Introductie De leerlingen zijn enthousiast en meer betrokken bij de lessen. De interactie [tussen mij en de leerlingen] is opener geworden door het stellen van vragen. Je moet ook veel beter luisteren naar de antwoorden. Ik heb vooral geleerd los te laten Ik wist niet dat ik zo vaak die en dat zei! Ik heb nu het gevoel dat ik toch wél wetenschap en techniek kan geven. Bovenstaande uitspraken reflecteren de ervaringen van leerkrachten die deelnamen aan interventies binnen TalentenKracht. Leerkrachten hebben meegewerkt aan een professionaliseringstraject om wetenschap- en techniekonderwijs in de klas vorm te geven. Leerkrachten zijn begeleid door middel van video feedback coaching. Het doel was leerkrachten te ondersteunen om leerlingen te laten sprankelen tijdens deze lessen. Leerlingen laten sprankelen in de klas, hoe doe je dat nu eigenlijk? In deze uitgave worden kort de resultaten van het onderbouwproject, Taal als Tool, van Astrid Menninga en het bovenbouwproject, TalentenKracht in de klas, van Sabine van Vondel beschreven. Deze worden vertaald in praktische tips en tools voor in de klas. De tips en tools geven handvatten om zelf aan de slag te gaan! Deze adviezen zijn gebaseerd op onderzoeksresultaten en ervaringen van zowel onderzoekers als leerkrachten. 1
TalentenKracht Wetenschap- en techniekactiviteiten op de basisschool zijn van belang om de nieuwsgierigheid van leerlingen te stimuleren, om creatief te zijn, om kritisch en ondernemend te zijn, om op onderzoek uit te gaan en om oplossingen te bedenken. Het zijn die vaardigheden die leerlingen nu en in de toekomst nodig hebben. Jonge leerlingen hebben deze talenten van nature. Om inzicht te krijgen in talentvol gedrag van leerlingen op het gebied van wetenschap en techniek is in 2006 TalentenKracht opgericht. De vragen die centraal staan binnen TalentenKracht zijn onder andere: Herkennen we de nieuwsgierigheid van leerlingen? Kunnen we de juiste vragen stellen om leerlingen verder te boeien en te zorgen dat talentvol gedrag ten volle tot uiting kan komen? Krijgen leerlingen genoeg mogelijkheden om hun interesses en creativiteit verder te ontwikkelen? Inzicht in talentvol gedrag van leerlingen leidt tot manieren om dit beter te kunnen herkennen, stimuleren en ontwikkelen in de klas. Dit helpt iedere leerling, op zijn of haar eigen niveau, om zich zo breed en goed mogelijk te ontplooien en daarmee zo optimaal mogelijk voorbereid te zijn op onze complexe wereld. Voor meer informatie: www.talentenkrachtgroningen.nl 2
Wat is talentvol gedrag? Talent staat voor het potentieel dat een leerling heeft om zich te ontwikkelen. Binnen TalentenKracht staat talent dus voor iets dat iedere leerling (en iedere leerkracht) in meer of mindere mate heeft. Enthousiasme, nieuwsgierigheid, vindingrijkheid, motivatie en verwondering zijn allemaal kenmerken van talentvol gedrag. Naast de emoties en motivatie van een leerling, is het nadenken over wetenschap en techniek ook een belangrijk aspect van talentvol gedrag. De omgeving speelt een hele belangrijke rol in het ontwikkelen en ontlokken van talentvol gedrag. De wisselwerking tussen de leerling en de leerkracht vormt de basis van talentontwikkeling. Daarnaast zijn het gebruik van geschikt materiaal, dat enthousiasme en verwondering uitlokt, belangrijke componenten. De leerkracht kan talentvol gedrag van de leerling stimuleren door gebruik te maken van een proefje. Vervolgens is het de kunst om talentvol gedrag te herkennen zodat voldoende uitdaging aangepast op het niveau van de leerling geboden kan worden. De voortdurende wisselwerking van leerling, leerkracht en materiaal leiden tot betere prestaties van zowel leerling als leerkracht. 3
