Jaarplan MVO NEDERLAND 2009 Samen implementeren en innoveren, ook bij economische tegenwind Van bewustwording naar verankering 30 november 2008 1 Jaarplan 2009
Inhoudsopgave 1. Inleiding/samenvatting...3 2. Partners...6 3. Programma s, producten en resultaten...8 3. Programma s, producten en resultaten...8 3.1 Brancheprogramma...8 3.2 Regioprogramma... 10 3.3 Internationale programma... 11 3.4 Koploperprogramma... 12 3.5 Grote bedrijvenprogramma/samenleving & Bedrijf... 14 3.6 Onderwijsprogramma... 14 3.7 Communicatie en marketing... 14 3.8 Kennismanagement/database... 16 4. Monitoring en effectmeting... 17 5. Budget en financiering... 18 6. Interne organisatie en personeel... 19 Bijlagen: 1. Overzicht van brancheverenigingen waar mee samenwerkt. 2. Programma Ontwikkelingssamenwerking (OS Programma) 2 Jaarplan 2009
1. Inleiding/samenvatting Het motto voor ons jaarplan 2009 is: Samen implementeren en innoveren, ook bij economische tegenwind Met dit motto willen wij benadrukken dat het anno 2009 niet meer gaat om de vraag of je met MVO aan de slag moet, maar om de vraag hoe je MVO kunt implementeren op een manier dat zowel de samenleving als het bedrijf er beter van wordt. Dat geldt voor alle bedrijven, ook in tijden dat het economisch minder goed gaat. Daarnaast groeit de groep MVO koplopers. Zij zijn continu op zoek naar nieuwe MVO innovaties, zowel op het terrein van hun bedrijfsvoering als via producten, samenwerkingsmodellen en businessconcepten. In dit jaarplan speelt op beide ontwikkelingen in. Het brancheprogramma en het regioprogramma richten zich in samenwerking met brancheorganisaties en kamers van koophandel vooral op de (mkb) bedrijven die nog aan het begin van hun MVO ontwikkeling staan. Via deze programma s willen we in 2009 ca 100.000 ondernemers op een regelmatige en inspirerende wijze voorzien van praktische MVO tips, voorbeelden etc. Het koploperprogramma en het (nieuwe) grote bedrijvenprogramma richten zich meer op de voorhoede van de MVO community. Het internationale programma richt zich zowel op de mainstream bedrijven als op koplopers. In al deze programma s gaat het om MVO kennis en instrumenten die op een inspirerende wijze doelgroep-, branche- en/of themaspecifiek worden aangeboden. Aldus werken wij zowel aan het verduurzamen van het mainstream bedrijfsleven als aan het mainstreamen van duurzame koplopers. MVO bij economische tegenwind Het is inmiddels duidelijk dat we aan de vooravond staan van een periode met een sterk teruglopende economische groei en misschien wel een recessie. Juist in dat soort omstandigheden is het extra van belang duidelijk te maken dat MVO de businesscase versterkt en in belangrijke mate kan bijdragen aan economische stabiliteit. In al onze voorlichtings- en stimuleringsactiviteiten zal het economische belang van MVO daarom een centrale plaats innemen. Dat betekent dat zowel aan kostenvoordelen als aan marktkansen van MVO veel aandacht zal worden besteed. Onze activiteiten op het gebied van duurzaam inkopen en ketenverantwoordelijkheid worden met kracht voortgezet. Onze website en database zijn voor al onze doelgroepen een steeds belangrijker kennisen inspiratiebron. Om aan de groeiende kennisbehoefte tegemoet te komen zal onze website in 2009 verder worden vernieuwd en uitgebreid. Voorts starten we in 2009 met een vernieuwd partnerbeleid en komt er als gevolg van de integratie met Samenleving & Bedrijf een programma voor grote bedrijven. Dit jaarplan is een verdere uitwerking van het meerjaren businessplan 2009-2012 dat met een positief advies van de Programmaraad in september door het bestuur is vast gesteld en vervolgens aan het ministerie van EZ is aangeboden. Het jaarplan sluit tevens nauw aan bij de recente kabinetsnota Inspireren, innoveren en integreren. Hierin worden de doelstellingen van onderschreven en wordt een intensivering van onze activiteiten aangekondigd. 3 Jaarplan 2009
Veel dynamiek; nog weinig verankering Er is op dit moment veel dynamiek op het gebied van MVO. Bij het bedrijfsleven neemt de bekendheid en de bewustwording op dit terrein flink toe. Het aantal ondernemers en (ondernemers)organisaties dat actief met MVO aan de slag gaat, groeit met de dag. Tegelijkertijd blijkt dat de activiteiten in de meeste gevallen het karakter hebben van eerste stappen. Van een integrale aanpak en verankering van MVO in alle kernactiviteiten is nog nauwelijks sprake. Onderwerpen als ketenverantwoordelijkheid, klimaatneutraal produceren, cradle to cradle, diversiteit en transparantie zijn voor veel (mkb) ondernemers betrekkelijk nieuw. Daarbij speelt ook een rol dat MVO een breed begrip is waaraan vele invullingen kunnen worden gegeven. Er is dus nog veel werk te doen op het gebied van bewustwording, voorlichting en het aanbieden van concrete handelingsperspectieven. Zie voor meer informatie hierover ons periodieke overzicht van de stand van zaken en actuele thema s op het gebied van MVO op www.mvonederland.nl. Meerderheid van bedrijfsleven aan de slag met MVO stimuleert het bedrijfsleven en de overheid om er gezamenlijk naar te streven dat in 2012 een ruime meerderheid, dat wil zeggen tenminste twee derde, van de Nederlandse bedrijven bewust en vergaand met MVO aan de slag is. Dat MVO breed erkend gaat worden als een belangrijke en noodzakelijke weg naar succes en continuïteit van de onderneming; ook in tijden van economische tegenwind. Aldus wordt de combinatie People, Planet en Profit een vanzelfsprekend uitgangspunt bij alle dagelijkse ondernemersbeslissingen. Nu is dat volgens cijfers van het EIM bij hooguit een derde van de bedrijven het geval. Focus op intermediaire organisaties en koplopers Om dat doel te bereiken is een belangrijke inspanning vereist van organisaties rondom het mkb, zoals brancheverenigingen, kamers van koophandel, Syntens, banken, accountants en overheden. ziet het als haar taak om deze organisaties hierin bij te staan en waar nodig te activeren. MVO-koplopers spelen een belangrijke voorbeeldrol bij het inspireren van mainstream ondernemingen. ondersteunt de koplopers hierbij en draagt hun praktijkvoorbeelden actief uit naar de rest van het bedrijfsleven. Doelstellingen 2009 heeft haar rol als aanjager en facilitator van MVO inmiddels bewezen en weet als geen ander de weg in MVO-land. De uitdaging voor de komende jaren is om vanuit deze basis het bewustwordings- en verankeringsproces te verbreden, te verdiepen en te versnellen. Voor 2009 zijn onze belangrijkste doelstellingen: 1. Bij tenminste 50 intermediaire organisaties is MVO verankerd in beleid, activiteiten en budgetten. Thans is dat bij ca 25 van dit soort organisaties het geval. 