Dit is het laatste Neimed Krimpbericht van de hand van Wim Derks. Na twee jaar komt er een einde aan de boeiende serie van deze auteur. De serie verscheen maandelijks op de website van Neimed. De hele verzameling met in totaal 17 afleveringen blijft uiteraard beschikbaar op onze website. Wim Didderen, zakelijk directeur Neimed MAART 2016 Neimed Krimpbericht De opkomst van structurele bevolkingsdaling In 1996 werd in Limburg, maar ook landelijk voor het eerst uitdrukkelijk aandacht gevraagd voor het verschijnsel van structurele bevolkingsdaling. Dat was voor bestuurders te vroeg. Sindsdien was de bevolkingsontwikkeling zodanig dat structurele bevolkingsdaling een steeds algemener verschijnsel werd. In 2006 kwam als gevolg van een publicatie de doorbraak van de aandacht voor het verschijnsel. Structurele bevolkingsdaling was geen toekomst meer, zoals in 1996, maar inmiddels realiteit in diverse regio s. Nu, in 2016, is inmiddels in alle Limburgse regio s de natuurlijke (saldo van geboorte en sterfte) kleiner geworden dan nul en (structureel) ook in alle 33 gemeenten. Dit is de basis van structurele bevolkingsdaling. Migratie kan het begin van structurele bevolkingsdaling versnellen of vertragen. In alle regio s in Limburg is er nu structurele bevolkingsdaling behalve in Weert e.o.. Ook in alle gemeenten is er nu structurele bevolkingsdaling behalve in Maastricht, Roermond, Weert en Venray. Structurele bevolkingsdaling is inmiddels dus een zeer algemeen verschijnsel in Limburg, dus niet alleen in Zuid-Limburg. Laatste Krimpbericht In dit laatste krimpbericht wordt stilgestaan bij de ontwikkeling van het verschijnsel structurele bevolkingsdaling in de afgelopen 20 jaar. In 1996 bracht Wim Derks bij E,TIL een bevolkingsprognose naar buiten met uitdrukkelijk aandacht voor de aankomende structurele bevolkingsdaling. Dit leidde in Dagblad de Limburger op 30 augustus 1996 tot de volgende kop Minder Limburgs na 2008. In oktober 1996 was er een landelijk congres van de Nederlandse Vereniging voor Demografie met de titel Een teruglopende bevolking: ramp of remedie?. Wim Derks was namens E,TIL een van de sprekers. De reactie van provinciale en gemeentelijke bestuurders in Limburg zou (wat ongenuanceerd) aldus samengevat kunnen worden: Al is het waar, met zo n negatieve boodschap kom je niet naar buiten. De tijd was nog niet rijp. Het verschijnsel structurele bevolkingsdaling had betrekking op de toekomst en was nog niet actueel.
In het Krimpbericht van november 2015 is aangegeven dat structurele bevolkingsdaling op regionaal niveau en voor Limburg als geheel eerder is begonnen dan in 1996 voorspeld: Parkstad Limburg in 1997 (en niet in 2001), Westelijke Mijnstreek in 1998 (en niet in 2006), Maastricht en Mergelland in 2001 (en niet in 2006) en Limburg als geheel in 2002 (en niet in 2008). In maart 2006 verscheen het rapport Structurele bevolkingsdaling. Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers van Wim Derks, Peter Hovens en Leo Klinkers. Dit rapport kreeg in (nagenoeg) alle landelijke nieuwsuitzendingen op radio en televisie en in kranten aandacht. Hiermee was het onderwerp structurele bevolkingsdaling op de kaart gezet. In 1996 moest het verschijnsel van structurele bevolkingsdaling nog beschreven worden op basis van prognoses. In 2006 was het actueel op basis van realisatie, niet alleen in Zuid- Limburg met ingang van 1997, maar ook in Noordoost-Groningen en Zeeuwsch-Vlaanderen met ingang van 2003. Als er gesproken wordt over structurele bevolkingsdaling hoeft dat niet meer op basis van prognoses, maar kan dat op basis