TalentenKracht in de klas Hoe stimuleer je talentvol gedrag van leerlingen tijdens wetenschap en techniek in de klas? Een (uitdagend) proefje is een geschikt startpunt voor de wetenschap- en techniekles. De nieuwsgierigheid en verwondering die uit een proefje volgen zorgen ervoor dat leerlingen ontvankelijk worden voor leren. De rol van de leerkracht is vervolgens essentieel, want juist wat de leerlingen gaan denken en doen vanuit die nieuwsgierigheid is van belang. Het is dus belangrijk om aan te sluiten bij de nieuwsgierigheid en deze ook te bevorderen zodat leerlingen worden aangezet tot nadenken en redeneren. Een aantal strategieën die de leerkracht kan inzetten zijn: Het gebruik van de empirische cyclus Het stellen van open, stimulerende vragen Het zelf aannemen van een onderzoekende houding Het introduceren en uitlokken van academische taal 4
Empirische cyclus De empirische cyclus is een stap-voor-stapmethode die leerkrachten en leerlingen gestructureerd door een onderzoek kan leiden. De methode kan de leerkracht houvast bieden om wetenschap- en techniekonderwijs vorm te geven. Daarnaast sluit deze aanpak goed aan bij de principes van onderzoekend leren, waarbij leerlingen worden aangemoedigd de wereld onderzoekend en ontdekkend tegemoet te treden. De volgende illustratie geeft de empirische cyclus weer. Tijdens het onderzoek kan de empirische cyclus meerdere keren worden doorlopen. Ook kunnen stappen worden overgeslagen of stappen terug gedaan worden. 5
Vragen stellen Leerlingen zijn vaak vooral gericht op het exploreren en manipuleren van materiaal, maar om tot wetenschappelijk redeneren te komen hebben ze de hulp van de leerkracht nodig. Leerkrachten kunnen aan sluiten bij de nieuwsgierigheid van leerlingen door vragen te stellen die leerlingen aanzetten tot nadenken en ondersteunen bij het leren redeneren, bijvoorbeeld aan de hand van de empirische cyclus. Open vragen geven leerlingen ruimte om zelf hun denkproces te verwoorden. De leerkracht kan de leerlingen dus helpen bij alle stappen van de cyclus, zoals hieronder wordt geïllustreerd in een les over statische elektriciteit. Vraag stellen Zouden we deze snippertjes papier kunnen laten bewegen zonder ze vast te pakken? Hypothese formuleren Wat denk je dat er gaat gebeuren als we de ballon over onze trui wrijven en hem dan boven de papiertjes houden?, Waarom denk je dat? Onderzoek opzetten Hoe moeten we dat aanpakken?, Wat hebben we nodig, en wat moeten we doen? Observeren Wat zie je?, Wat gebeurt er met de papiertjes?, Wat is er net gebeurd? Concluderen en verklaren Hoe zou dat nou kunnen?, Kunnen we daar een verklaring voor bedenken? 6
Academisch taalgebruik Wetenschap- en technieklessen bieden rijke mogelijkheden voor de taalontwikkeling van leerlingen. In deze lessen wordt namelijk van hen verlangd dat ze complexe relaties leren beschrijven en abstracte begrippen leren hanteren. Dit vraagt om een andere manier van taal gebruiken dan leerlingen thuis gewend zijn. Deze meer complexe vorm van taalgebruik wordt ook wel academische taal genoemd. Kenmerken van academische taal zijn een rijke woordenschat met meer abstracte woorden, complexe zinsconstructies en expliciete beschrijvingen. Aandacht voor taal is essentieel voor de ontwikkeling van redeneren van leerlingen. Om goed mee te kunnen doen tijdens deze lessen, moeten leerlingen leren om deze complexere vormen van taal te begrijpen en te gebruiken. Leerkrachten zijn zich vaak niet bewust van het belang van academische taal en vermijden (onbewust) het gebruik ervan tijdens wetenschap en techniek. Leerkrachten kunnen bijdragen aan (taal-) ontwikkelingskansen van leerlingen door: Het introduceren van academische taal o bewust zelf gebruik maken van academische taal Het uitlokken van academische taal bij leerlingen o open vragen stellen o uitingen van leerlingen herformuleren o leerlingen vragen expliciet te formuleren 7