2. Ondersteuning van en samenwerking met circa 1000 bedrijven en organisaties die gezamenlijk vele tienduizenden ondernemers vertegenwoordigen. 3. Tenminste 100.000 ondernemers worden op regelmatige basis bereikt en geïnspireerd met praktische MVO-informatie, zowel via de intermediaire kanalen als via onze eigen media. 4. Duurzaam inkopen en ketenverantwoordelijkheid zijn sterk opkomende thema s in het Nederlandse bedrijfsleven. 5. Enige honderden koplopers worden gefaciliteerd en geïnspireerd bij MVO innovaties. Hiertoe worden nauwe samenwerkingsverbanden aangegaan met organisaties die zich ook richten op het ondersteunen en inspireren van MVO koplopers. 4 Jaarplan 2009
Daarnaast hebben wij als multistakeholder- en netwerkorganisatie ook een belangrijke makel- en schakelfunctie. Daarom brengen wij actief partijen bij elkaar en faciliteren wij nieuwe coalities en gezamenlijke projecten rond MVO. Daarbij gaat extra aandacht uit naar MVO-projecten op het gebied van arbeids- en maatschappelijke participatie (de people agenda). Ons vernieuwde partnerbeleid speelt bij deze makel- en schakelfunctie een belangrijke rol. Tenslotte willen wij in 2009 ook de samenwerking tussen organisaties en netwerken die actief zijn op het gebied van MVO, of onderdelen daarvan, intensiveren. Daarmee willen wij het voor het Nederlandse bedrijfsleven gemakkelijker maken om kennis en inspiratie op te doen, terwijl tevens doublures in activiteiten en kennisaanbod zoveel mogelijk worden vermeden. Een goed voorbeeld van deze samenwerking is de integratie met Samenleving & Bedrijf. Door de groei van het aantal partners en de uitbouw van onze activiteiten ondersteunen wij via directe samenwerkingsrelaties inmiddels circa 1000 bedrijven en organisaties die gezamenlijk vele tienduizenden ondernemers vertegenwoordigen. Aldus ontwikkelt zich in de komende periode tot het MVO-platform voor het gehele Nederlandse bedrijfsleven, zowel mkb als grootbedrijf. Tegen deze achtergrond zal zich nog nadrukkelijker gaan positioneren als een gezaghebbend netwerk waarin alle relevante MVO-kennis op een laagdrempelige manier toegankelijk is. Budget en financiering Voor de in dit jaarplan toegelichte activiteiten is een basisbudget benodigd van tenminste 2,1 mln. Aan de overheid wordt gevraagd hiervan via de toegezegde basissubsidie 2 mln beschikbaar te stellen. Dit bedrag is benodigd voor het realiseren van de hiervoor genoemde doelstellingen. De bijdragen van de partners worden begroot op circa 0,1 mln (exclusief bijdragen leden Samenleving & Bedrijf). Met deze basisbijdragen kan een organisatie worden neergezet waarmee ook andere MVO-projecten kunnen worden opgepakt die additioneel worden gefinancierd. Voorbeelden hiervan zijn ons periodieke MVO evenement en speciale programma s op het gebied van bijv. duurzaam inkopen, OESO voorlichting, OS programma, Peopleonderwerpen, Cradle to Cradle, etc. De totale omzet van dit soort projecten is op dit moment nog moeilijk te voorspellen. Verwacht wordt dat het in 2009 tenminste om een bedrag van ca 0,5 mln zal gaan. Gezien de economische achteruitgang en de forse inspanning die de organisatie van een groot evenement met zich meebrengt is het op dit moment hoogst onzeker of in 2009 een nieuw grootschalig MVO congres annex vakbeurs kan worden georganiseerd. Multiplier effect Voor de betrokken ministeries geldt dat een jaarlijkse basissubsidie van 2 mln. bij het georganiseerde bedrijfsleven een aanzienlijk groter bedrag aan additionele MVO-investeringen zal activeren (multiplier effect). Zo investeren de brancheorganisaties gezamenlijk nu reeds twee- tot driemaal het bedrag dat in het brancheprogramma investeert. Een paar jaar geleden was dit nog nagenoeg niets. Daarnaast zorgt voor een veelvoud aan MVO-investeringen bij individuele ondernemers (denk aan duurzame productontwikkeling, duurzaam inkopen, ketenverantwoordelijkheid, energiebesparing, afvalreductie, investeringen in leefbaarheid en sociale cohesie, etc). Dit leidt tot meer welvaart, een betere samenleving, minder CO2 uitstoot, een beter milieu en betere bedrijfsresultaten. En daarmee tot aanzienlijk lagere maatschappelijke kosten en dus geringere overheidsuitgaven. Kortom, de overheidsinvesteringen in verdienen zich dubbel en dwars terug. 5 Jaarplan 2009
2. Partners Er heeft in de afgelopen periode een flinke toename van partners plaatsgevonden. Als netwerkorganisatie heeft met name stimuleren een hoge prioriteit. Vandaar de keuze voor een laagdrempelig partnerschap. Om nog meer aan de kennisbehoefte van partners tegemoet te komen dienen we de makel- en schakel-functie meer aandacht te geven. Het doel daarbij is de MVO activiteiten van de partners te vergroten en hen te faciliteren bij het zoeken naar/vinden van partners om mee samen te werken. Medio 2008 telt circa 650 partners. Uit een recent onderzoek onder deze partners blijkt een duidelijke behoefte om het partnerschap te continueren en er meer inhoud aan te geven. Daarom gaan wij voor hen de diensten en activiteiten uitbreiden. Tevens gaan wij een bescheiden contributie vragen. Vanaf 2009 gaan wij de partners ondermeer het volgende aanbieden: P+ abonnement, twee wekelijkse nieuwsbrief, eigen bedrijfsinformatie op de website, kosteloze MVO-scan voor nieuwe partners en terugkoppeling van de