Het project is een initiatief van de volgende zes partijen. Deze zes partners participeren op gelijkwaardige basis in de nieuwe organisatie Aardwarmte Den Haag VOF die de realisatie en exploitatie van het energiesysteem ter hand neemt. Deze gezamenlijke aanpak is een belangrijke sleutel tot succes voor het project. Het biedt de mogelijkheid om de gehele keten van warmteafnemer tot distributie en warmteproductie te optimaliseren. partners partners
inleiding inleiding Ontwikkelingen in Den Haag ZW In Den Haag Zuid-West worden herstructureringsplannen uitgewerkt die ertoe leiden dat veel nieuwbouw zal worden gerealiseerd. Naar schatting worden er in de periode tot 2014 circa 6.000 woningen gebouwd. Daarnaast worden in het gebied diverse utiliteitsgebouwen gerenoveerd of nieuw gebouwd. Het beleid van gemeente Den Haag is erop gericht om op termijn een CO2-neutrale stad te worden. Vanuit deze visie en de kansen die de ontwikkeling in de Den Haag ZW biedt, is een duurzaam energiesysteem op basis van diepe aardwarmte ontwikkeld. Energieprestatie van de woningen De woningen worden energiezuinig gebouwd, zodat ze voldoen aan de huidige Energieprestatienorm (EPC = 0,8) ook al zijn ze met een conventionele HR-combiketel uitgerust. Door in plaats van een HR-combiketel de woningen aan te sluiten op het duurzame energiesysteem met aardwarmte daalt het verbruik van fossiele brandstoffen met zo n 65%. Dit vertaalt zich naar EPC-waarde van 0,4 à 0,5. Dit is een EPC-waarde die naar verwachting in 2015 van kracht wordt. De woningen zijn dus in energetisch opzicht toekomstbestendig. Aardwarmte versus andere duurzame technieken In de voorbereiding van het aardwarmteproject zijn de energieprestaties van verschillende energieconcepten vergeleken. Aardwarmte (geothermie) scoort hoog in de reductie van het energieverbruik en de jaarlijkse energiekosten. Anderzijds zijn de eenmalige investeringen aanzienlijk hoger. Uiteindelijk zijn de totale jaarlijkse lasten ongeveer gelijk bij de huidige energietarieven. Stijgen de energieprijzen, dan raakt aardwarmte in het voordeel. 1
2 het het energiesyteem energiesyteem Aardwarmte centrale In de centrale staan warmtewisselaars om de warmte uit het geothermische water over te dragen aan het warmtedistributie - stributie net. Verder staan er pompen om het warme water het distr nemers. in te pompen naar de woningen en andere warmte-afne ls die tijdens Tenslotte staan in de centrale zogenaamde piekketels zeer koude perioden kunnen bijspringen, zodat ond der alle om - is gegarandeerd. standigheden een betrouwbare warmtelevering is Geothermische bronnen Het warme geothermische water wordt opgepompt in een bron, die daarvoor put). moet worden geboord (de productiep n Nadat het geothermische water zijn aan warmte in de centrale heeft afgesta aan het warmtenet, wordt het met een tweede bron (de injectie put) weer terug - gepompt in de bodem. blet) Met een koppel bronnen (een doub orden kan circa 150 m³/h warm water wo opgepompt. Voor het boren van de bronnen is een forse en vanuit installatie nodig. De bronnen worde n worden afgebogen zodat de één punt geboord. Ondergronds kan onttrekking en injectie ondergronds op grote onderlinge afstand ontstaat. liggen en er geen kortsluitstroming o Waar zit de aardwarmte? De kern van de aarde heeft een zeer hoge temperatuur. Vanuit de kern stroomt warmte naar het aa ardoppervlak. De is ongeveer temperatuur van de bodem onder maaiveld i 10 C. Met elke 100 meter diepte neemt de tem mperatuur onge - veer drie graden toe. 2.200 meter Onder Den Haag Zuid West bevindt zich op circa 2. bevindt zich een geschikte ondergrondlaag van water erdoorla - ater van tende zandsteen, de Rijswijkzanden, waaruit warm wat ongeveer 75 C kan worden opgepompt. Warmtenet D t dt itd t l t t d Verwarming van woningen en andere gebouwen
Aansluiting warmtenet aan het warmtenet dat het warme water door de 3 de de aardwarmtecentrale aardwarmtecentrale Geothermische bronnen: wat is er van boven te zien? Warmtewisselaars water bevat zouten en. Om corrosie in het gen te vermijden worden aars toegepast. opgebouwd uit een vrij stalen platen die het heiden van het water in te wordt via deze platen Piekketel een woonwijk is sterk s morgens wordt vooral uikt. Ruimteverwarnodig en is afhankelijk r. Extreem lage buitenchts korte tijd per jaar wel een groot verwarmingsvermogen beschikbaar ende warmte te voorzien. erioden wordt een zogenaamde piekketel ingezet. etel levert een groot vermogen om pieken op te deze ketel als back-up bij storing of onderhoud eem. onstante warmtestroom gedurende het gehele jaar an de jaarlijkse warmtebehoefte. Koppeling met het bestaande stadsverwarmingsnet n stadsverwarmingnet dat andere buurtwijken van ande net en het nieuwe geothermische warmtenet peld, zodat ze over en weer als back-up van elkaar peling gebeurt in de energiecentrale.
