijn. Uit de cliëntenmonitor van Aandacht voor Iedereen (AVI) 1 van juli 2015 blijkt dat bijna de helft van de zorgvragers (43%) een gesprek heeft gehad. Van de mantelzorgers kreeg slechts 15% een uitnodiging van de gemeente voor het keukentafelgesprek. Het aantal mantelzorgers dat uitgenodigd wordt voor het keukentafelgesprek, is dus veel lager dan het aantal zorgvragers dat het gesprek voert met de gemeente. Daar komt bij dat een derde van de mantelzorgers aangeeft dat bij de totstandkoming van het nieuwe zorgaanbod, geen rekening is gehouden met hun wensen en behoeften. 40% van de mantelzorgers zei zelfs zich zwaarder belast te voelen door het nieuwe aanbod. Hier is dus nog een wereld te winnen. Mantelzorg in de Wmo 2015 Mezzo heeft bij de totstandkoming van de Wmo 2015 bedongen dat de mantelzorger ook moet worden uitgenodigd voor het keukentafelgesprek. Hierbij moet de gemeente niet alleen kijken naar wat de mantelzorger kan bijdragen, maar ook bespreken welke ondersteuning nodig is om de mantelzorg te kunnen (blijven) bieden. Daarnaast mag mantelzorg niet worden gezien als voorliggende voorziening. Dat wil zeggen: het bieden van mantelzorg is vrijwillig en kan niet worden afgedwongen door de gemeente, om te besparen op professionele zorg. Artikel 2.3.2 1. Indien bij het college melding wordt gedaan van een behoefte aan maatschappelijke ondersteuning, voert het college in samenspraak met degene door of namens wie de melding is gedaan en waar mogelijk met de mantelzorger of mantelzorgers dan wel diens vertegenwoordiger, zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk binnen zes weken, een onderzoek uit overeenkomstig het tweede tot en met achtste lid. Het college bevestigt de ontvangst van de melding. ( ) 4. Het college onderzoekt: a. de behoeften, persoonskenmerken en de voorkeuren van de cliënt; b. de mogelijkheden om op eigen kracht of met gebruikelijke hulp zijn zelfredzaamheid of zijn participatie te verbeteren of te voorzien in zijn behoefte aan beschermd wonen of opvang; c. de mogelijkheden om met mantelzorg of hulp van andere personen uit zijn sociale netwerk te komen tot verbetering van zijn zelfredzaamheid of zijn participatie of te voorzien in zijn behoefte aan beschermd wonen of opvang; d. de behoefte aan maatregelen ter ondersteuning van de mantelzorger van de cliënt; ( ) 1) AVI is het programma voor signalering en monitoring van de veranderingen in de zorg vanuit cliëntenperspectief. Mezzo is partner in het programma. De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 4
2. Met de mantelzorger aan tafel De zorgvrager en mantelzorger(s) hebben een unieke relatie. Hun mogelijkheden, ondersteuningsbehoeften, onderlinge afspraken en bijdragen vormen samen een bestaande zorgsituatie. 80% van alle zorg en ondersteuning aan de zorgvrager wordt in informele sfeer gegeven! Mantelzorgers betrekken bij het keukentafelgesprek Wanneer in het keukentafelgesprek aan bod komt welke bijdrage familie, vrienden of andere mantelzorgers leveren of kunnen gaan leveren aan de zorg, kunnen zij zelf bij dit gesprek niet ontbreken. Al helemaal niet als er sprake is van een afhankelijke relatie of een kwetsbare situatie. Wanneer bijvoorbeeld kinderen samen voor hun dementerende vader of moeder zorgen, kunnen geen beslissingen worden genomen over ondersteuning zónder hen te betrekken bij het gesprek hierover. Het verhaal van de mantelzorger en zorgvrager is leidend Het onderzoek is de basis voor het leveren van goede en passende zorg en ondersteuning. Maatwerk is van groot belang voor het langer thuis kunnen blijven wonen én de ervaren kwaliteit van leven van zowel de zorgvrager als de mantelzorger(s). Een goed onderzoek begint met een gezamenlijk