resultaten, meet-and-greet evenement voor partners, het partnercompliment voor partners die een bijzondere MVO-prestatie leveren en een nieuw welkomstpakket. Doelen: Actief partnerbeleid realiseren, waarbij het netwerken en kennisdeling met collega ondernemers en andere partijen centraal staan; Het partnerschap van moet leiden tot extra MVObewustwording en activiteiten (vliegwieleffect); Introductie nieuw partnerprogramma gereed zomer 2009. Tenminste 550 betalende partners ultimo 2009 Activiteiten: Uitvoering plan van aanpak (communicatie partners, inrichten back office) Organiseren partnerbijeenkomsten Introductie MVO scan voor nieuwe partners Samenwerking zoeken met adviesbureaus om startersbijeenkomst voor nieuwe partners te faciliteren. Inrichten van interactieve sociale netwerkfunctie op internet. Voor de partnerbijdragen onderscheiden wij een basisbedrag en een bedrag voor deelname aan speciale programma s. Uit een consultatieronde blijkt dat de meerderheid van de partners hiertoe bereid is. Een deel van de partners zal echter afhaken. Voor hen blijft dan nog steeds onze algemene informatie gratis beschikbaar, maar zij komen dan niet in aanmerking voor het hiervoor genoemde partnerpakket. Contributie mkb < 10 fte mkb > 10 fte Grootbedrijf* (bedragen excl. BTW) overige organisaties Basisbedrag 100,- 250,- 1.500,- Deelname aan Koploperprogramma Deelname aan Brancheprogramma Deelname aan S&B/grote bedrijven programma 250,- 250,- 250,- 5.500,- 6 Jaarplan 2009
* Criteria GB: omzet > 100 mln en/of > 500 medewerkers en/of beursgenoteerd Door de introductie van de bijdrageregeling verwachten wij dat het aantal partners in 2009 aanvankelijk iets zal teruglopen maar op langere termijn kan gaan groeien naar een verdubbeling van het huidige aantal. Voor 2009 streven wij ernaar om tenminste 550 betalende partners te realiseren. 7 Jaarplan 2009
3. Programma s, producten en resultaten De voorzetting en uitbreiding van gaat uit van continuering van de huidige strategie. Het brancheprogramma, het regioprogramma, het internationale programma en het koploperprogramma worden verder uitgebreid en geprofessionaliseerd. Ook komt er meer aandacht voor kennismanagement, communicatie en voor het aanbieden van concrete producten en diensten. Door het samengaan met Samenleving & Bedrijf wordt een grote bedrijvenprogramma geïntroduceerd. Omdat de planet-kant in veel van onze activiteiten al uitvoerig aan bod komt zal extra aandacht worden besteed aan het nadrukkelijker integreren van people-onderwerpen, zoals arbeidsparticipatie, diversiteit, sociale innovatie, maatschappelijke betrokkenheid, werknemersvrijwilligerswerk, etc. Door de steun van het ministerie van Buitenlandse Zaken/Ontwikkelingssamenwerking wordt het ook mogelijk vraagstukken als de millennium development goals, bottom of the pyramid en zaken doen in ontwikkelingslanden extra aandacht te geven. Hiervoor wordt een speciaal projectvoorstel uitgewerkt. Hieronder vindt u een korte beschrijving van beoogde resultaten en activiteiten van de verschillende programma s en afdelingen van. Bij alle programma s zullen de centrale thema s kosten en baten van MVO en ketenverantwoordelijkheid resp. duurzaam inkopen veel aandacht krijgen. 3.1 Brancheprogramma Momenteel wordt er met 30 brancheverenigingen 1 samengewerkt om MVO onder de aandacht van hun leden te brengen. De opzet van het programma gaat uit van co-making tussen en de branchevereniging in kwestie. Ook delen brancheverenigingen ervaringen met elkaar door middel van zogenaamde intervisiebijeenkomsten. Het jaar 2009 zal in het teken staan van een verbreding van het aantal deelnemers en een verdieping van de ondersteuning. Door een uitbreiding van het team tot 3,4 fte eind 2009 wordt het mogelijk om voor specifieke sectoren gerichte ondersteuning te bieden. De verwachting is dat hierdoor het aantal deelnemers zal stijgen en dat de ondersteuning die kan bieden verbeterd wordt. Bijvoorbeeld door de mogelijkheid om specialistische kennis op te bouwen van sectoren, meer inbreng te bieden voor congressen en jaarvergaderingen en de communicatie richting ondernemers te intensiveren. De in gang gezette samenwerking met het ministerie van LNV om MVO te stimuleren in de food en agrisector wordt uitgebouwd via een concreet meerjarenplan, waarvoor een apart projectvoorstel wordt opgesteld. In oktober 2008 is een nieuwe branchemanager begonnen voor de sectoren bouw en industrie. In 2009 zal het team uitgebreid worden met een branchemanager dienstverlening. Deze sector is als grootste van Nederland momenteel ondervertegenwoordigd onder de deelnemers aan het brancheprogramma. 1 Een overzicht van brancheverenigingen waar mee samenwerkt, kunt u vinden in bijlage 1. 8 Jaarplan 2009
Resultaten & activiteiten Eind 2009 nemen er 45 brancheverenigingen deel aan het brancheprogramma. De groei van het brancheprogramma zit met name in bouw en industrie, food en agri en dienstverlening. Door deze specialisatie kan ook worden gekeken welke partijen naast brancheverenigingen een rol (kunnen) spelen op MVOgebied (bijvoorbeeld productschappen, platforms en opleidingsinstituten). Voor de agrofoodsector wordt momenteel al een plan van aanpak geschreven. In 2009 wordt in overleg met het ministerie van LNV begonnen met de uitwerking hiervan. In 2009 wordt een instrument ontwikkeld aan de hand waarvan brancheorganisaties hun MVO-activiteiten kunnen inschalen en vergelijken met anderen. Aan de hand van de cyclus bewustwording - beleidsvorming implementatie monitoring evaluatie kan de voortgang bij brancheverenigingen worden gemeten. Eind 2009 is dit voor alle deelnemers in kaart gebracht. In de periode 2010-2012 wordt hierdoor inzichtelijk welke resultaten het brancheprogramma boekt bij de deelnemers. Vanaf april 2009 betalen deelnemers aan het brancheprogramma een bijdrage van 500,- per jaar voor deelname en het partnerschap met. Eind 2009 telt het brancheprogramma 30 betalende leden. In 2009 is in het bezit van up-to-date