4 in in de de wijk wijk het het warmtenet warmtenet Warmtetransport Vanuit de energiecentrale lopen onder - de wijk, waarmee grondse leidingen door d r de woningen en het warme water naar d ordt getransporteerd. andere gebouwen wor D i d l idi Aanleg warmtenet Aansluiting van de woningen Bij nieuwe woningen worden de warmteleidingen in de kruipruimte gelegd en komen de aansluitleidingen door de vloer naar boven in de meterkast. Daar worden ze aangesloten op de warmteafleverunit van d i Warmteverliezen in het warmtenet Tijdens het transport van warmte van de centrale naar de afnemers treden warmteverliezen op. Deze verliezen worden zoveel mogelijk beperkt door goede isolatie van de leidingen. In de energieberekeningen zijn de verliezen verdisconteerd. D l i b i i 6 % d i
5 comfort comfort in in de de woning woning Warmteafleverunit g Warmtedistributie naar appartementen De geïsoleerde warmtedistributieleidingen lopen door een schacht naar de appartementen. Ze worden thermisch gescheiden van de koudwaterleiding. Ieder appartement krijgt een eigen warmte-afleverunit. Vloerverwarming: duurzaam en comfortabel
begrippen begrippen en en afkortingen afkortingen Aardwarmte Warmte die op grotere diepte (meer dan 500 meter) wordt gewonnen om gebouwen of processen van warmte te voorzien. Geeft een energie besparing van 60 à 70% ten opzichte van het verbranden van aardgas in een ketel. COP Coëfficiënt Of Performance. Dit is een rendementsgetal voor eneriesystemen die elektrisch worden aangedreven. Het is de verhouding tussen de hoeveelheid nuttige warmte die een energiesysteem levert en de elektriciteit die nodig is om pompen en dergelijke aan te drijven. Doublet Een tweetal bronnen waarmee geothermisch water kan worden opgepompt en weer kan worden geïnjecteerd. Energetisch rendement De verhouding tussen de hoeveelheid nuttige warmte die een systeem levert en de totale hoeveelheid energie (gas, elektriciteit) die daarvoor nodig is. Let op: elektriciteitsgebruik moet in dit geval eerst omgerekend worden naar energie die in de elektriciteitscentrale nodig is om de elektriciteit op te wekken. Gedevieerd boren Afbuigen tijdens het boren van een put zodat het boorgat niet loodrecht naar beneden loopt maar een kromming vertoont. Met gedevieerd boren is het mogelijk om ondergronds naar het gewenste punt te boren om water op te pompen of te injecteren. Geothermie Een ander woord voor aardwarmte. HR-ketel Verwarmingsketel met een Hoog-Rendement (HR) van 90% of hoger. Tegenwoordig worden deze toestellen als standaard beschouwd. Industriële restwarmte Bij grootschalige industriële processen, zoals afvalverbranding, komt restwarmte vrij. Deze warmte kan benut worden voor ruimteverwarming en/of voor de bereiding van warm tapwater. Injectieput De put of bron die is bedoeld om het geothermische water, nadat het zijn warmte heeft afgegeven, weer terug te pompen in de bodem. Laag-temperatuur-Verwarming (LTV) Verwarmingssystemen die op lage warmwatertemperatuur (< 55 C) functioneren. Onttrekkingsput De put of bron die is bedoeld om het geothermische water op te pompen. Piekketel Een verwarmingsketel voor een collectief verwarmingssysteem, die pieken in de warmtevraag kan opvangen. Primaire energie Hiermee wordt gedoeld op fossiele brandstoffen zoals gas, olie en kolen. Stadsverwarming Een klassieke stadsverwarmingsinstallatie bestaat uit een grootschalige WKK-installatie die elektriciteit produceert en tegelijkertijd warmte levert voor een warmtedistributienet waarop woningen en andere gebouwen zijn aangesloten. Warmteafleverunit Een unit tussen het warmtenet en de woninginstallatie, bedoeld voor goede regeling van de warmteoverdracht en het meten van de afgenomen warmte. Warmtepomp (individueel/collectief) Een toestel dat uit water of lucht gratis lage-temperatuur warmte onttrekt en op een hogere temperatuur brengt, zodat de warmte gebruikt kan worden voor ruimteverwarming of warmwaterbereiding. Warmtewisselaar Een apparaat dat twee vloeistofstromen van elkaar scheidt, maar de warmte uit de ene vloeistofstroom overdraagt op de andere vloeistofstroom. WKO Warmte/Koude-Opslag in de grond. In de zomer wordt warm water in de grond opgeslagen voor gebruik in de winter als warmtebron voor een warmtepomp. In de winter wordt koude opgeslagen voor het leveren van koeling in de zomer. WKK Met Warmte-Kracht-Koppeling wordt een installatie bedoeld die brandstof omzet in elektriciteit (kracht), waarbij restwarmte vrijkomt. Deze warmte kan gebruikt worden voor verwarming van woningen, utiliteitsgebouwen, tuinbouwkassen enzovoort. Een micro-wkk is gedimensioneerd op de warmtevraag van een individuele woning. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door ondersteuning van de Unieke Kansen Regeling, die door SenterNovem wordt uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Economische Zaken. Deze brochure is opgesteld door DWA installatie- en energieadvies in opdracht van Aardwarmte Den Haag VOF. De vormgeving is gerealiseerd door Deelstra & DeJong, www.deelstraendejong.nl 6