Video feedback coaching interventie Het doel van de video feedback coaching interventie was om leerkrachten te enthousiasmeren voor het geven van wetenschap en techniek en bij hen het vermogen (verder) te ontwikkelen om talenten van leerlingen te herkennen en te stimuleren. De handvatten die leerkrachten aangeboden kregen waren: tips voor het bieden van onderzoekende leersituaties (proefje), het gebruiken van de empirische cyclus, het stellen van open vragen, het gebruiken en uitlokken van academische taal. Dit is beschreven in een module voor leerkrachten (zie materialen en bij coaching op www.talentenkrachtgroningen.nl). Introductiebijeenkomst De theorie achter de strategieën werd uitgelegd tijdens een introductiebijeenkomst, en geïllustreerd aan de hand van videobeelden. Leerdoel Leerkrachten stelden een professioneel leerdoel op dat als leidraad gebruikt werd voor de coaching. Coaching De coaching bestond uit het herhaaldelijk reflectief terugkijken van eigen beelden van de les onder begeleiding van een coach. De kracht van deze methode is dat leerkrachten inzicht krijgen in hun eigen gedrag en de reacties van leerlingen hierop zien. 8
Wat levert het op? Een aanrader voor alle leerkrachten. Kijken naar jezelf maakt je alleen maar sterker. 9
Ik heb nu het gevoel dat ik wél wetenschapen techniekonderwijs kan geven. Gedachten en gevoelens ten aanzien van het geven van wetenschap- en techniekonderwijs zijn erg belangrijk. Als je wetenschap en techniek leuk vindt en als je denkt dat je dit goed kunt, dan ben je eerder geneigd een wetenschap- en techniekles te geven. Verandert de houding van leerkrachten nadat ze gecoacht zijn? Uit ons onderzoek blijkt dat veel leerkrachten voorafgaand aan de interventie een drempel ervaren om wetenschap en techniek te geven. Ze geven aan dat ze het spannend vinden. Ook geven ze aan dat ze zich onvoldoende bekwaam voelen en dat ze het gevoel hebben dat ze niet voldoende kennis hebben. Na de interventie geloven leerkrachten meer in eigen kunnen, en voelen ze zich minder afhankelijk van een specifieke methode voor wetenschap en techniek. Bovendien blijkt dat ze meer plezier ervaren en minder spanning voelen tijdens het geven van deze lessen. In de onderbouw vonden we dat leerkrachten die niet gecoacht zijn, maar wel wetenschap- en technieklessen hebben gegeven, het ook leuker vonden en minder spannend om deze lessen te geven. In de bovenbouw was dit niet het geval voor leerkrachten die een aantal lessen gaven zonder coaching. 10
Tips & Tools Ga zelf aan de slag! Door wetenschap en techniek gewoon te gaan doen, ontdek je hoe leuk en hoe simpel het kan zijn. Bovendien zul je zien hoe enthousiast de leerlingen zijn tijdens deze lessen. Ga op zoek naar je eigen nieuwsgierigheid en stimuleer je eigen onderzoekende houding. Gebruik simpel materiaal. Dure methodes en specifiek materiaal zijn geen vereiste voor een effectieve wetenschap- en techniekles. Juist eenvoudig materiaal, zoals een ballon, kan de nieuwsgierigheid van leerlingen prikkelen. Maak gebruik van bestaande websites om inspiratie op te doen. Een voorbeeld is www.proefjes.nl. Op deze website vind je verschillende proefjes over veel onderwerpen, met een korte uitleg over de werking van het proefje. Integreer een wetenschap- en techniekactiviteit in andere lessen. Ontwerp een barometer bij natuurlessen of ontdek de werking van een weegschaal tijdens rekenlessen. Natuurlijk is de wetenschap- en techniekles ook erg geschikt om te werken aan de taalontwikkeling (bijv. woordenschat). Laat je inspireren door de leerlingen. De reacties van leerlingen zijn soms onverwacht. Ga samen met de leerlingen op onderzoek uit, en volg hun redenering (door vragen te stellen) en kijk samen of deze klopt. 11
