TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST DUURZAAMHEIDSDIALOOG IN DE FINANCIËLE SECTOR. Ruud Schuurs Wibo Koole Marleen Janssen Groesbeek

TERUG NAAR EEN DUURZAME TOEKOMST DUURZAAMHEIDSDIALOOG IN DE FINANCIËLE SECTOR Ruud Schuurs Wibo Koole Marleen Janssen Groesbeek Amsterdam, 1 november 2011

Ruud Schuurs, Wibo Koole, Marleen Janssen Groesbeek, november 2011. Dit rapport is tot stand gekomen op initiatief van de auteurs en is financieel ondersteund door het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling, dat wordt uitgevoerd door Agentschap NL. Ook de steun van Eumedion heeft dit onderzoek mogelijk gemaakt.

INHOUDSOPGAVE VOORWOORD... 1 MANAGEMENTSAMENVATTING... 3 AANBEVELINGEN... 5 TERUG NAAR DE TOEKOMST... 9 KREDIETCRISIS... 10 DUURZAAMHEID... 12 CONCLUSIE: TRAAGHEID TROEF... 14 INTERMEZZO: HET FINANCIEEL SYSTEEM: EEN BEGRIPSBEPALING... 17 HET FINANCIËLE SYSTEEM... 17 DE MENS IN HET FINANCIËLE SYSTEEM... 18 INTERMEZZO: DUURZAAMHEID: WAAROVER HEBBEN WE HET?... 23 UITEENLOPENDE INTERPRETATIES... 23 DUURZAAMHEIDSBELEID: VERSCHILLENDE EIGENAREN EN PLEKKEN IN DE ORGANISATIE... 24 DE HUIDIGE DUURZAAMHEIDSDIALOOG... 27 PLATFORMS... 28 INSTITUTIES... 30 CONCLUSIE: VERBINDING GEZOCHT TE MIDDEN VAN FRAGMENTATIE... 31 NETWERKEN VAN DIALOOG... 33 DE NIEUWE GENERATIE... 34 NIEUWE INITIATIEVEN... 36 CONCLUSIE: WEL BEWEGING, GEEN MOMENTUM VAN BINNENUIT... 37 STRATEGISCH BELANG: WEL ERKEND, NIET BEMIND... 39 MAATSCHAPPELIJKE ORIËNTATIE IN ONTWIKKELING... 39 DUURZAAMHEID ALS STRATEGISCHE DRIJVER VERSCHILLEND BEOORDEELD... 42 DRIJVENDE KRACHTEN RICHTING DUURZAME INNOVATIE... 43 REMMENDE FACTOREN... 45 ONLINE ONDERZOEK... 49 PERSOONLIJKE MOTIVATIE... 49 ONDERWIJS... 51 TOEZICHT... 51 EIGEN ORGANISATIE EN DEFINITIE... 51 OPEN VRAGEN... 53 AANBEVELINGEN... 55 MAAK HET STRATEGISCH BELANG VAN DUURZAME ONTWIKKELING VOELBAAR... 55 WERK AAN VERNIEUWING VAN DE COMPETENTIES VAN DE FINANCIËLE PROFESSIONAL... 55 SCHEP EEN PERMANENTE VERBINDING TUSSEN DE SAMENLEVING EN DE SECTOR... 56 GEEF RUIMTE AAN VERNIEUWENDE INITIATIEVEN BINNEN DE SECTOR... 57 KORTOM: MOBILISEER, BUNDEL, MAAK TASTBAAR... 57 BIJLAGE 1 ONDERZOEKSVERANTWOORDING... 59 INITIATIEF EN MOTIVATIE... 59 ONDERZOEKSVRAGEN... 59 METHODE... 60 INTERVIEWS... 60

ONLINE ONDERZOEK... 62 BIJLAGE 2. LITERATUUR... 65 JAAR- EN DUURZAAMHEIDSVERSLAGEN... 65 BOEKEN EN RAPPORTEN... 65 BIJLAGE 3. DE INITIATIEFNEMERS/ONDERZOEKERS... 67 CONTACTGEGEVENS... 69