gesprek, waarbij de verschillende belangen open op tafel liggen. Het kenmerk van een dergelijke dialoog is dat partijen, zich bewust van ieders rol en verantwoordelijkheid, als gelijkwaardige partners het gesprek aangaan. Daarbij wordt eerst de (zorg)situatie in beeld gebracht en pas daarna komen de mogelijke vraagstelling en oplossingsrichtingen aan de orde. Het verhaal van de zorgvrager en de mantelzorger is hierin leidend. Mantelzorgers zijn van grote betekenis in het leven van hun naaste. In de eerste plaats door de persoonlijke relatie die ze met elkaar hebben. Maar vooral vanwege de zorg die mantelzorgers geven. De gespreksvoerder moet bij deze realiteit aansluiten. Mantelzorgers in hun kracht zetten Pas wanneer mensen kunnen zorgen, op een manier die bij hun eigen leven past, houden ze het vol. Alleen dan kunnen ze blijven werken, naar school gaan en hun eigen huishouden draaiende houden. Als gemeenten en zorgaanbieders mantelzorgers vanuit deze visie benaderen, kunnen zij langer, beter en gezonder voor een ander zorgen. De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 5
3. De voorwaarden voor een goed gesprek De mantelzorger is een belangrijke gesprekspartner in het keukentafelgesprek. Hieronder volgt een aantal adviezen om mantelzorgers bij het gesprek te betrekken. Uitnodiging Nodig de mantelzorger nadrukkelijk uit om deel te nemen aan het gesprek over de zorg en ondersteuning aan de zorgvrager. De uitnodiging voor de mantelzorger gaat meestal via de zorgvrager. In de trant van u mag iemand meenemen bij het gesprek (familie, vriend, mantelzorger). Dit doet geen recht aan de urgentie. Door bijvoorbeeld de mantelzorger(s) zelf een uitnodiging te sturen of als er geen gegevens bekend zijn van de mantelzorger(s) een brief toe te voegen die speciaal gericht is aan de mantelzorger(s). De zorgvrager kan deze uitnodiging dan aan de mantelzorger(s) geven, waardoor zij zich expliciet uitgenodigd voelen. Het is aan de zorgvrager en mantelzorger om te bepalen of aanwezigheid van beiden in hun situatie gewenst is. Wanneer de gemeente een andere vorm van onderzoek hanteert, betrek hierbij ook de mantelzorger. Wijs mensen ter voorbereiding op het gesprek op de tiplijst voor mantelzorgers van Mezzo en de handreiking van de cliëntenorganisaties over de bedoeling en werkwijze van het keukentafelgesprek in de Wmo 2015. Wijs hen ook op de mogelijkheid van kosteloze cliëntondersteuning. Als niet bekend is wie mantelzorg verleent, ga dan actief op zoek naar naast betrokkenen/mantelzorger(s). Kijk voor tips voor het vinden van mantelzorgers in het Mezzo Model. Houd er bij de uitnodiging altijd rekening mee, dat de tijd en plaats van het onderzoek aansluit bij de mogelijkheden van de mantelzorger(s). Bied bijvoorbeeld de zorgvrager en mantelzorger(s) de mogelijkheid om tijd en plaats aan te passen als het hen niet uitkomt. Bejegening Benader de mantelzorger als gelijkwaardige gesprekspartner. Diens bijdrage is immers mede bepalend voor de actuele zorgsituatie en de behoefte aan ondersteuning en hulp. De ervaringsdeskundigheid van de mantelzorger in het verlenen van zorg is bovendien van onschatbare waarde. Mensen herkennen zich soms niet in een beleidsterm als mantelzorger. Sluit in communicatie-uitingen daarom aan bij de belevingswereld van inwoners: ondersteunt u/zorgt u voor uw kind/partner/goede vriend/kennis?. Of benoem verschillende soorten mantelzorg wanneer u mensen benadert, zoals het regelen van, zorgen voor of begeleiden bij doktersbezoeken. Houd in de toon rekening met verschillende typen mantelzorgers: jonge, schoolgaande mantelzorgers, werkenden, allochtonen, mensen die voor een kind of juist voor een ouder zorgen. Clientondersteuning Zorg