een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten het school ondernemerschapsspel
02 het school ondernemerschapsspel inhoud 03 voorwoord 05 hoe ondernemend ben jij? 06 ondernemerschapskwaliteiten 16 spelvormen en voorwaarden om het spel te kunnen spelen colofon Het School Ondernemerschapsspel is ontwikkeld door CPS in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het spel is herzien en uitgegeven door CPS Uitgeverij uitgave CPS onderwijsontwikkeling en advies Postbus 1592 3800 BN Amersfoort telefoon 033 453 43 43 www.cps.nl projectgroepleden Marian van Steekelenburg, Ariena Verbaan met dank aan docenten en leerlingen van het ROC Midden Nederland, unit Economie & Dienstverlening en Techniek & Innovatie, te Utrecht redactie Elleke van den Burg grafisch ontwerp OSAGE illustraties Robert Vulkers CPS bestelnummer 32264 ISBN 978 90 6508 553 5 CPS onderwijsontwikkeling en advies, december 2005 Herziene uitgave augustus 2007 Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijke bij de wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de auteurs en de uitgever.
03 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten voorwoord Voor je ligt het School Ondernemerschapsspel: een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten. Ondernemerschap is essentieel voor de toekomst van Nederland. Als Nederland zich wil blijven onderscheiden als kenniseconomie, dan is het van groot belang dat mensen beschikken over een ondernemende houding. Dat is ook de reden dat het ministerie van OCW een ondernemende houding in het onderwijs wil stimuleren, van basisschool tot universiteit, zowel bij leerlingen als bij docenten. Wat is de definitie van ondernemerschap? In dit spel hanteren we de definitie van de Europese Commissie: Onder ondernemerschap wordt iemands vermogen verstaan om ideeën in daden om te zetten. Het omvat creativiteit, innovatie en het nemen van risico s, alsook het vermogen om te plannen en projecten te beheren om doelstellingen te verwezenlijken. Een ondernemende houding helpt iedereen in het dagelijks leven, thuis en in de maatschappij, het helpt mensen zich bewust te worden van hun arbeidsomgeving en kansen te
04 het school ondernemerschapsspel grijpen en is de basis voor meer specifieke vaardigheden en kennis die ondernemers nodig hebben voor sociale of economische bedrijvigheid. Het gaat hier dus niet om ondernemerschap in de zin van het starten van een eigen bedrijf. Volgens deze definitie is ondernemerschap een attitude. Dit kaartspel gaat in op die ondernemende houding. CPS is op zoek gegaan naar de essentie van een ondernemende houding. Uiteindelijk zijn we gekomen tot twaalf thema s, die worden gekenmerkt door actie, lef en beweging. Deze twaalf thema s ondernemerschapskwaliteiten zijn terug te vinden in dit kaartspel. Het doel van het spel is een stimulans te geven aan het ondernemerschap in het onderwijs. Het spel zorgt ervoor dat je met elkaar in gesprek komt over wat, hoe en waar er nog meer te ondernemen valt. Wij wensen je veel plezier en ontdekkingen toe. Marian van Steekelenburg Ariena Verbaan CPS onderwijsontwikkeling en advies
05 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten hoe ondernemend ben jij? De mate van ondernemerschap binnen een team van managers, docenten of leerlingen/deelnemers is bepalend voor het succes van een team. Het is van belang ondernemerschap expliciet te maken. Dat doe je door te reflecteren op én te praten over ondernemerschapskwaliteiten. Dit kaartspel geeft managers, docenten en leerlingen/deelnemers inzicht in hun ondernemende houding. Met behulp van de kaarten die bij dit spel horen, kun je op een verrassende en inspirerende manier met elkaar in gesprek komen over ondernemerschapskwaliteiten. Het spel kent varianten en kan op verschillende momenten worden ingezet. Elke spelvariant heeft zijn eigen doel. De verschillende varianten worden beschreven op pagina 16-23.
06 het school ondernemerschapsspel ondernemerschapskwaliteiten Door middel van gesprekken met medewerkers in het onderwijs zijn we gekomen tot twaalf thema s die de kern vormen van een ondernemende houding. Je zou deze thema s kunnen beschouwen als ondernemerschapskwaliteiten of competenties. Anders gezegd: het zijn de kritische succesfactoren voor ondernemerschap. De twaalf thema s bestaan ieder uit vier kenmerken, die terug te vinden zijn op de 48 speelkaarten. De twaalf thema s kun je herkennen aan de twaalf verschillende pictogrammen op de kaarten. De thema s zijn bovendien ondergebracht in vier kwadranten, die te herkennen zijn aan de vier kleuren die worden gebruikt in de speelkaarten. De kleuren zijn gebruikt om het geheel overzichtelijk te maken. Het is niet de bedoeling te groeperen op kleur en kwartetten te verzamelen. Richt je vooral op de twaalf thema s en de bijbehorende kenmerken.