De leerlingen zijn enthousiast en meer betrokken bij de lessen. Zowel de cognitieve ontwikkeling als ook het enthousiasme van leerlingen is belangrijk om goed voorbereid te zijn op de eisen van 21 e eeuw. Betrokken leerlingen laten betere resultaten zien (bijvoorbeeld meer en op hoger niveau redeneren). Bovendien lokt enthousiasme van leerlingen vaak enthousiasme bij leerkrachten uit. Uit ons onderzoek blijkt dat leerlingen voorafgaand aan de interventie betrokken zijn bij de les: ze gaan actief met het materiaal aan de slag en experimenteren en manipuleren er op los. Ze doen echter nog weinig uitingen van wetenschappelijk redeneren (zoals voorspellingen en verklaringen geven). Na de interventie zien we dat de betrokkenheid van leerlingen en wetenschappelijk redeneren beide vaker voorkomen en in steeds hogere mate met elkaar gaan samenhangen. Leerlingen gaan meer redeneren en het niveau waarop ze dit doen wordt complexer. Ze formuleren een verwachting (de hypothese), dit lokt vaak nieuwsgierigheid en enthousiasme uit. Vervolgens vertellen ze wat ze observeren en proberen een verklaring te formuleren voor wat ze zien. Dit lukt de leerlingen steeds beter! Hé, de papiertjes plakken aan de ballon! Mag ik ook een keer? Hé, de papiertjes plakken aan de ballon door de wrijving. Wat zou er gebeuren als we de papiertjes groter maken? 12
Tips & Tools Laat leerlingen een verwachting uitspreken. De verwondering en de nieuwsgierigheid zijn vaak groot als de proef een onverwacht resultaat oplevert. Laat leerlingen vertellen wat ze zien. Hierdoor heb je een startpunt voor een gesprek en weet je van waaruit leerlingen redeneren. Vraag leerlingen naar een verklaring. Wanneer de leerling hierop geen antwoord weet te geven kan je een vraag stellen naar de observatie van de leerling, een stap terug in de empirische cyclus: Wat zie je?, Wat gebeurt er als je? Omdat het gaat om observaties is het voor de leerling makkelijker een antwoord te geven op de vragen. Vervolgens kunnen weer vragen gesteld worden met betrekking tot het formuleren van een verklaring. Koppel het resultaat aan een dagelijks fenomeen, zodat het proefje niet op zichzelf staat. Een proefje met olie en water kan bijvoorbeeld gekoppeld worden aan een nieuwsitem over een olievlek op zee. Daag de leerlingen uit. Vaak weten leerlingen meer dan je denkt. Door leerlingen zelf te laten (mee)denken en (mee)doen komen ze zelf tot nieuwe inzichten. Wanneer een leerling zelf iets ontdekt, onthoudt hij dit veel beter dan wanneer je hem iets vertelt. Het is belangrijker dat leerlingen iets leren, dan dat een proefje helemaal (goed) is uitgevoerd. Wanneer leerlingen leren waarom een proefje niet werkt, hebben ze in plaats van het proefje perfect uit te voeren (doen) een nieuw inzicht verworven (denken): daar gaat het om. 13
Ik wist niet dat ik zo vaak die en dat zei! Het taalgebruik verandert tijdens de coaching: de leerkracht probeert meer taal uit te lokken bij leerlingen, en gebruikt ook zelf preciezere en complexere taal. In het blauwe kader staat een fragment van voor de coaching; de praatwolkjes geven aan wat leerkrachten na de coaching zouden zeggen. We gaan vandaag weer iets nieuws ontdekken: we gaan een experiment doen. Wat voor voorwerp heb je gepakt? Wat is er gebeurd? Leerkracht: Leerkracht: Leerkracht: Leerling: Leerkracht: Leerling: Leerkracht: Leerkracht: Leerkracht: Leerkracht: Leerling: Leerkracht: We gaan vandaag drijven en zinken doen. Pak maar iets Lisa. Wat is dat? Een knikker. Gaat die drijven of zinken? Weet ik niet. Oke, nou doe die daar maar in. Hij zinkt! Oke, de volgende, probeer jij die maar. Wat is dat? Zo n ding voor de was ophangen. Ja heel goed, doe hem er maar in, dan gaan we kijken. Wat denk je dat er gaat gebeuren met de knikker? Ik denk dat de knikker gaat zinken. Dus jouw hypothese is dat de knikker naar de bodem zakt: hij zinkt. Doe de knikker maar in de glazen bak. Wat bedoel je precies? Weet je ook hoe dat heet? Weet je ook hoe dat komt? Kun je daar een verklaring voor bedenken? Dus jij denkt dat de knijper blijft drijven omdat hij van hout is. Wat gebeurt er als je de knijper in de glazen bak laat vallen? 14