VOORWOORD De financiële sector gaat door een turbulente periode heen, dat hoeft geen toelichting. De focus ligt op herstel van kracht en vertrouwen. Parallel daaraan oriënteert de samenleving zich op de manier waarop invulling gegeven kan worden aan de noodzakelijke transitie naar een duurzame economie. Daarbij wordt de actieve betrokkenheid van de financiële sector tot dusver node gemist. Via de sturing van geldstromen kunnen banken en beleggers duurzame ontwikkeling immers enorm stimuleren. Kennelijk is er sprake van onvermogen om elkaar - samenleving en financiële sector - hierin te vinden. Dat riep bij ons de vraag op of het herstel van de toekomstbestendigheid van de financiële sector niet juist zou moeten plaatsvinden door de behoefte van de samenleving aan duurzame ontwikkeling centraal te stellen. In hoeverre laat de sector zich eigenlijk iets gelegen liggen aan het thema duurzaamheid? Zijn er betekenisvolle ontwikkelingen in die richting en zo ja, wie dragen die dan? Wat is de stand van zaken in de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector? Naar die vraag hebben wij in tussen april en oktober 2011 onderzoek gedaan. De hypothese, gebaseerd op onze eigen waarnemingen en ervaring, was dat die dialoog vrijwel geen kracht heeft en dat de financiële sector al dan niet door eigen opstelling behoorlijk in zichzelf is gekeerd. In gesprekken met topfunctionarissen en een online onderzoek hebben we deze getoetst. De uitkomst was soms verrassend. Wat in ieder geval opviel is dat al onze gesprekspartners bijzonder openhartig met ons hebben gesproken. Van de soms in de buitenwereld merkbare defensieve houding van de sector was in onze gesprekken niets terug te vinden en dat geeft hoop. Wij willen onze gesprekspartners daar dan ook nadrukkelijk voor bedanken! Ons onderzoek is door vele partijen verwelkomd en gesteund. Speciale dank gaat uit naar het Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling van Agentschap NL en de Stichting Eumedion, zonder wie het onderzoek niet in deze omvang en vorm mogelijk was geweest. Er is een rode draad zichtbaar in onze de aanbevelingen. De verandering die wij zien, de potentie die wij hebben ervaren in onze gesprekken en nu willen ontsluiten draait om het handelen van individuele personen in de financiële wereld. Niet regels en toezicht veranderen de sector, maar 1

gedrag. Wij pleiten voor het mobiliseren van diepgevoelde intenties, voor gedragsgerichte interventies. Wij pleiten voor initiatieven waar mensen die werkzaam zijn als financieel professional, op welk niveau dan ook, uitgenodigd worden om te reflecteren op hun gedrag, individueel en collectief, om vervolgens samen met niet-financiële professionals en anderen uit de samenleving het initiatief te nemen tot duurzame innovaties. Daarvoor is een herkenbaar platform nodig, waar veranderingsgezinde mensen elkaar ontmoeten, waar de interactie met maatschappelijke organisaties en klanten concreet wordt, waar een veilige omgeving wordt gecreëerd voor reflectie en verdieping, waar gestructureerd kan worden (samen)gewerkt aan competentieontwikkeling en management development, en waar duurzame innovaties voor de sector in een werkplaats kunnen worden uitgeprobeerd. Tot slot: wij erkennen dat we als burgers mede verantwoordelijk zijn voor het tot stand brengen van de nieuwe toekomst van de financiële sector, het is immers ons geld. We zien ook dat de sector op tal van punten vast zit in zelfgekozen of opgelegde kaders en niet zal veranderen door kritiek van buitenaf alleen. Daarom gaat dit rapport gepaard met een uitgestoken hand en vragen we de sector om samen met ons en anderen zo n platform voor duurzame innovatie van de financiële sector te creëren. Amsterdam, 31 oktober 2011. Marleen Janssen Groesbeek Wibo Koole Ruud Schuurs 2