dat de cliëntondersteuners algemene kennis van mantelzorg hebben en zich bewust zijn van de positie van de mantelzorger. Bied waar nodig mantelzorgers ondersteuning aan voor een goede voorbereiding op het keukentafelgesprek. Wijs hen bijvoorbeeld op de mantelzorgconsulent van een lokale of regionale organisatie voor informele zorg, zoals een Steunpunt Mantelzorg. Deskundigheid en gespreksvaardigheden Zorg dat de gesprekvoerders van het keukentafelgesprek oog en oor hebben voor de mantelzorger, kennis van mantelzorg en de positie van informele zorg in de wet. Lees hierover meer in de paragraaf voor gespreksvoerders. Verslag Zorg dat de mantelzorger invloed heeft op het verslag wanneer er afspraken in worden gemaakt over zijn of haar inzet. Zeker ook wanneer die van invloed zijn op de mate van professionele zorg die wordt ingezet. De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 6
4. Leidraad voor gespreksvoerders Gaat u in gesprek met een mantelzorger? Dan volgen hier een aantal tips om kennis te maken, de draaglast en -kracht in beeld te brengen, afspraken te maken, het gesprek af te sluiten en nazorg te verlenen. Kennismaken Laat een mantelzorger zich in zijn eigen positie welkom voelen. De mantelzorger is een gelijkwaardige gesprekspartner, niet een afgeleide van de hulpvrager. In deze fase van het gesprek is vragen stellen, luisteren, erkenning en reflectie van groot belang. Houd er rekening mee dat mensen graag gehoord en gezien willen worden, voordat naar oplossingen wordt gekeken. Verplaats u daarom in de persoon en de situatie van de aanvrager en zijn mantelzorger. Laat de aanvrager en de mantelzorger hun verhaal doen. Volg dat verhaal en stel open vragen. Check regelmatig of u hen goed begrepen heeft. Vraag welke hulp de mantelzorger geeft en wat dat voor hem betekent. Hoe is het bijvoorbeeld voor hem om te zien dat zijn partner achteruit gaat? Realiseer u dat begrip al een deel van de oplossing is. Heb dus niet alleen aandacht voor de beperking(en) die de aanvrager ervaart, maar ook voor de betekenis van die beperking(en). Een beperking betekent altijd verlies. Ga ook in op de interpretatie van dat verlies. Zo n interpretatie klopt soms niet. Als iemand bijvoorbeeld zijn tuin niet meer kan onderhouden en denkt dat hij daarom moet verhuizen, is het goed verderop in het gesprek samen op zoek te gaan naar alternatieven. Draaglast en kracht in beeld brengen Benader de mantelzorger vanuit een breder perspectief met oog voor werk, inkomen, gezin/relatie en vrijetijdsbesteding. Vraag naar wat goed gaat. Spreek waardering uit voor wat de mantelzorger doet voor zijn of haar naaste. Wijs hem eventueel meteen op de wijze waarop de gemeente de waardering voor mantelzorgers (als vervanging van het mantelzorgcompliment) heeft geregeld. Vraag of de mantelzorg goed te combineren is. Vraag of er behoefte is aan ondersteuning. Bedenk dat de ene mantelzorger andere ondersteuning nodig heeft dan de andere mantelzorger in een vergelijkbare situatie. Kijk met preventieve blik. De zorglast voor mantelzorgers neemt vaak stapje voor stapje toe. Is er eenmaal te veel zorg op de schouders van de mantelzorger terecht gekomen, dan raakt zijn zelfstandigheid in de knel, gaat de zorg ten koste van zijn gezondheid en kunnen er thuis of op het werk conflicten ontstaan. Als een mantelzorger eenmaal overbelast is, is het te laat. De aandacht moet óók uitgaan naar mantelzorgers die matig belast zijn. De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 7