Tips & Tools Stel open vragen. Hiermee geef je leerlingen de ruimte om zelf een antwoord te bedenken en te formuleren. Wees niet bang om moeilijke woorden te gebruiken. Nieuwe woorden leren kan alleen als leerlingen deze woorden ook horen in de juiste context. Herhaal (incomplete) uitingen van leerlingen, en vul deze aan zonder expliciet te zeggen dat de uiting van de leerling fout of niet compleet was. Laat leerlingen kennismaken met complexe zinsconstructies door deze zelf te gebruiken. Je kunt bijvoorbeeld de uiting van een leerling in een volledige zin herhalen: Dus jij denkt dat de knikker blijft drijven, omdat hij van hout is. Op deze manier leren leerlingen (oorzaak-gevolg) relaties te verwoorden. Bedenk voorafgaand aan de les een aantal woorden die je tijdens de les wilt gebruiken. Voorbeelden kunnen zijn: zwaartekracht, statisch, elektriciteit, verklaring, onderzoeken, metaal, gewicht etc. Wees precies en expliciet, en vraag dit ook van je leerlingen. Bedenk dan dat iemand die niet ziet wat er gebeurt precies moet kunnen begrijpen wat er gebeurt. Bijvoorbeeld: Doe de knikker in de glazen bak in plaats van Doe die daar in. 15
De interactie is opener geworden door het stellen van vragen. Je moet ook veel beter luisteren naar de antwoorden. Interactie in de klas is het meest belangrijke onderdeel van leren. De inbreng van leerkrachten én leerlingen bepaalt de sfeer en de leerwinst. Uit ons onderzoek blijkt dat leerkrachten voorafgaand aan de interventie vaak informatie en instructie geven om leerlingen te ondersteunen: ze leggen zelf uit hoe iets zit. De vragen die gesteld worden zijn meestal gericht op het toetsen van kennis en het controleren van het begrip van leerlingen. Leerlingen gaan vaak meteen aan de slag met het materiaal en vertellen niet wat ze denken of wat ze zien gebeuren. Ze redeneren nog weinig. Daarnaast blijkt dat de instructie van de leerkracht en niet-betrokken gedrag van de leerlingen sterk samenhangen en veel voorkomen. Na de interventie is de interactie in de klas veranderd. Leerkrachten ondersteunen leerlingen door het stellen van open vragen en het geven van aanmoedigingen. Leerlingen krijgen op deze manier meer mogelijkheden om te redeneren. Leerkrachten reageren hierop met nieuwe vragen om het redeneerproces te verdiepen. De interacties in klas worden langer en zijn meer gericht op redeneren. De open vragen van de leerkracht en interesse van leerlingen komen meer voor en hangen sterk samen. Er ontstaat een positieve spiraal waarin de interactie tussen leerlingen, leerkracht en materiaal optimaal talentontlokkend en -stimulerend is. 16
Tips & Tools Stel vragen die leerlingen aanzetten tot redeneren. Een vraag die begint met wat denk jij biedt leerlingen ruimte om eigen ideeën te verwoorden en stimuleert tot nadenken. Door dergelijke vragen te stellen kun je de nieuwsgierigheid van leerlingen prikkelen en geef je alle leerlingen ruimte. Iedere leerling denkt tenslotte iets! Luister naar de antwoorden van leerlingen zodat je doorvragen kan stellen. Je ondersteunt leerlingen om op een hoger niveau van inzicht te komen, en leerlingen weten dat je luistert waardoor ze actiever mee zullen doen in de les. Vraag bijvoorbeeld waarom denk jij dat?. Stap af van wat jij wilt weten, volg de redenering van de leerling. Als leerkracht ben je vaak geneigd op zoek te gaan naar het goede antwoord op de door jou gestelde vraag. Wanneer je open vragen stelt gaat het echter om wat de leerling denkt, waardoor alle gegeven antwoorden goed zijn. Het is dan de kunst af te stappen van de eigen denkrichting, in te gaan op het in jouw ogen verkeerde antwoord en daarbij de redenering van de leerling te volgen. Wanneer je na een verkeerd antwoord doorvraagt kan vervolgens zelfs naar voren komen dat de achterliggende redenering van de leerling wel klopt. Laat je niet afschrikken door leerlingen die meer (lijken te) weten dan jij. Als leerkracht hoef je niet alles te kunnen en te weten. Door in te gaan op uitingen van leerlingen stimuleer je tot nadenken. Wanneer je onwetend bent kan dat juist van pas komen bij het reageren: je weet zelf het antwoord niet, waardoor je nieuwsgierigheid wordt aangewakkerd en je automatisch open vragen gaat stellen die aanzetten tot nadenken. 17