van cijfers over gerealiseerde bevolkingsontwikkeling. Alle voorgaande Krimpberichten hebben betrekking op realisatie, zo ook voorliggend Krimpbericht. Dit krimpbericht gaat over de cijfers van Limburg als geheel, regio s en gemeenten. In 2016 gaan de auteurs van het genoemde rapport uit 2006 een publicatie uitbrengen over de wijze waarop en de mate waarin het onderwerp structurele bevolkingsdaling in de afgelopen tien jaar is opgepakt in de diverse regio s in Nederland. Limburg De oorzaak van structurele bevolkingsdaling die in delen van Nederland nu actueel is, is niet leegloop, het wegtrekken van mensen, maar de natuurlijke. Er worden in Nederland sinds het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw te weinig kinderen geboren om het aantal inwoners op peil te houden. Migratie kan het begin van structurele bevolkingsdaling versnellen of vertragen. Uit grafiek 1 blijkt dat in Limburg het aantal geboorten een trendmatige daling vertoont in de periode 1995-2015. Bij sterfte treedt een lichte stijging op in die periode. Met ingang van 2005 sterven er in Limburg meer mensen dan er kinderen geboren worden. De natuurlijke is sindsdien blijvend kleiner dan nul. Daarmee loopt Limburg duidelijk voorop bij de andere provincies. Zeeland volgde in 2010 (met onderbreking in 2011 en 2014), Drenthe in 2011 en Friesland in 2015. Volgens de huidige prognose van het CBS wordt de natuurlijke in Nederland met ingang van 2038 kleiner dan nul. 2
Grafiek 1 Ontwikkeling geboorte en sterfte Limburg 14.000 12.000 Sterfte 10.000 8.000 Geboorte 6.000 4.000 2.000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Bron: CBS, Derks. Als gevolg van een uitgaand migratiesaldo is de structurele bevolkingsdaling enkele jaren eerder begonnen, namelijk in 2002. Zie grafiek 2. In de jaren daarna is als gevolg van een inkomend migratiesaldo incidenteel nog wel een kleine bevolkingsgroei geweest, namelijk in 2009 en 2011. Ook bij het begin van structurele bevolkingsdaling loopt Limburg voorop. In 2011 ging het aantal inwoners dalen in Friesland, Drenthe en Zeeland, maar dat was niet (altijd) blijvend: Zeeland een daling tot 2014, Drenthe een daling tot 2015. In Friesland is de daling tot heden doorgegaan. In Nederland als geheel laat structurele bevolkingsdaling waarschijnlijk nog vele tientallen jaren op zich wachten. Grafiek 2 Ontwikkeling natuurlijke en aantal inwoners Limburg 6.000 4.000 2.000 0-2.000-4.000 Inwoners -6.000-8.000 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Bron: CBS, Derks. 3
Regio s De bevolkingsontwikkeling voor Limburg als geheel, zoals hiervoor is geschetst (dalend aantal geboorten, licht stijgende sterfte en wisselende migratie) treedt globaal ook op in de diverse regio s. Uit tabel 1 blijkt dat het jaar waarin de natuurlijke blijvend kleiner dan nul werd bij de Limburgse regio s ligt tussen 1996 in Parkstad Limburg en 2015 in Venray e.o. en Venlo e.o. Inmiddels is dus in alle Limburgse regio s de natuurlijke kleiner dan nul. In 1997 is structurele bevolkingsdaling begonnen in Parkstad Limburg. Daarna volgden de andere regio s behalve Weert e.o. tot nu toe. Inmiddels is het aantal inwoners in Parkstad Limburg met 9,32% gedaald sinds de top van 1997. In de Westelijke Mijnstreek is de daling sinds de top van 1998 inmiddels 5,16%. Gemiddeld over de afgelopen drie jaar daalde het aantal inwoners het snelste in Parkstad Limburg (-0,53% per jaar) gevolgd door de Westelijke Mijnstreek (-0,25% per jaar). Gemiddeld over de afgelopen drie jaar hadden alleen Parkstad Limburg en Venray e.o. een uitgaand migratiesaldo. Zoals