#vangaslos bestaande bouw 26 juni 2017
Kennis delen NIEUW: Merosch Open Café @Merosch_ @Merosch_Llab linkedin.com/company/merosch merosch.nl merosch.nl/living-lab
Inhoud 1. Wat zijn de trends en ontwikkelingen ten aanzien van (landelijk) beleid t.a.v. gasloos? 2. Wat zijn de mogelijkheden om bestaande gebouwen en woningen van gas los te maken? 3. Welke stappen moeten worden doorlopen om te komen tot een gasloos gebouw of zelfs een gasloze wijk? 4. Verschillende voorbeeldprojecten uit de bestaande bouw die gasloos zijn.
Uw vragen Hoe gaan we er voor zorgen dat de kolencentrales in de winter niet staan te draaien voor alle All-Elektric Woningen? Smart Balance op wijk Niveau? Stel er is geen warmtenet en je kunt ook geen wko maken? In geval van een flink appartementencomplex. Mijn vraag zit 'm met name op wijkniveau: welke aanpakken zijn er mogelijk? Hoe voorkomen we dat iedereen op eigen houtje wat gaat doen, terwijl er grootschalige, efficiëntere oplossingen zijn? Welke zijn dat? hoe kunnen maatschappelijke baten die ontstaan door niet vernieuwen van aardgas leidingen worden gekapitaliseerd en ingezet voor gasloze wijken /buurten/straten? Hoe kijkt men aan tegen de afnemende energiebelastingen?
Programma 13.30 Welkom intro Merosch Ronald Schilt (dagvoorzitter vanuit Merosch) 13.55 Kennismakingsronde deelnemers, eigen vragen toelichten 14.30 Trends en ontwikkelingen #vangaslos bestaande bouw Robbert van Rijswijk (Merosch) 15.05 Uitdagingen en aandachtspunten & visie Stedin #vangaslos Robbert van der Meij (Stedin) 15.20 Drempels vanuit stakeholders - Sander Brinkman (De Haagse Hogeschool) 15.35 Pauze 15.50 Fijn Wonen - Dick van Ginkel (Van Wijnen Midden) 16.05 Visie Klimaatverbond #vangaslos bestaande bouw - Ariane Lelieveld (Klimaatverbond) 16.20 Afsluiting Ronald Schilt (dagvoorzitter) 16.30 Einde / Borrel *Het is de bedoeling dat er tussendoor interactie is en ontstaat, dus voel je vrij om vragen te stellen.
Missie: Het moet en kan beter!
Medewerkers
Onze nieuwe huisvesting BREEAM min. Excellent GPR > 9
Beschermen wat kwetsbaar is
Prachtige projecten Renovatie Comenius Lyceum BREEAM Excellent Wisselspoor Energieneutrale school Haarlem Energieneutrale stadsdeelwerf Renovatie gymzaal 1955 Energieneutraal RijswijkBuiten Energieneutrale school Kapelle Circulair Buiksloterham A-dam Energieneutrale IKC Zeven Zeeën
Kennismakingsronde
Trends en ontwikkelingen #vangaslos Robbert van Rijswijk - Merosch
Inhoud 1. Context (beleid, energieprijzen, etc.) 2. Mogelijkheden bestaande bouw 3. Stappenplan gasloze wijken
Context
Beleidskader Nederlands Energieakkoord (2013): Gemiddeld 1,5% energiebesparing per jaar 14% duurzame energie in 2020 en 16% duurzame energie in 2023 Volledig energieneutrale gebouwde omgeving in 2050 Energieagenda (2016): Doelstelling 80 tot 95% CO2-reductie in 2050 Transitiepaden voor 4 functionaliteiten: 1. Kracht en Licht 2. Hoge temperatuurwarmte 3. Lage temperatuurwarmte 4. Vervoer Gebouwde omgeving: Energiebesparing en verminderen aardgasgebruik (geen nieuwe gasinfra en schrappen aansluitplicht gas) Belangrijkere rol gemeenten en netbeheerder
Energieprijsstijgingen
Beschikbaarheid gas Ontwikkeling gaswinning Groningen
Mogelijkheden bestaande bouw
Mogelijkheden bestaande bouw (1) Alternatieve warmtevoorzieningen: Elektrische warmtepompen (lucht, WKO of bodem) Aansluiting warmtenet (centraal of decentraal) Biomassaketel Directe elektrische verwarming (stralingspanelen, elek. vloerverwarming, etc.)