07 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten De vier kwadranten zijn: het spel kunnen bepalen passie hebben thema s focussen reflecteren loslaten thema s inspireren successen vieren vertrouwen uitstralen actief zijn en durven een teamplayer zijn thema s aanpakken bewegen lef tonen thema s samenwerken verbinden open staan
08 het school ondernemerschapsspel De kleuren van en de pictogrammen op de kaarten kun je tijdens het spelen van het spel gebruiken om te kijken of mensen veel/weinig kaarten hebben met dezelfde kleur of hetzelfde pictogram. Hieronder volgt een toelichting op de twaalf thema s en de bijbehorende kenmerken. het spel kunnen bepalen focussen kenmerken visie hebben richting kunnen bepalen doelgericht zijn resultaatgericht zijn Wat bedoelen we hiermee? Dat je in staat bent om jezelf, ondanks problemen, tegenslag, tegenwerking of afleidingen, te blijven richten op het bereiken van het doel. Je onderneemt acties die gebaseerd zijn op jouw eigen overtuigingen. Je geeft richting totdat het beoogde doel bereikt is. Je bepaalt je prioriteiten en geeft aan hoeveel acties, tijd en middelen nodig zijn om de doelstellingen te bereiken. Je bent gericht op effectief handelen.
09 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten reflecteren kenmerken kunnen leren van eigen ervaringen tijd nemen voor reflectie kunnen luisteren en vragen feedback geven en vragen Wat bedoelen we hiermee? Dat je het vermogen hebt om te leren van interactie, samenwerking en communicatie met anderen. Je bent in staat om de leerpunten om te zetten in effectiever interpersoonlijk gedrag. Je vraagt door en gaat in op reacties. Je zet de verkregen inzichten om in handelen. Nieuwe situaties neem je op en verwerk je kritisch. Je benut nieuwe ervaringen effectief. loslaten kenmerken aanpassingsvermogen hebben kunnen anticiperen zich kwetsbaar durven opstellen oplossingsgericht zijn Waar gaat het om? Je bent in staat je gemakkelijk aan te passen aan een veranderende omgeving en aan veranderende omstandigheden. Je bent bereid en in staat om je te voegen naar nieuwe situaties. Desnoods laat je hier je oorspronkelijke doelstellingen los. Je bent alert en anticipeert op kansen, nieuwe situaties of problemen. Al in een vroeg stadium pas je je handelen erop aan.
10 het school ondernemerschapsspel passie hebben inspireren kenmerken passie tonen ambitie tonen creatief zijn innovatiekracht hebben Wat verstaan we hieronder? Dat je je met een onderzoekende en nieuwsgierige geest richt op toekomstige vernieuwing van strategie, producten, diensten en markten. Je vertoont gedrag dat erop gericht is om persoonlijk succes te boeken. Je hebt een doel en een ontwikkelingsplan voor ogen en komt met originele oplossingen. Door je verbeeldingskracht ben je in staat om nieuwe werkwijzen te bedenken. Jouw denken en handelen zijn vernieuwend. Je ziet kansen en mogelijkheden om werkwijzen, producten of diensten te vernieuwen. Je geeft er de voorkeur aan om verbeteringen uit te proberen; dat doe je liever dan dat je het bestaande handhaaft.