eerder gesteld, wordt structurele bevolkingsdaling niet veroorzaakt door leegloop, een uitgaand migratiesaldo, maar door te weinig geboorten: een natuurlijke die kleiner is dan nul. Tabel 1 Bevolkingsontwikkeling op regionaal niveau Top Aantal inwoners Per jaar, gemiddeld over 2013/2015 Minder geboorte dan sterfte m.i.v. Jaar van top aantal inwoners Per 1-1 in jaar van top 1-1-2016 Daling sinds top Verandering aantal inwoners Migratiesaldo Nederland 2038 0,40% 0,18% 0,22% Limburg 2005 2002 1.143.296 1.116.427-2,35% -0,16% -0,22% 0,05% Regio's Zuid-Limburg 1999 1997 636.444 600.926-5,58% -0,27% -0,34% 0,06% Midden-Limburg 2011 2013 235.573 235.502-0,03% -0,01% -0,16% 0,15% Noord-Limburg 2015 2015 280.552 279.999-0,20% -0,05% 0,00% -0,05% Deelregio's Parkstad Limburg 1996 1997 271.177 245.911-9,32% -0,53% -0,36% -0,17% Maastricht en Mergell. 2000 2001 212.472 207.373-2,40% 0,02% -0,34% 0,36% Westelijke Mijnstreek 2003 1998 155.682 147.642-5,16% -0,25% -0,30% 0,04% Roermond e.o. 2006 2013 170.201 169.607-0,35% -0,12% -0,21% 0,09% Weert e.o. 2013 65.895 0,27% -0,03% 0,30% Venray e.o. 2015 2012 123.403 122.919-0,39% -0,09% 0,02% -0,11% Venlo e.o. 2015 2015 157.495 157.080-0,26% -0,01% -0,02% 0,01% Gebruikte regio-indeling Noord-Limburg: Venray e.o. plus Venlo e.o. Midden-Limburg: Weert e.o. plus Roermond e.o. Zuid-Limburg: Westelijke Mijnstreek, Parkstad Limburg, Maastricht en Mergelland Venray e.o.: Venray, Horst aan de Maas, Gennep, Bergen en Mook en Middelaar Venlo e.o.: Venlo, Peel en Maas en Beesel Weert e.o.: Weert en Nederweert Roermond e.o.: Roermond, Leudal, Echt-Susteren, Maasgouw en Roerdalen Westelijke Mijnstreek: Sittard-Geleen, Stein, Beek, Schinnen Parkstad Limburg: Heerlen, Kerkrade, Landgraaf, Brunssum, Nuth, Voerendaal, Simpelveld, Onderbanken Maastricht en Mergelland: Maastricht, Eijsden-Margraten, Meerssen, Valkenburg a.d. Geul, Gulpen-Wittem en Vaals Bron: CBS, bewerking Derks. 4
Gemeenten Uit tabel 2 blijkt dat al in 1995 in 4 gemeenten in Limburg de natuurlijke kleiner was dan nul. Dat waren Maastricht, Kerkrade, Brunssum en Valkenburg aan de Geul. Structureel is de natuurlijke inmiddels in alle 33 gemeenten kleiner dan nul. In 2015 was dat incidenteel niet in Weert en Voerendaal. Uit tabel 2 blijkt verder dat in 29 van de 33 gemeenten de top van het aantal inwoners is gepasseerd. Dat is nog niet het geval in Maastricht, Roermond, Weert en Venray. Daar is dus nog geen structurele bevolkingsdaling. Maastricht had in 2003 een top van 122.183 inwoners, waarna een daling begon naar 118.004 in 2008. Daarop volgde een groei, met name als gevolg van de groei van het aantal studenten. Op 1-1-2014 werd een top bereikt van 122.488 waarna een tijdelijke daling volgde naar 122.397 op 1-1-2015. Volgens voorlopige cijfers van het CBS is in 2015 het aantal weer gestegen naar 122.538. Hoewel Maastricht ruim 20 jaar geleden een van de eerste gemeenten in Limburg was waar de natuurlijke kleiner werd dan nul, is daar nog geen structurele bevolkingsdaling. Er is ook geen structurele groei meer, want het aantal inwoners is nu nauwelijks hoger dan de eerste top in 2003. Tabel 2 Bevolkingsontwikkeling op gemeentelijk niveau in Limburg Aantal Percentage van totaal 1995 2005 2015 1995 2005 2015 Aantal gemeenten met natuurlijke kleiner dan nul 4 17 31 12% 52% 94% Aantal gemeenten dat top van aantal inwoners is gepasseerd 9 21 29 27% 64% 88% Bron: CBS, bewerking Derks. Wim Derks, werkzaam bij Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid (KcBB). Publicaties van deze auteur blijven volgen? Ga naar www.bevolkingsdaling.nl 5