MANAGEMENTSAMENVATTING Duurzaamheid is op het eerste oog een veel besproken onderwerp in de Nederlandse financiële sector. Op een enkeling na publiceren alle banken en verzekeringsmaatschappijen jaarlijks een duurzaamheids- of maatschappelijk verslag (zie de literatuurlijst). De verschillende soorten spelers hebben allemaal hun eigen aanpak, producten en initiatieven en wie wat verder kijkt ziet dat er bij elkaar genomen veel gebeurt. En toch zijn de inspanningen versnipperd en lijken ze elkaar nauwelijks te versterken. Die versnippering geldt niet alleen voor de sector als geheel maar is ook binnen organisaties zichtbaar. Van een integrale of strategische aanpak is geen sprake. Intussen groeit de kritiek uit samenleving en politiek, met de Occupy-beweging als jongste loot aan de stam. Financiële sector, de reële economie en de samenleving lijken gescheiden werelden en kennelijk niet in staat om elkaar in een dialoog te bereiken. Al enige tijd drong zich bij ons de vraag op of het herstel van de toekomstbestendigheid van de financiële sector niet juist zou moeten plaatsvinden door de behoefte van de samenleving aan duurzame ontwikkeling centraal te stellen. In hoeverre laat de sector zich eigenlijk iets gelegen liggen aan het thema duurzaamheid? Zijn er betekenisvolle ontwikkelingen in die richting en zo ja, wie dragen die dan? Wat is de stand van zaken in de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector? Voor ons onderzoek stelden we daarom de vraag: is er binnen de financiële sector (in ruime betekenis) sprake van een actueel discours over het thema duurzaamheid, in het bijzonder de bijdrage die de financiële sector kan leveren aan een duurzamere samenleving? Zo ja, hoe wordt dit gesprek gevoerd? Wat is de scope en diepgang? De conclusie is dat het discours 1 over duurzaamheid in de financiële sector en over de rol van de financiële sector in de duurzame ontwikkeling van de samenleving traag verloopt en bijna tot stilstand is gekomen, terwijl het voor de financiële crisis van 2009 momentum leek te hebben gevat. Bovendien is die dialoog nauwelijks breed gevoerd en diep geworteld te noemen, eerder versnipperd en ad hoc. De pensioenfondsen en hun vermogensbeheerders hebben er een. Die krijgt steeds weer een nieuwe impuls als bijvoorbeeld een actualiteitenprogramma beleggingen in bedrijven die gebruik maken van kinderarbeid of wapenfabrikanten ontdekt. 1 Discours: hieronder verstaan wij een min of meer gestructureerde, niet-incidentele uitwisseling van standpunten, zienswijzen en informatie, gericht op verdieping van begrip en (voorbereiding tot) actie. 3