Ik heb vooral geleerd los te laten Een leerkracht gaf aan dat ze vooral had leren loslaten. Door samen met de leerlingen op onderzoek uit te gaan bereikte zij een prachtig effect. De leerlingen én leerkracht sprankelden tijdens wetenschap- en technieklessen! De sleutel ligt niet in de gebruikte methode (bijv. Natuniek), maar in de manier waarop leerkracht én leerling samen tot nieuwe inzichten komen. Uitgaan van nieuwsgierigheid, dit talentvolle gedrag stimuleren door vragen te stellen en zo het wetenschappelijk redeneren van leerlingen te stimuleren is een gouden combinatie. Aan deze onderzoeken hebben LIO-stagiaires, onderbouw- en bovenbouwleerkrachten meegewerkt. Voor alle groepen zijn de resultaten positief: zowel leerkrachten als leerlingen profiteren van de interventie. De werkwijze van TalentenKracht is vakoverstijgend. Als je het eenmaal door hebt, kun je deze manier van werken tijdens alle lessen toepassen. De open, stimulerende en interactieve benaderingswijze is niet alleen toepasbaar op wetenschap en techniek. Deze benaderingswijze kan ook tijdens een kringgesprek of een les over getallen tot prachtige redeneringen van leerlingen leiden. Als leerlingen met een vraag komen, dan kun je hier als leerkracht op inspelen en samen met de leerlingen een proefje uitvoeren. Video feedback coaching is een belangrijk hulpmiddel om te professionaliseren. Het terugkijken van fragmenten uit de les resulteert erin dat de leerkracht kritisch naar het eigen handelen in het ontlokken van wetenschappelijk redeneren van leerlingen. Dit wordt ervaren als een intensief proces, maar ook als een eyeopener. 18
Ga samen op onderzoek uit! Ontdek de kracht van lucht Vraag stellen Kun jij iets optillen met lucht? Hypothese formuleren Denk jij dat je iets op kan tillen met lucht? Waarom denk je dat? Heb jij dat al eens eerder gezien? Waar? Onderzoek opzetten Probeer je schoen of een boek op te tillen! Je hebt een plastic zakje, plakband en een rietje. Bedenk een opstelling, zodat je kunt onderzoeken of je kunt tillen met lucht. Observeren Wat zie je? Wat doe je? Wat gebeurt er met je schoen/het boek? Concluderen en verklaren Hoe denk je dat het komt? Klopte het wat je eerder dacht? Verder experimenteren Wat zou je nog meer op kunnen tillen met lucht? 19
Zet leerlingen aan tot nadenken en redeneren Stel vragen, want vragen stimuleren de nieuwsgierigheid en nodigen uit om verder te vertellen, dieper na te denken en de verbinding te leggen met dagelijkse gebeurtenissen. - Hoe doe je dat? - Hoe bedoel je dat? - Wat denk jij? - Waarom denk je dat? - Heb je dat al eens eerder gezien? Aan de slag! 1. Steek het rietje een stukje in de opening van het zakje. 2. Plak het zakje dicht met plakband. Waarom zou dit belangrijk zijn? 3. Hoe kun je testen of het zakje luchtdicht is? 4. Maak nu het zakje plat en leg iets op het zakje. 5. Blaas in het rietje. Uitleg* Lucht kan heel sterk zijn. Als je lucht samenperst in een afgesloten ruimte kun je er zelfs iets mee tillen. Denk maar eens aan een luchtbed of fietsband. De kracht van lucht wordt ook gebruikt om delen van machines te laten bewegen. Deze techniek heet pneumatiek. Pneumatiek is een aandrijftechniek waarmee met gassen (meestal lucht) via pompen en cilinders machineonderdelen in beweging worden gezet. Zo kan bijvoorbeeld een vrachtwagen zijn laadbak kantelen om een lading zand te lossen. Dit kan je zelf ook maken! Bedenk maar eens hoe * zie wouters werkzolder op www.nemosciencemuseum.nl 20