MVO-informatie voor 45 branches. Deze informatie wordt met name via de website ontsloten. In 2009 worden ten minste vier algemene intervisiebijeenkomsten georganiseerd die openstaan voor alle deelnemers. Daarnaast wordt een plan ontwikkeld om voor specifieke groepen (bijvoorbeeld bouw of internationaal) eigen bijeenkomsten te organiseren. Hiermee wordt in 2009 geëxperimenteerd. In 2009 worden in samenwerking met Bouwend Nederland en ING Bank 20-25 regionale bijeenkomsten georganiseerd over MVO in de bouw. Hiermee worden 1000 ondernemers en opdrachtgevers uit de bouwsector bereikt. Deelnemers aan het brancheprogramma waarderen de ondersteuning vanuit met ten minste een ruime 7. Monitoring en effectmeting De groei van het brancheprogramma brengt met zich mee dat er meer aandacht zal worden besteed aan monitoring en effectmeting van de resultaten. Resultaten worden gemeten op drie gebieden, namelijk: Het effect bij brancheverenigingen. In 2009 wordt hiervoor een instrument ontwikkeld. Het eerste jaar heeft dit de functie van een nulmeting. De jaren daarna kan het instrument gebruikt worden om voortgang te meten bij de deelnemers. Het bereik onder ondernemers. Er zal worden gemeten hoeveel ondernemers via hun brancheverenigingen structureel worden bereikt met MVOboodschappen. De kwaliteit van het programma. Ieder jaar wordt het brancheprogramma geëvalueerd aan de hand van een enquête en voortgangsgesprekken. In 2008 wordt hiermee begonnen en dit zal jaarlijks terugkeren. Financiering Het uitgangspunt van het brancheprogramma blijft dat de deelnemers zelf investeren in het stimuleren van MVO onder hun leden. Daarom is het out-of-pocket budget beperkt. Vanuit de basisfinanciering wordt voor het brancheprogramma 3,6 fte gefinancierd: een programmamanager (1,0), twee branchemanagers (1,8) en een ondersteunende kracht (0,8). De ondersteuning van de agrofoodsector is nog niet in deze formatie opgenomen. 9 Jaarplan 2009
3.2 Regioprogramma In het regioprogramma wordt het mkb middels drie kanalen geïnformeerd en gestimuleerd tot het nemen van MVO-acties: Kamers van Koophandel (KvK), regionale ondernemersverenigingen en lokale/regionale overheden (gemeente en provincie). Doel van het regioprogramma is de drie genoemde partijen te ondersteunen met het (gezamenlijk) opzetten van MVO-activiteiten in de eigen regio. Met vertegenwoordigers van Kamers van Koophandel, regionaal VNO-NCW, ontwikkelingsmaatschappijen, gemeenten en provincies worden diverse initiatieven en projecten verder uitgewerkt. Daarnaast hebben de programma s LvDO en DBO van SenterNovem,, Nyenrode Business University en Kamer van Koophandel Nederland gezamenlijk een nieuw programma ontwikkeld om op basis van de regionale behoefte een landelijk netwerk van publiek private samenwerkingsverbanden op te zetten. Hierdoor wordt een sterke impuls gegeven aan regionale MVO initiatieven en wordt een efficiënte en effectieve inzet van de betrokken partijen beoogd. Hiervoor zullen additionele middelen moeten worden gevonden, want binnen de basissubsidie is hiervoor geen geld beschikbaar. Met de Kamers van Koophandel wordt de in 2007 in gang gezette samenwerking verder uitgebouwd. Daarbij gaat het om zowel voorlichting als regiostimulering. MVO is één van de ondernemerschapsthema s van de Nationale Agenda van de KvK. De KvK geeft voorlichting over MVO via haar eigen kanalen (website, Kamerkrant, ondernemingsplan, voorlichtingsdagen, starters magazine), waarbij in 2009 specifieke aandacht wordt besteed aan duurzaam inkopen, duurzame energie en sociale innovatie. Ons streven is dat binnen enkele jaren MVO integraal onderdeel is van alle activiteiten van de Kamers van Koophandel. Resultaten Een structureel samenwerkingsverband met de Kamer van Koophandel Nederland en de regionale Kamers van Koophandel waarin verankering van MVO in de reguliere voorlichtings- en stimuleringsactiviteiten van de kamer wordt vastgelegd. De KvK Academie biedt aan KvK medewerkers een MVO-cursus en MVOmodules aan, die deel uitmaken van de standaard cursus bedrijfsvoering en ondernemerschap. Jaarlijks schrijven ca 100.000 startende bedrijven zich in bij de Kamer van Koophandel. Aan deze starters zal via een paar regionale pilots bij de inschrijving een klein duurzaamheidcadeau worden aangeboden. Daarmee kunnen de medewerkers van de kamer deze beginnende ondernemers stimuleren om MVO in hun bedrijfsplan als uitgangspunt te nemen (indien hiervoor additionele middelen kunnen worden gevonden). Een structuur van regionale publiek private MVO-samenwerkingsverbanden door samenwerking van SenterNovem,, Nyenrode Business University en Kamer van Koophandel Nederland (indien daarvoor projectfinanciering beschikbaar is). Eind 2009 zijn drie publiek private MVO-samenwerkingsverbanden opgestart en zij hebben een ambitiestatement en een concreet plan van aanpak voor de regio opgesteld. De drie samenwerkingsverbanden bevinden zich in de Regio Utrecht, Regio Brabant, Regio Gelderland, Regio Den Haag of Regio Noord- Nederland Een regionale MVO starters toolkit is ontwikkeld en in 2009 bij minimaal 10.000 ondernemers geintroduceerd via ondernemersorganisaties en serviceclubs (indien daarvoor projectfinanciering beschikbaar is). 10 Jaarplan 2009