11 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten successen vieren kenmerken (persoonlijke) mijlpalen aanwijzen en vieren kansen aanwijzen positieve aandacht geven kunnen presenteren Waar gaat het om? Je formuleert en viert mijlpalen. Je vertoont gedrag dat erop gericht is om persoonlijk succes te boeken en te vieren. Je stelt jezelf doelen om het beoogde succes te bereiken. Je bent in staat om ideeën en feiten op een heldere wijze te presenteren, waarbij je op een dusdanige manier gebruikmaakt van verbale en niet-verbale communicatie en hulpmiddelen dat anderen begrijpen wat je bedoelt. vertrouwen uitstralen kenmerken overtuigd zijn van zichzelf overtuigd zijn van de ander(en) kunnen motiveren doorzettingsvermogen tonen Waar draait het om bij vertrouwen? Om het vermogen een zékere indruk te maken bij het formuleren van je eigen standpunten en voorstellen. Je bent in staat om deze indruk te handhaven en over te dragen op anderen. Je gedrag is erop gericht anderen te overtuigen van een bepaald standpunt en instemming te krijgen met bepaalde
12 het school ondernemerschapsspel plannen, ideeën en producten. Je kunt je verplaatsen in anderen en bent je bewust van de invloed van jouw eigen handelen op anderen. Je stimuleert anderen tot actie en betrokkenheid om een bepaald resultaat te bereiken. actief zijn en durven aanpakken kenmerken in actie komen prioriteiten kunnen stellen organisatietalent hebben beslissingen durven nemen Wat bedoelen we hiermee? Dat je in staat bent prioriteiten te bepalen en aan te geven welke acties, tijd en middelen nodig zijn om de doelstellingen te bereiken. Je zet zaken conform de planning in beweging. Je onderneemt acties en maakt daarin de juiste beslissingen om door te gaan, in beweging te blijven.
13 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten bewegen kenmerken gericht zijn op groei flexibel zijn proactief zijn gericht zijn op continuïteit Waar gaat het om bij dit thema? Je besteedt tijd en energie aan ontwikkeling; dat is ook voor anderen zichtbaar. Je zet zaken conform de planning in beweging. Ook in een informatierijke omgeving ben je in staat om je te concentreren op snel wisselende onderwerpen en gebeurtenissen. Hierin handel je effectief. Je kunt afstand nemen van de dagelijkse praktijk. Je hebt het vermogen om de hoofdlijnen te formuleren en langetermijnbeleid uit te zetten. lef tonen kenmerken kansen zoeken en benutten (analyseren) snel durven handelen initiatief durven nemen risico durven nemen Waar draait het om bij lef? Om het durven nemen van gecalculeerde risico s om uiteindelijk een bepaald herkenbaar voordeel te behalen. Je zoekt naar kansen voor ontwikkeling en bent ook in staat om die kansen te benutten. Je hebt het vermogen om nieuwe informatie en ideeën
14 het school ondernemerschapsspel snel te analyseren, te verwerken, in je op te nemen en effectief toe te passen. Je onderkent kansen en handelt ernaar. Je begint liever uit jezelf dan dat je passief afwacht. een teamplayer zijn samenwerken kenmerken kunnen samenwerken kunnen afstemmen betrokken en solidair zijn verantwoordelijkheden kunnen verdelen Wat bedoelen we hiermee? Je bent in staat om relaties, allianties en coalities binnen en buiten de eigen organisatie te ontwikkelen en te bestendigen. Je benut deze voor het verkrijgen van informatie, steun en medewerking. Je brengt doeltreffende samenwerkingsverbanden tot stand en slaagt erin deze te handhaven. Je geeft je medewerkers verantwoordelijkheden en maakt daarbij gebruik van de beschikbare tijd, hun vaardigheden en hun potentieel.
15 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten verbinden kenmerken relatiegericht zijn klantgericht zijn kennis kunnen uitwisselen kunnen netwerken Hiermee bedoelen we dat je bijdraagt aan een gezamenlijk resultaat, ook als dit niet direct in je eigen belang is. Je zet je in om samen met anderen doelen te bereiken. Je toont je verbonden met de taak en de professie en bent in staat om op basis hiervan anderen te stimuleren. Je brengt doeltreffende samenwerkingsverbanden tot stand en handhaaft die ook. open staan kenmerken bereikbaar en aanspreekbaar zijn sensitiviteit tonen nieuwe dingen toelaten onbevooroordeeld zijn Waar gaat het om? Je bent alert op en gevoelig voor nieuwe mogelijkheden. Al in een vroeg stadium pas je je handelen hierop aan. Je herkent de behoeften en de belangen van de ander en in je handelen houd je daar rekening mee. Je gedrag getuigt ervan dat je de gevoelens en behoeften van anderen onderkent. In contacten met anderen stel je je onbevooroordeeld op.
16 het school ondernemerschapsspel spelvormen en voorwaarden om het spel te kunnen spelen Voorwaarden De school moet een kader hebben waarbinnen ondernemerschap een plek heeft en dat kader moet voor iedereen helder zijn. Met andere woorden: Het moet duidelijk zijn wat de school onder ondernemerschap verstaat. In het team dat het spel speelt, moet een relatief open en veilig klimaat heersen. Er moet voldoende ruimte en tijd zijn om het spel te spelen. De deelnemers moeten gemotiveerd zijn om gezamenlijk te reflecteren op hun eigen ondernemerschapskwaliteiten en die van het team. Er is een begeleider nodig die het spel kent en het spelproces objectief kan begeleiden.