Mogelijkheden bestaande bouw (2) Keuze afhankelijk van: Kwaliteit bouwkundige schil Warmteafgiftesysteem (laagtemperatuur vs. hoogtemperatuur) Ventilatie (gebalanceerd vs. mechanisch) Locatie en omvang (hoogstedelijk vs. landelijk)
Voorbeeld (kantoor) Van.. Naar.. Kenmerken: - Slecht geïsoleerd - Dubbel glas met kunststof/stalen kozijnen - Natuurlijke ventilatie - HT-radiatoren - VR-ketel Kenmerken: - Na-isolatie gevel, dak en vloer - Vervanging ramen (drievoudig glas) - Gebalanceerde ventilatie - Laagtemperatuur verwarming (wand) - Individuele warmtepomp (bodem) - PV-panelen
Voorbeeld (galerijflats) Van.. Naar.. Kenmerken: - Slecht geïsoleerd - Dubbel glas met houten kozijnen - Natuurlijke ventilatie - Collectieve gasketels - Stijgleidingen - Individuele geisers Kenmerken: - Na-isolatie gevel en dak - HR++-glas met kunststof kozijnen - Mechanische ventilatie - (Toekomstige) aansluiting warmtenet - Ind. afleverset en nieuwe radiatoren
Voorbeeld (eengezinswoning) Kenmerken: - Na-isolatie gevel, dak en vloer en nieuwe ramen - Laagtemperatuur verwarming (vloer en convectoren) - Gebalanceerde ventilatie - Individuele warmtepomp (lucht of bodem) - Voor NOM: PV-panelen
Stappenplan gasloze wijken
Stappenplan Keuze tussen: In één keer vs. stapsgewijs In één keer: - Natuurlijk moment (mutatie of grootschalige renovatie) Stapsgewijs: - Aansluiten op MJOP
Stapsgewijs
Overwegingen Grootschalige uitfasering gas: Technisch goed mogelijk Bij utiliteitsgebouwen en corporatiewoningen relatief eenvoudig bij mutatie/renovatie of door aan te sluiten bij MJOP Maar hoe krijgen we de particulier woningeigenaren mee??? Verschillende pluimage geen uniforme aanpak mogelijk Wie betaalt het? Ruimtelijke inpassing Verschillende afschrijftermijnen
Bedankt voor de aandacht!
HIER KOMT DE TITEL Naam - datum WARMTE TRANSITIE VERDUURZAMING VAN DE GEBOUWDE OMGEVING Robbert van der Meij 30
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 1 Ik verwarm mijn huis op aardgas Ja Nee 31
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 2 Ik kook op aardgas Ja Nee 32
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 3 Ik ben actief bezig om mijn woning te verduurzamen Ja Nee 33
PJ KLIMAAT AKKOORD DOEL NEDERLAND ENERGIE VERBRUIK IN NEDERLAND 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Overig energieverbruik (fossiel & nucleair) Aardgas - Overig Hernieuwbaar! Aardgas - Gebouwde omgeving 0 1965 1975 1985 1995 2005 2015 2025 2035 2045 2050 34
35 80% GAS!
A B C D E F G
WARMTETRANSITIE IMPACT STEDIN 1.915.595 Aansluitingen G 2016 Nu : 1.915.595 / 398 maanden = 4.800 per maand Stel : nog 75% te doen in 2030 2030 Dan : 1.436.696 / 240 maanden = 6.000 per maand 37
ALL ELECTRIC
BIO / SYNTHETISCH GAS
COLLECTIEVE WARMTE
ER KOMT DUS NIET ÉÉN OPLOSSING! Per wijk wordt gezocht naar het beste duurzame alternatief FULL ELECTRIC ELECTRA + WARMTE ELECTRA + GR. GAS E E+W E+GG 41
2. HOE BETROUWBAAR ZIJN DE MODELLEN? 2015 : ALL ELECTRIC! 2016 : GEOTHERMIE! Rest warmte HR Groen Gas (HR + HWP) HWP WP All Electric (lucht/bodem WP) WKO Geothermie Warmte Collectieve (Geothermie, Bron CE Delft 42
WAT TE DOEN?????