3.3 Internationale programma Het internationale programma stimuleert het Nederlandse bedrijfsleven om ook bij internationale activiteiten maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Daarnaast stimuleert het programma maatschappelijk verantwoorde internationalisering van het Nederlandse bedrijfsleven. Door de extra steun die van het ministerie van Buitenlandse Zaken/Ontwikkelingssamenwerking wordt ontvangen kan in het internationale programma ook extra aandacht worden besteed aan de millennium development goals en het zaken doen met ontwikkelingslanden (zie voor een nadere uitwerking bijlage 2). Aldus beoogt het internationale programma zowel het Nederlandse bedrijfsleven te ondersteunen en te versterken als ook een bijdrage te leveren aan de realisatie van de millennium development goals. levert landen-, sector- en themaspecieke kennis over MVO aan ondernemers en faciliteert samenwerking tussen bedrijven en stakeholders. Bij het internationale programma gaat het zowel om internationale investeringen als om internationale handel. Ketenverantwoordelijkheid is een centraal thema en daarbij wordt ook steeds vaker verder gekeken dan de eerste toeleverancier. Onderdeel van dit programma zijn in 2009: De opdracht van het Ministerie van EZ/BEB om de communicatie over de OESO-richtlijnen te verzorgen. Dit programma is medio 2007 van start gegaan en loopt tot medio 2010 De beoogde opdracht van het ministerie van Buitenlandse Zaken/DGIS om resultaten te boeken op het terrein van maatschappelijk verantwoord ondernemen met en in ontwikkelingslanden ( OS-programma ) De beoogde opdracht van het ministerie van Economische Zaken om een internationaal brancheprogramma te ontwikkelen en een portal voor ketenverantwoordelijkheid te maken. Daarnaast faciliteert het multistakeholder initiatief Initiatief Duurzame Handel. Het IDH wordt gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken/DGIS en de deelnemers aan de sectorale verbeterprojecten. De activiteiten van het internationale programma zullen goed afgestemd en beïnvloed worden door de activiteiten van het IDH. Zo zal een actieve rol spelen in het voorbereiden en werven van deelnemers aan IDH programma s. Daarnaast zal de resultaten en lessen van IDH programma s actief onder het bedrijfsleven verspreiden. Hieronder worden de voorziene activiteiten van het internationale programma in een matrix geplaatst. Daarin worden zowel de thema-, landen- en sectorspecifieke projecten als de relatie met investeren, exporteren en importeren inzichtelijk gemaakt. Bovendien staan tussen haakjes de eindverantwoordelijke organisaties vermeld. Internationaal MVO Thema s (NCP) Landen (EVD/OS) Sectoren (MVO NL) Investeren (NCP) Communicatie OESO-richtlijnen Internationaal brancheprogramma OS-programma Ondersteuning EVD OS-programma Internationaal brancheprogramma Exporteren (EVD, Handelsorganisaties, OS) OS-programma Ondersteuning EVD OS-programma OS-programma Importeren (IDH) IDH Internationaal brancheprogramma IDH Ondersteuning EVD IDH Internationaal brancheprogramma Portal ketenverant- 11 Jaarplan 2009
woordelijkheid Resultaten Actieve bijdrage aan de draagvlakversterking voor het Initiatief Duurzame Handel met als doel het aantal bedrijven dat ketenverantwoordelijkheid neemt flink te laten groeien Aanzienlijke verhoging van de bekendheid van de OESO-richtlijnen bij het bedrijfsleven (zie werkplan OESO-richtlijnen) De websites van EVD, OESO-richtlijnen en bevatten op het bedrijfsleven toegespitste kennis en informatie over internationaal MVO en ketenverantwoordelijkheid De landenmedewerkers en de projectadviseurs van de EVD zijn in 2008 getraind op internationaal MVO en weten dit in 2009, met waar nodig ondersteuning van, te gebruiken in hun werkzaamheden. Er zijn concrete sector- en themaspecifieke bijeenkomsten georganiseerd over internationaal ondernemen en ketenverantwoordelijkheid. Er is via een speciale projectsubsidie een internationaal brancheprogramma van start gegaan waarbij in tenminste 5 branches met activiteiten is gestart en waarmee tenminste 500 bedrijven een concreet beeld krijgen van hun invloed op internationale handel- en productieketens (zie werkplan internationaal brancheprogramma ). Er is een digitale portal ketenverantwoordelijkheid waarmee informatie over certificering, leverancierscodes, keteninitiatieven etc gestructureerd wordt ontsloten voor het Nederlandse bedrijfsleven (zie werkplan portal Ketenverantwoordelijkheid ). Er zijn verschillende activiteiten gestart met betrekking tot het ondernemen in en met ontwikkelingslanden en er is een eerste communicatiecampagne van start gegaan (zie werkplan OS-programma in bijlage 2) Financiering De activiteiten van het internationale programma worden voor een klein deel (0,8 fte) gefinancierd uit de basisfinanciering. De meeste activiteiten vinden plaats op basis van projectfinanciering door o.a. het ministerie van Buitenlandse Zaken/Ontwikkelingssamenwerking en Economische Zaken/BEB. 3.4 Koploperprogramma MVO-koplopers spelen een belangrijke rol op het gebied van MVO-innovaties. Zij bieden inspiratie aan andere ondernemers en zorgen ervoor dat MVO in ontwikkeling blijft. MVO Nederland wil MVO-koplopers faciliteren bij het versterken van deze rol. Het koploperprogramma richt zich daarom op bedrijven die vergaand en integraal met MVO aan de slag zijn en dit op een transparante manier uitdragen en verantwoorden. In 2008 zijn wij met het koploperprogramma gestart. Onder de noemer: Versterk uw marktpositie met MVO: profileer, innoveer en inspireer door kennisdeling en samenwerking biedt MVO-koplopers een platform om: Elkaar te ontmoeten, zichzelf te profileren en MVO-prestaties zichtbaar te maken (profileren, netwerken en ontsluiten) Het goede voorbeeld te geven aan andere bedrijven (inspireren) Kennis te delen over actuele MVO-thema s en MVO-innovaties (kennisdelen) Nieuwe samenwerkingsprojecten op te zetten (samenwerken) Marktkansen en zaken doen tussen MVO-koplopers te stimuleren (zaken doen) Inzicht te krijgen in de activiteiten van andere koplopernetwerken en daar aan deel te nemen (ontsluiten en verbinden) 12 Jaarplan 2009