17 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten spelvorm I doel Inzicht krijgen in de manier waarop elke deelnemer zijn/haar eigen ondernemerschapskwaliteiten ervaart. randvoorwaarden Het is van belang dat de deelnemers aan het spel zich veilig voelen bij elkaar. De deelnemers werken bij dezelfde onderwijsinstelling. Aantal deelnemers: 4-12. Speelduur: 45-60 minuten. werkwijze Leg alle kaarten open op tafel. Pak om de beurt twee kaarten met ondernemerschapskwaliteiten waarvan jij vindt dat die bij jou sterk ontwikkeld zijn en twee kaarten met kwaliteiten waarvan jij vindt dat die niet of nauwelijks bij jezelf aanwezig zijn. Geef een toelichting op de gekozen kaarten en gebruik daarbij concrete gedragsvoorbeelden uit de praktijk. De andere deelnemers kunnen vragen stellen ter verduidelijking. Bespreek tenslotte wat de belangrijkste overeenkomsten en verschillen zijn in de manier waarop de deelnemers aankijken tegen hun ondernemerschapskwaliteiten. Welke conclusies kun je hieruit trekken?
18 het school ondernemerschapsspel spelvorm II doel Bewust worden van ondernemerschapskwaliteiten en de mate waarin jijzelf en de andere mensen in jouw team over die kwaliteiten beschikken. randvoorwaarden Het is van belang dat de deelnemers aan het spel zich veilig voelen bij elkaar. De deelnemers werken bij dezelfde onderwijsinstelling. Aantal deelnemers: 4-12. Speelduur: 60-90 minuten. werkwijze De kaarten worden blind op een stapeltje gelegd. Pak om de beurt een kaart. Op het kaartje staat een ondernemerschapskwaliteit. Herken je deze kwaliteit bij jezelf? Vertel over een werksituatie waarin deze kwaliteit in jouw gedrag zichtbaar was. Beschrijf concreet jouw gedragingen in die situatie. Herken je de ondernemerschapskwaliteit in het team waarmee je het spel speelt? Zo ja, geef concrete voorbeelden van gedragingen. Ga door tot alle kaarten op zijn. Aan het einde: geef aan wat je het meest is opgevallen bij deze spelvorm.
19 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten spelvorm III doel Betekenis geven aan het begrip ondernemerschap binnen het team. randvoorwaarden De deelnemers vormen gezamenlijk een team. Aantal deelnemers: 4-12. Speelduur: 45-90 minuten. werkwijze Spreek van tevoren af hoe lang jullie het spel zullen spelen. De kaarten worden blind op een stapeltje gelegd. Alle deelnemers nemen een kaart van het stapeltje en denken na over de volgende vragen: wat houdt deze ondernemerschapskwaliteit volgens mij in? Is deze kwaliteit in ons team van belang? Zo ja, op welke manier komt deze kwaliteit tot uitdrukking (denk hierbij aan concreet gedrag)? Om de beurt geeft een deelnemer antwoord op de vragen, waarna de andere deelnemers kunnen reageren. Probeer met elkaar op één lijn te komen. Vorm vervolgens twee stapels: een stapel met ondernemerschapskwaliteiten die van belang zijn binnen het team en een stapel met kwaliteiten die jullie minder belangrijk vinden. Probeer zoveel mogelijk kaarten te behandelen. Let hierbij op de tijd die jullie hebben afgesproken. Als alle kaarten besproken zijn, sta je met elkaar stil bij de volgende vragen:. Welke zaken vielen op tijdens het spel?. Was het moeilijk om tot overeenstemming te komen over de ondernemerschapskwaliteiten?