OGSM VERDUURZAMING GEBOUWDE OMGEVING Visie 2020 Stedin is klaar voor een versnelde energietransitie in de gebouwde omgeving (Klaar: Onzekerheden van de transitie zijn gemitigeerd, rollen en aanpak zijn helder, interne processen zijn schaalbaar) Doelstelling 2017 Minimaal 3 wijken hebben het proces doorlopen om gezamenlijk met stakeholders tot een duurzamere warmtevoorziening te komen waarbij ervaring is opgedaan in samenwerking met diverse stakeholders, afweging van mogelijkheden, besluitvorming en betrekken van bewoners. Inzicht vertalen naar Organisatie Aanpak Leren door doen Inzicht Inzicht vertalen naar nieuwe producten en diensten (IF, Open Data, Toolkits, )
STEEDS MEER GEMEENTEN IN ACTIE Alkmaar Amersfoort Amstelveen Amsterdam Barendrecht Bodegraven-Reeuwijk De Bilt Delft Den Haag Dordrecht Eemnes Gouda Hellevoetsluis Lansingerland Leidschendam-Voorburg Maarssen Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Rotterdam Schiedam Soest Utrecht Voorne-Putten Vlaardingen Waddinxveen Westland Westvoorne Woerden Zoetermeer Zuidplas
Gasloos wonen Vanuit bewoners-perspectief 26 juni 2017, Sander Brinkman
Workshop voor gemeente Den Haag VvE eigenaren / bewoners Wat verwachten burgers van de gemeente? Waar lopen burgers nu tegenaan?
Waarom willen burgers van het gas af? VR-ketels moeten vervangen worden Inwoners van Groningen (2x) Vanwege veiligheid Geld op de bank zetten heeft nu geen zin; liever investeren in duurzame maatregelen Onafhankelijk zijn Gas zal duurder worden Klimaatverandering (3x) Vervuiling
Verbazing van bewoners over Onbekendheid met warmtepompen en het van gas af gaan bij installateurs De complexiteit van van het gas af gaan: er komt zo veel bij kijken! De capaciteit van zonnepanelen valt tegen: oppervlakte van het dak van een flat is bij lange na niet voldoende energiebehoefte te dekken Het is duur!
Wat kan de gemeente doen? Duidelijke visie op wijkniveau (waar komen de bronnen / warmtenetten) Subsidie beleid afstemmen op wijkbeleid (lange termijn denken) Op termijn de energiebelasting verhogen Nu aankondigen wat verplichting over tien jaar wordt (bijvoorbeeld in 2027 alle huizen minimaal energielabel B) Technische voorlichting: wat is er (on)mogelijk? Uitproberen!: pilots draaien & best practices zoeken en creëren
Slim aanpakken Er kwamen een aantal tips uit de workshop: Faseer de aanpak: 1. Nu oude ketels vervangen door HR-ketels 2. Dan aan isolatie werken (glas, vloer, muren) 3. Dan dakisolatie en zonnepanelen 4. Na 15 jaar vervangen HR-ketel door warmtepomp = van gas af Sluit aan bij de cycli van vervanging gasnet / ketels Gemeente z.s.m. beleid per wijk formuleren (i.v.m. desinvesteringen)
Pauze
Waarom Fijn wonen? Fijn wonen biedt een toekomstbestendige woonomgeving waarbij betaalbaarheid en wooncomfort centraal staan voor bewoner en woning eigenaar. Door: Zeer energiezuinig bouwen Energieopwekking op de woning Garantie op de prestaties van de woning (geen risico bij huurder) Contact met de bewoner Compleetheid in programma van eisen Verlagen woonlasten
Marktontwikkeling Verhuurdersheffing Passend toewijzen 2020 gemiddeld op energie label B voor corporaties hoge investering met onrendabele businesscase Woonlasten zijn voor bewoners een grote zorgen post in de maandelijkse uitgaven Klimaatakkoord en hieruit volgend energieakkoord Van fossiel naar hernieuwbaar Van centraal naar regionaal en lokaal Internet of things en domotica
FijnWonen het nieuw zien KORTOM Er is een noodzaak om op een nieuwe manier naar onszelf en onze omgeving kijken.