Op basis van behoefte-onderzoek onder MVO-koplopers uitgevoerd in novemberdecember 2008 zullen de thema s, activiteiten, en werkvormen van het koploperprogramma in 2009 vastgesteld worden. Mogelijke onderwerpen die in 2009 in het koploperprogramma aan bod komen zijn o.a. Nieuwe samenwerkingsvormen en coalities Verankeren van MVO in de interne organisatie en bij de medewerkers Cradle to Cradle Financiering voor koplopers en private equity De praktijkvoorbeelden en resultaten van koplopers verspreiden we via onze website en andere communicatie-uitingen. Wij werken nauw samen met andere MVO-koplopernetwerken zoals SVN, Samenleving & Bedrijf, Koploperloket VROM/EZ, SenterNovem programma Duurzame Product Ketens (DPK), SustEnable forum, etc. Met deze netwerken stemmen wij in toenemende mate activiteiten en programma s af. Waar mogelijk wordt de samenwerking verder geïntensiveerd met als doel het MVO-koplopers zo gemakkelijk mogelijk te maken om te blijven innoveren. Een concreet voorbeeld hiervan is de samenwerking met het SenterNovem programma Duurzame Product Ketens (DPK). In 2009 worden de agenda s op elkaar afgestemd en worden er minimaal 4 gezamenlijke bijeenkomsten georganiseerd. Daarnaast zal in 2009 een plan worden opgesteld voor integratie van beide programma s vanaf 2010. Tevens zal onderzocht worden of externe financiering mogelijk is voor een gezamenlijk op te zetten project voor koplopers in opdracht van het ministerie van VROM. Met als doel actiever met koploperbedrijven de dialoog aan te gaan over het stimuleren van Cradle2Cradle initiatieven en de rol van de overheid als launching customer. In 2009 wordt ook een start gemaakt om koplopers uit het grootbedrijf en het netwerk van Samenleving & Bedrijf deel te laten nemen aan het koploperprogramma. Om kennisdeling en samenwerking tussen koplopers uit het grootbedrijf en MKB te versterken. Resultaten Per keer nemen 25 tot 50 MVO-koplopers deel aan de 4 tot 6 netwerk- en/of intervisiebijeenkomsten Waardering van het koploperprogramma door de deelnemers met een ruime 7. MVO-koplopers worden communicatief ingezet in ondernemers- of andere media, evenementen en diverse promotie activiteiten (campagnes). Ontwikkeling van interactieve netwerktools via website zodat MVO-koplopers kennis kunnen delen, B2B zaken kunnen doen en zichzelf kunnen profileren. MVO-koplopers worden actief ingezet als MVO ambassadeur in het branche programma, regioprogramma, internationaal programma. Intensivering van de samenwerking met andere koplopernetwerken. Mogelijk samengaan van koploperactiviteiten van SenterNovem programma DPK en grote bedrijvenprogramma van Samenleving en Bedrijf. 13 Jaarplan 2009
3.5 Grote bedrijvenprogramma/samenleving & Bedrijf De gesprekken met Samenleving & Bedrijf over een integratie van beide organisaties bevinden zich in een afrondend stadium. Deze integratie zal ertoe leiden dat er een grote bedrijven programma komt. Via dit programma worden grote bedrijven gefaciliteerd bij hun MVO-beleid. De inhoud en de financiering van dit programma komen voor rekening van de grote bedrijven zelf. Uitgangspunt is dat de bestaande activiteiten van Samenleving & Bedrijf worden voortgezet. Deze activiteiten richten zich op vier doelgroepen binnen de grote bedrijven: 1) De MVO managers 2) De future leaders 3) Het hogere management 4) De leden van de raden van bestuur Onderwerpen en projecten die aan de orde komen zijn o.a.: MVO en innovatie Ketenverantwoordelijkheid Klimaat en CO2 reductie Base of the pyramid Maatschappelijke betrokkenheid Voordat het programma concreet vorm krijgt wordt met vertegenwoordigers van de doelgroep overlegd over hun concrete behoefte en de wijze waarop grote bedrijven onderdeel kunnen worden van de reguliere activiteiten van. Resultaten Helderheid over en draagvlak voor een vernieuwd grote bedrijvenprogramma. Tenminste 30 grote bedrijven nemen aan dit programma deel. Waardering van de activiteiten door de deelnemers met een ruime 7. Periodieke MVO-managersbijeenkomsten. Een nieuw future leadersevent (indien daarvoor financiering beschikbaar is). CSR masterclasses voor topmanagement van grote bedrijven (indien daarvoor voldoende belangstelling is). 3.6 Onderwijsprogramma Er wordt vanuit verschillende partijen regelmatig gepleit voor extra activiteiten door MVO Nederland op het gebied van regulier en beroepsonderwijs. Op dit terrein zijn al diverse initiatieven aan de gang, zoals het netwerk Duurzaam Hoger Onderwijs en het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling van SenterNovem. Contacten met deze (en andere) partijen worden voortgezet om te bezien of hierin een rol heeft. Een en ander wordt uitgewerkt in een plan indien daarvoor additionele financiering beschikbaar is. 3.7 Communicatie en marketing De eerste jaren heeft vooral gewerkt aan de bekendheid van het begrip MVO en het opbouwen van de naamsbekendheid van onze organisatie. Voortbouwend hierop zal zich profileren als inspirerende, toegankelijke en professionele netwerkorganisatie waar praktische MVO-kennis op een laagdrempelige manier verkrijgbaar is. De merkwaarden inspirerend, toegankelijk en professioneel zijn leidraad voor alle communicatie-uitingen van. Ook het begrip MVO wordt inspirerend gepresenteerd. Benadrukt wordt dat MVO bijdraagt aan een versterking van het bedrijf en de marktpositie. Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt daarbij neergezet als het nieuwe ondernemen dat veel kansen biedt, toekomstgericht is en gemakkelijker is dan je denkt. 14 Jaarplan 2009
Tegen deze achtergrond introduceert de slogan het nieuwe ondernemen het betere werk. Deze slogan zal als payoff worden gebruikt in alle communicatie uitingen van. In onze communicatie wordt MVO zoveel mogelijk branche- en bedrijfsspecifiek aangeboden om het onderwerp aldus zo concreet en praktisch mogelijk te maken. De strategie is om in onze uitingen bestaande ondernemers hun verhaal te laten vertellen. Ondernemersmedia en onze eigen website staan in deze communicatiestrategie voorop. Daarnaast zullen wij ook de landelijke media enthousiasmeren voor het onderwerp MVO en onderwerpen en praktijkvoorbeelden onder hun aandacht brengen. Net als bij onze programma s zal ook in de communicatie samenwerking worden gezocht met andere stakeholders zoals branchemedia, ondernemerssites en uitgevers. Het jaar 2009 wordt vooral het jaar van de implementatie van vernieuwde communicatie middelen. Zo zal present zijn op de grote ondernemers(vak)beurzen. Daar immers informeert de ondernemer zich over de belangrijkste trends