20 het school ondernemerschapsspel spelvorm IV doel Feedback geven en ontvangen over de ondernemerschapskwaliteiten binnen het team. randvoorwaarden Het is van belang dat de deelnemers aan het spel zich veilig voelen bij elkaar en werken binnen dezelfde afdeling/hetzelfde team. Aantal deelnemers: 2-4. Speelduur: 60 minuten. werkwijze Maak aan de hand van de lijst met ondernemerschapskwaliteiten voor jezelf een overzicht van:. Drie ondernemerschapskwaliteiten die jij goed beheerst.. Twee ondernemerschapskwaliteiten die jij redelijk goed beheerst.. Twee ondernemerschapskwaliteiten die jij onvoldoende beheerst en die jij je meer eigen zou willen maken. Leg alle kaarten open op tafel. Selecteer voor je linker buurman/-vrouw drie kaarten met ondernemerschapskwaliteiten. Kies één kwaliteit die de persoon volgens jou goed beheerst, één kwaliteit die de persoon redelijk goed beheerst en één kwaliteit waarvan je zou willen dat de persoon deze meer beheerst. Licht jouw keuze toe. Werk tegen de klok in. Herhaal de opdracht totdat iedereen zijn linkerbuurman/-vrouw feedback heeft gegeven. Iedereen maakt aan de hand van de feedback die hij of zij heeft gekregen een persoonlijk actieplan. Om de beurt licht een van de deelnemers zijn/haar persoonlijke actieplan toe. Evalueer na afloop deze oefening. Hoe vonden jullie het om te doen?
21 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten spelvorm V doel Feedback geven en ontvangen binnen een team. randvoorwaarden Het is van belang dat de deelnemers aan het spel zich veilig voelen bij elkaar. De deelnemers werken binnen dezelfde afdeling/hetzelfde team. Aantal deelnemers: 2-8. Speelduur: 80-90 minuten. werkwijze Leg alle kaarten blind op een stapel. De bovenste kaart wordt open op tafel gelegd. Alle spelers denken even na over de volgende vragen:. Vind ik dat een van de medespelers of ikzelf deze kwaliteit goed beheerst?. Zo ja, wie beheerst de kwaliteit het meest en waarom? De antwoorden worden uitgewisseld en de spelers proberen het met elkaar eens te worden. De speler die de kaart krijgt toebedeeld, legt deze open voor zich op tafel. De kaarten die op geen enkele speler van toepassing zijn, of juist op allemaal, worden op aparte stapels gelegd. Speel het spel totdat alle kaarten behandeld zijn. Elke deelnemer geeft aan wat hij/zij wel en niet herkent van de kaarten die hem/haar zijn toebedeeld. Bespreek met elkaar of de ondernemerschapskwaliteiten van het team goed worden benut en welke ondernemerschapskwaliteiten nog ontbreken. Hoe zou je de ontbrekende kwaliteiten kunnen ontwikkelen/aanvullen binnen het team?
22 het school ondernemerschapsspel spelvorm VI doel Tips uitwisselen over de wijze waarop je ondernemerschapskwaliteiten kunt toepassen. randvoorwaarden Aantal deelnemers: 4-14. Speelduur: 20-30 minuten werkwijze Leg alle kaarten open op tafel. Om de beurt selecteert een persoon een ondernemerschapskwaliteit die hij/zij goed beheerst. Deze persoon gaat vervolgens staan en geeft in maximaal één minuut praktische tips over het gebruik van deze kwaliteit. Besteed bijvoorbeeld aandacht aan de volgende zaken: hoe kun je de ondernemerschapskwaliteit in je werk gebruiken, waar moet je op letten, wanneer heeft het toepassen van de kwaliteit het meeste effect? Dit gaat zo door totdat iedereen één keer aan de beurt is geweest. Eventueel kan in overleg besloten worden om nog een tweede ronde te spelen.
23 een kaartspel over ondernemerschapskwaliteiten spelvorm VII doel Inzicht krijgen in de ondernemerschapskwaliteiten die voor het team belangrijk zijn. randvoorwaarden De deelnemers werken binnen dezelfde afdeling/hetzelfde team. Aantal deelnemers: 2-8. Speelduur: 80-90 minuten. werkwijze Leg alle kaarten blind op een stapel. Om de beurt pakt een deelnemer een kaart. Hij/zij geeft aan in hoeverre de ondernemerschapskwaliteit belangrijk is voor het team. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen: heel belangrijk, belangrijk, niet belangrijk. De deelnemer licht zijn/haar keuze toe met duidelijke argumenten. Bespreek daarna met het team in hoeverre de rest het daar mee eens is. Probeer gezamenlijk tot één oordeel te komen. Maak drie stapels: heel belangrijk, belangrijk, niet belangrijk. Werk alle kaarten af en leg daarna alle kaarten van de stapel heel belangrijk open op tafel. Bespreek met elkaar in hoeverre deze kwaliteiten nu in het team aanwezig zijn, hoe ontbrekende kwaliteiten aangevuld kunnen worden en wat er zou moeten veranderen in de ondernemende houding van het team.
het spel kunnen bepalen passie hebben actief zijn en durven een teamplayer zijn