Van woning naar wonen Samen bouwen aan ruimte voor een beter leven Denken vanuit de functie, niet meer vanuit het object. faciliteren van wonen, werken, zorgen, leren & recreëren. Betaalbaarheid geeft comfort
Van woning naar wonen Door op een andere manier te kijken geven wij wonen een nieuwe betekenis! Dit doen we door producten en diensten te bieden rondom wonen waarbij betaalbaarheid centraal staat. Oplossingen binnen de kaders van sociale huur betaalbaarheid 592,55 en 635,05 De woning als energiecentrale Wonen met zorgvraag De intelligente woning als slim hulpmiddel
Standaardisatie en industrialisatie
Van woning naar wonen Oplossing voor bestaande bouw: Bewoner blijft in de woning Schil-renovatie in 1 dag (bestaande handhaven) Snelle bouwtijd en minimale overlast bewoners Plug en play gevels en installaties hoge kwaliteit door industrialisatie Technische installatie goed bereikbaar 25 jarige prestatiegarantie bewezen technieken
Innovatie en techniek Voordelen Energiekern: 100% te standaardiseren 100% te industrialiseren Minder uren op de bouwplaats Minder overlast voor bewoner Minder project specifieke aanpassingen (én bijbehorende kosten) Minder leidingwerk in de woning Door positionering aan voorgevel dicht bij de meterkast Minimaal installatiewerk in de woning Geen ruimtebeslag in de woning Geen installatiegeluid in de woning Doorontwikkeling mogelijk Goed bereikbaar voor onderhoud/instandhouding Opties mogelijk als boodschappen box, intercom, enz.
Innovatie en techniek
Bestaande bouw
Klantreis Vooraf Enthousiasmeren Betrouwbaar Draagvlak creëren Klant bij de hand Overzicht Communicatie Tijdens bouwfase Woonconsulent Goede informatiekanalen Veiligheid Na bouwfase Energie coaching Servicedesk nummer Community Dashboard
Van woning naar wonen prestatie 25 jaar prestatiegarantie in relatie tot TCO Gegarandeerde prestatie gebouw, gebouw gebonden installaties en monitoring/coachingbewoner Geen extra kosten voor bijvoorbeeld vervanging (inbegrepen in prestatiegarantie) Cost of not running voor Aanbieder Geen risico voor Corporatie over de looptijd
Van woning naar wonen prestatie Reguliere garantie: Technische prestatie gedurende een periode Voorbeeld: warmtepomp Garantie: 3 jaar garantie op de werking (met inachtneming van de voorwaarden) Prestatiegarantie Functionele prestatie gedurende een periode Voorbeeld: Prestatiegarantie: warmtepomp 25 jaar levering verwarming + warm water tegen een gemaximeerd energieverbruik en vaste Instandhoudingskosten
De transitie
Merosch open source Thema #vangaslos binnen bestaande bouw Ariane Lelieveld 1
Wie vormen het Klimaatverbond ± 160 gemeente 12 provincies 7 waterschappen Motto: alleen ga je sneller... samen kom je verder 2
Wat doet het klimaatverbond? Europese samenwerking Energie besparing Klimaatadaptie Energieke samenleving 3
Leren aardgas vrijdenken Aardgastransitie = proces voor zeker komende 15-20 jaar Stok achter de deur om bestaande gebouwen en hun omgeving te verduurzamen 4
Gasvervangingsdata leidend Niet leidend zijn de individuele woningen Wel de bewoner centraal stellen Combinatie levert een buurt/wijk gerichte benadering 5
Samen met de bewoners en andere relevante partijen = proces elementair. Bewonersperspectief brengt meer onderwerpen in beweging bijv: Sociaal-economische Ruimtelijke aspecten Gemeenten heeft regierol in dit proces. Zorgen dat het mogelijk is Niet mee uitvoeren Duidelijk > transitie snel van marge naar mainstream Grootschaligheid uitdaging Zowel voor aanbiedende partijen als bij financiering. 6
Vragen die nu door gemeenten gesteld worden: 1. Hoe kan ik nieuwbouw al zonder aardgas aansluiting laten bouwen? Daar wordt intussen in voorzien door Minister Kamp. 2. Hoe begin ik? Begin met procesontwerp en ontwikkelen regiecompetentie bij de gemeente. Op basis van 'kansrijke aanpakken en voorbeeld GEA* 7 * Gelders Energie Akkoord
VRAGEN? Merosch open source Thema #vangaslos binnen bestaande bouw Ariane Lelieveld 8
Bedankt voor uw komst @Merosch_ @Merosch_Llab www.linkedin.com/company/merosch merosch.nl merosch.nl/living-lab