en ontwikkelingen in de eigen branche, daar ontmoeten en inspireren ondernemers elkaar en worden branchespecifieke plannen gemaakt. Voorbeelden hiervan zijn de Week van de Ondernemer, Startersdagen Kamer van Koophandel, de regionale Business Dagen, Horecava, BouwRai en andere vakbeurzen. organiseert daarnaast, samen met partners ook een eigen evenement waar inspiratie en concrete tips om met MVO aan de slag te gaan, centraal zullen staan. Deze activiteiten zijn overigens mede afhankelijk van het werven van sponsorbijdragen omdat dit soort uitgaven niet in de reguliere begroting zijn voorzien. Bij alle communicatie-uitingen zal online communicatie de boventoon voeren. De website www.mvonederland.nl wordt in 2009 sterk aangepast en meer gesegmenteerd per doelgroep. Door het toenemen van het aantal stakeholders, de groeiende database en het toegenomen aantal goede praktijkvoorbeelden is de huidige site te omvangrijk geworden. De nieuwe website zal bovendien interactiever worden zodat duurzame ondernemers elkaar beter kunnen vinden. De in 2008 in gang gezette campagne Duurzaam Inkopen zal in 2009 gecontinueerd worden. trekt het land door om dit thema bij de ondernemers te introduceren. Daarbij sluiten wij zoveel mogelijk aan bij bestaande ondernemersbijeenkomsten. De in 2008 ontwikkelde communicatiemiddelen (presentaties, Marktplaats Duurzaam Inkopen Overheid, brochures, websites, advertenties) zullen nog meer onder specifieke doelgroepen verspreid worden. Resultaten MVO wordt door het bedrijfsleven steeds meer gezien als een kans om het eigen bedrijf en de marktpositie te versterken. Onze stakeholders erkennen als een inspirerende, toegankelijke en professionele netwerkorganisatie. Regelmatig bereik van mede door ons geïnitieerde MVO-boodschappen bij meer dan 100.000 ondernemers. Significante toename van het aantal bedrijven dat duurzaam inkoopt (concrete doelstellingen worden nog vastgesteld op basis van een 0-meting). In de ondernemersmedia wordt zeer regelmatig over MVO geschreven, zowel in bladen als in digitale media. Ook op ondernemersbeurzen is MVO een vanzelfsprekend onderwerp geworden. Het MVO evenement Het Nieuwe Ondernemen is hèt landelijke MVOevenement voor ondernemend Nederland (indien hiervoor voldoende financieringsmiddelen kunnen worden gevonden) De websites van zijn duidelijk gesegmenteerd per doelgroep, bieden een interactief platform voor de (MVO) ondernemer en worden gewaardeerd met een ruime 7. 15 Jaarplan 2009
3.8 Kennismanagement/database Als kenniscentrum zorgt ten behoeve van ondernemers voor praktische MVO-informatie die zoveel mogelijk bedrijfs-, branche- en themaspecifiek wordt aangeboden. Praktijkvoorbeelden spelen hierbij een belangrijke rol. Daarnaast heeft een signalerende en opiniërende rol met betrekking tot trends en actuele ontwikkelingen op het gebied van MVO. Onze database functioneert als een nationaal MVO-startpunt dat toegang biedt tot een zeer uitgebreid kennisnetwerk waarin (nagenoeg) alles op het gebied van MVO te vinden is. Uitgangspunt hierbij is dat we onze website koppelen aan websites en databases van tal van andere organisaties. voegt waarde toe door als spil in het kennisnetwerk te fungeren, overzicht en structuur te bieden en de beschikbare kennis toegankelijk te maken voor verschillende doelgroepen. Activiteiten Het dagelijks up to date houden van de MVO-database. Diverse nieuwe themadossiers op de website van beschikbaar maken. De dossiers rondom armoedebestrijding en ontwikkelingssamenwerking hebben hierin prioriteit. Via deze dossiers wordt voor het bedrijfsleven praktische, relevante en kwalitatief goede informatie verzameld, vertaald en ontsloten. Het signaleren van ontwikkelingen binnen het MVO-speelveld. Het in kaart brengen van de stand van zaken op het gebied van MVO in Nederland, en wat de trends en ontwikkelingen zijn, en hier één maal per jaar verslag over doen. Resultaat De database van is de meest volledige MVO-database van Nederland. De gebruikers waarderen deze informatievoorziening met een ruime 7. Financiering Voor de uitvoering van bovenstaande activiteiten zal 1,9 fte worden vrijgemaakt. 0,9 fte zal worden gefinancierd uit de basisfinanciering. 1,0 fte richt zich op thema s rondom ontwikkelingssamenwerking en internationaal MVO en zal worden gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken/OS. 16 Jaarplan 2009
4. Monitoring en effectmeting De effecten van genoemde activiteiten worden vanaf 2009 systematisch gemonitord waardoor op een gestructureerde wijze kan worden gerapporteerd over de voortgang, de resultaten, de leereffecten, etc. Deze rapportages zullen worden vertaald in bestuurlijke en managementinformatie. Er wordt op drie niveaus gemonitord: 1. Monitoring van de uitvoering van de voorgenomen activiteiten uit dit businessplan. Hierbij gaat het vooral om de waardering door de partijen waarmee MVO Nederland samenwerkt. 2. Monitoring van het bereik van de activiteiten van. Hierbij gaat het om de mate waarin de doelgroep(en) worden bereikt met de boodschap en de middelen. 3. Monitoring van effecten. Meting van de effecten die de activiteiten van MVO Nederland hebben is geen eenvoudige zaak. Immers, ondernemers krijgen van vele kanten vele impulsen om met MVO aan de slag te gaan. Het is ondoenlijk om daarin altijd de invloed van te verbijzonderen. Desondanks zal wel periodiek worden gemeten in welke mate het bedrijfsleven bewust en systematisch met MVO aan de slag is. Daarbij zal worden nagegaan waar ondernemers zich bevinden in de cyclus bewustwording-beleid-implementatie-monitoring en in welke mate verschillende thema s worden opgepakt. Aldus ontstaat een beeld van de vorderingen en kan worden vastgesteld welke onderwerpen extra aandacht behoeven. Bewust wording Evaluatie Beleidsformulering Monitoring Implementatie Fig. 1. De MVO-beleidscyclus 17 Jaarplan 2009