Hoewel mantelzorgers veel op hun bordje krijgen, vinden mensen het niet makkelijk om uit zichzelf aan te geven dat de zorg hen zwaar valt. Verlaag de drempel door met begrip voor deze schroom de ondersteuningsvraag te benoemen. Of stel concreet voor dat iemand met de mantelzorger contact opneemt. Wees alert op signalen van overbelasting. Er zijn verschillende instrumenten om overbelasting in kaart te brengen: Caregiver Strain Index Test Ervaren Druk door Informele Zorg Bied de mantelzorger zo nodig een apart gesprek aan. Het kan voor een mantelzorger lastig zijn om in aanwezigheid van de hulpvrager aan te geven dat de verzorging zwaar is of dat de mantelzorger beperkingen ervaart als gevolg van de mantelzorg. Afspraken maken In plaats van extra druk op de mantelzorger te leggen is er een betere oplossing: anderen bij de zorg betrekken. Zodat de mantelzorger de zorg kan delen met familie, vrienden, buren en vrijwilligers. Een sterk sociaal netwerk is cruciaal om de zorg vol te houden. Maak gebruik van bijvoorbeeld de MantelScan om het netwerk in beeld te brengen. Als iemand geen of een zwak netwerk heeft kan het zinvol zijn te bespreken of ondersteuning bij het versterken van het netwerk mogelijk en gewenst is. In veel gemeenten worden vrijwillige netwerkcoaches ingezet die werken volgens de methode Natuurlijk, een netwerkcoach! Vermijd oordelen over de keuze van mensen over hun eigen (vrije)tijdsbesteding en de mate waarin iemand kan zorgen voor een ander. Zoek samen naar een oplossing. Let op: mantelzorg mag niet verplicht of afgedwongen worden! Als de mogelijkheden van het netwerk verkend zijn kan besproken worden welke algemene voorzieningen van de gemeente beschikbaar zijn. Wijs mantelzorgers op de mogelijkheden voor ondersteuning, bijvoorbeeld via een steunpunt mantelzorg en de Mezzo Mantelzorglijn. Ook als de mantelzorger op dit moment geen behoefte heeft aan ondersteuning is deze informatie zinvol, voor het moment dat het wel nodig blijkt. Een maatwerkarrangement kan bestaan uit oplossingen, die zowel geboden worden door mantelzorgers, andere mensen uit het eigen sociale netwerk, algemene voorzieningen, inzet vrijwilligers en/of professionals. Afsluiten Informeer de mantelzorger over zijn rechten, plichten en mogelijkheden, zoals de procedure van bezwaar en beroep. Wees duidelijk over de status van het verslag en de rol van de mantelzorger daar in. Nazorg Blijf na het gesprek de mantelzorger betrekken in correspondentie. De hoofdregel van de Wet bescherming persoonsgegevens luidt immers dat iedereen het recht heeft om te weten wat er waar over hem/haar vast ligt en wat er tussen wie wordt uitgewisseld. Het onderzoeken van een ondersteuningsvraag stopt niet bij het keukentafelgesprek. Zo kan de zorgsituatie veranderen. Blijf deze volgen en plan evaluatiemomenten. Wacht niet tot de mantelzorger overbelast is. Houd een vinger aan de pols. Dit kan ook als taak bij het sociale wijkteam of steunpunt mantelzorg worden neergelegd. De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 8
5. Meer informatie De regioadviseurs van Mezzo adviseren u graag over het betrekken van mantelzorgers bij het keukentafelgesprek. Heeft u vaker vragen aan Mezzo of behoefte aan advies op maat? Word lid! Gemeenten kunnen een serviceabonnement afsluiten. Of lees meer over het Mezzo lidmaatschap voor Wmo- en andere adviesraadsleden en organisaties voor informele zorg. Meer lezen over de vernieuwing van mantelzorgondersteuning en lokale samenwerking rond het thema informele zorg? Maak gebruik van het Mezzo Model Informele Zorg. Colofon Tekst en eindredactie: Mezzo Cartoons: John Körver Fotografie: Theo Scholten, Joost van Velsen Opmaak: Studio Buiten de Deur, Amsterdam Bunnik, september 2015 De mantelzorger, gesprekspartner in het onderzoek 9
Contact Mezzo Mezzo Mezzo Mantelzorglijn 030-659 22 22 0900-20 20 496 (10 ct/pm) info@mezzo.nl mantelzorglijn@mezzo.nl mezzo.nl DIG 09 15