5. Budget en financiering De uitvoering van de basisactiviteiten van kost circa 2,1 mln. Daarmee kan een zodanige organisatie worden neergezet dat de hoofdactiviteiten goed worden uitgevoerd. Tevens kan dan aan product- en projectontwikkeling worden gedaan waarvoor additionele middelen worden aangetrokken. In onderstaand overzicht worden de bedragen en benodigde fte nader uitgewerkt. Basisfinanciering/instellingssubsidie De basisfinanciering is afkomstig van meerdere ministeries. De coördinatie hiervan is in handen van het ministerie van Economische Zaken. Van hen wordt voor 2009 een gezamenlijke jaarlijkse bijdrage gevraagd van 2,0 mln. Deze basisfinanciering is vooral bedoeld voor een groot aantal van onze bewustwordingsen inspiratie activiteiten zoals ons branche-, regio- en koploperprogramma, onze database en website en onze algemene voorlichtingsactiviteiten. Voor andere diensten zoals de organisatie van workshops, bijeenkomsten en evenementen zal aan deelnemers en sponsors ten minste een kostendekkende bijdrage worden gevraagd. De bijdragen van de partners worden begroot op 0,1 mln in 2009. Projecten Daarnaast worden ministeries, provincies, het bedrijfsleven en NGO s benaderd om gerichte projecten te financieren (bijv. voor landenstudies, de OESO voorlichting, een branchespecifieke database, de begeleiding van duurzaam inkopen door de overheid, een internetplatform voor duurzaam inkopen). Enkele projecten waarvan wij nu verwachten dat zij in de komende periode financiering zullen krijgen hebben we al zichtbaar gemaakt op de begroting. Een belangrijk voorbeeld daarvan is het programma dat zich richt op maatschappelijk verantwoord ondernemen gericht op ontwikkelingslanden (het zgn OS programma). Hiervoor heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken/Ontwikkelingssamenwerking in totaal 350.000 toegezegd. Wij schatten de totale inkomsten uit projectfinanciering voor 2009 voorlopig op zo n 0,5 mln. Het betreft een zeer globale schatting. Uitgangspunt bij projecten is dat de kosten volledig worden vergoed uit financieringsbronnen die bij deze projecten belangen hebben. De begroting voor het evenement het nieuwe ondernemen is in deze cijfers nog niet opgenomen. Ook hiervoor geldt dat het project in overwegende mate uit additionele middelen moet worden gefinancierd (sponsors, standhouders en bezoekers) Onderzoek naar fiscale en juridische consequenties Wij hopen voor het eind van het jaar van de fiscus uitsluitsel te krijgen over de vraag of, en zo ja in welke mate BTW-plichtig is. 21 Jaarplan 2009
6. Interne organisatie en personeel Bij het functioneren van de organisatie en dus van de medewerkers staan de volgende vier begrippen centraal: klantgericht; resultaatgericht, communicatie en samenwerken. Alle medewerkers worden op deze vier competenties beoordeeld en waar nodig geschoold. In het personeelsbeleid wordt via persoonlijke ontwikkelplannen veel aandacht gegeven aan persoonlijke groei via scholing, coaching en andere vormen van begeleiding. In 2009 zal dit proces worden ondersteund met het zgn Investors in People programma. Aldus wordt gestreefd naar een bedrijfscultuur waarin iedere medewerker volop de ruimte krijgt voor een uitdagende en maatschappelijk relevante invulling van de eigen loopbaan. De groei van de activiteiten heeft gevolgen voor de interne organisatie. Voorzien wordt dat de reguliere bezetting groeit van ca 15 fte nu, naar ca 20 fte in 2009. Voor projecten als IDH, OESO, het OS programma, de MVO Vakbeurs, tijdelijke opdrachten e.d. komen daar naar verwachting door het jaar heen nog eens 10 tot soms wel 15 (tijdelijke) fte bij. In de huidige organisatie is er een algemeen directeur, 4 programmamanagers, een hoofd communicatie en medewerkers voor communicatie, programma s, partners, kennismanagement en ondersteunende werkzaamheden zoals officemanagement, secretariaat, personeelszaken en financiën. Na de integratie met Samenleving & Bedrijf wordt voor het grote bedrijvenprogramma een programmamanager grote bedrijven aangesteld die wordt gefinancierd uit de contributies van grote bedrijven. Het IDH heeft een eigen directeur die verantwoordelijk is voor het IDH team dat naar verwachting begin volgend jaar uit 7 of 8 medewerkers zal bestaan. Door de groei van de organisatie krijgen de programmamanagers er meer managementtaken bij; tevens worden de rollen van de officemanager en control/ administratie zwaarder. Om de interne organisatie te versterken is er inmiddels een controller aangetrokken. In 2009 zal worden bezien of ook het algemene management versterking behoeft. werkt via het project MVO@ ook aan een duurzame bedrijfsvoering in de eigen organisatie. Reductie van energie en CO2-uitstoot alsmede een zorgvuldig Arbo en personeelsbeleid zijn hiervan de speerpunten. Daarbij krijgt vooral de persoonlijke ontwikkeling van de medewerkers veel aandacht. Utrecht, 30 november 2008 Bijlage 1 Jaarplan 2009
Bijlage 1 oktober 2008 Overzicht van 29 brancheverenigingen waar mee samenwerkt in het kader van het brancheprogramma. Naam Branche Aantal leden ABN Natuursteenbedrijven 180 ANVR Toerisme 2.000 BABEX Sloopaannemers 40 Bouwend Nederland Aannemerij 4.500 BRAVVO Tuinarchitectuur 30 Cascade Zand- en grindproducenten 20 CNV Bedrijvenbond Kleinmetaal - Federatie NRK Rubber- en kunststofindustrie 670 FME CWM Technologische industrie 2.750 FNV Zelfstandigen ZZP-ers 7.000 FOSAG Schilders- onderhouds en metaalbewerkingsbranche 3.000 ICT Office ICT Hardware & Software 480 KVGO Grafische industrie 2.200 Mitex Kleding detailhandel 4.500 MODINT Kleding leveranciers 825 NOvAA Accountants-Administratie Consulenten 6.500 OAWS Werving en selectiebureaus 33 OSB Schoonmaakbedrijven 650 PPV Projectverhuizers 36 RECRON Recreatie 1.700 Tuinbranche Nederland Tuincentra en groothandels tuinproducten 470 Uneto-VNI Installatie 5.000 VBW Bloemisten 1.400 VBZ Bakkerij- en zoetwarenindustrie 150 VFI Goede doelen organisaties 110 VGB Sierteelt groothandel 316 VNP Papier- en kartonindustrie 24 VOBN Betonmortelfabrikanten 145 VVNH Houtindustrie 300 Totaal 45.029 Bijlage 1 Jaarplan 2009