De banken hebben allemaal hun eigen producten, diensten en thema s. De een richt zich op het klimaat en elektrische rijden, de ander richt zich op sociale cohesie en hernieuwbare energie. De volgende op de landbouw en microkrediet en soms doen de banken ook nog wel eens wat samen, bijvoorbeeld als ze zorgen hebben over de Nederlandse huizenmarkt. Verzekeringsmaatschappijen voeren nog nauwelijks een discours over duurzaamheid. Klimaatverandering en de kosten daarvan voor de herverzekeraars is een thema, maar het gesprek daarover wordt niet breed of in de openbaarheid gevoerd. Kortom de scope van het discours is beperkt en diepgang is er nauwelijks. De mensen die in 2009 gehoopt hadden dat de financiële crisis zou leiden tot een andere manier van bankieren en beleggen zijn er bekaaid van afgekomen. Uit ons onderzoek blijkt dat dat komt doordat de financiële sector in tegenstelling tot de bedrijven die actief zijn in de reële economie en te maken hebben met schaarste op het gebied van landbouw, grondstoffen en andere moeilijke markten, nauwelijks de duurzame urgentie voelt. Om een van de geïnterviewden te citeren: Banken verdienen altijd wel hun geld, of de grondstoffen nu schaars zijn of niet. De tweede vraag die we ons stelden is: welke partijen in de sector nemen actief deel aan het discours over duurzaamheid? Welke partijen buiten de sector zijn al dan niet actief betrokken? Op basis van het onderzoek presenteren wij een analyse van deze netwerken. De conclusie hier is dat er veel gedebatteerd en gepraat wordt, maar nogal vaak langs elkaar heen en gefragmenteerd. Op het sociaal medium Linkedin zijn veel verschillende groepen voor de financiële sector en/of duurzaamheid of ESG, zoals in het financiële jargon de aandacht voor duurzaam heet. ESG staat voor environmental, social en governance en de mensen die zich er mee bezig houden kijken naar de prestaties die (meestal beursgenoteerde) bedrijven of ondernemingen die in handen zijn van private equity, op dat terrein boeken. Private equity en bijzondere beleggingsfondsen zijn actief in investeringen of beleggingen in de hernieuwbare energie. Vanwege het harde karakter ervan wordt het niet als een morele valkuil voor bankiers gezien, wat mensenrechten en arbeidsomstandigheden wel zouden kunnen zijn. Naast de virtuele plaatsen zijn er ook vele fysieke plaatsen waar mensen uit alle geledingen van de financiële sector elkaar kunnen treffen rond duurzame thema s. Uit ons onlineonderzoek bleek dat die bijeenkomsten vaak nog door dezelfde parochie wordt bezocht. Ofwel de mensen die zich bij de financiële instellingen al bezig houden met duurzaamheid, treffen elkaar op de congressen over duurzaamheid en financiën. Er is nog weinig verbinding tussen de traditionele financiële mensen en de duurzame financiële mensen. Sommige partijen werken daar wel aan. En bij een paar, ASN en Triodos, is het vanzelfsprekend dat er integratie is. 4

Als laatste vraag wierpen we op: welk strategisch belang zien partijen in het thema duurzaamheid, zowel voor henzelf als voor de sector als geheel? In hoeverre worden partijen aangesproken op hun duurzaamheidinspanningen door externe stakeholders? Voor de financiële sector blijkt duurzaamheid nu vooral gericht te zijn op het herstel van vertrouwen bij de klanten, de politiek en de samenleving als geheel. De huidige zware financiële crisis wordt bepaald door de volatiliteit op de financiële markten en de mate van doortastendheid van regeringsleiders, of het nu gaat om een land, een munt of een staatsschuld. Maar dat het nog lang kan duren voordat het vertrouwen terug is, blijkt wel aan de opkomst van de vele varianten van Occupy Wall Street, City of London, Beursplein, et cetera. Deze Occupy-beweging levert veel discussie op over de manier waarop we naar geld kijken, er mee omgaan en de grote inkomensverschillen die er zijn tussen mensen die aan de top of op een handelsfunctie van de financiële instellingen zitten. Er worden vragen gesteld over het feit dat er zoveel verdiend wordt in de financiële sector zonder dat daar een reële economische waarde aan verbonden is. Aan de kredietkant worden nog steeds weinig duurzaamheidscriteria aangelegd. Van Lanschot Bankiers heeft een MVO-kredietbeleid en is daar transparant over. ASN Bank en Triodos maken zowel aan de kredietverleningskant als aan de beleggingskant een strategische keuze voor duurzaamheid, maar sommige gesprekspartners vinden dat deze twee duurzaamheidskampioenen ook wel wat meer hun nek uit mogen steken om uit hun niche te komen en echt het voortouw te nemen. Kortom: strategisch wordt duurzaamheid wel erkend, maar is het niet bemind, laat staan dat het uitgewerkt is in toekomstscenario s of lange termijn strategieën van financiële instellingen. Producten, diensten en andere keuzen op duurzaamheidsgebied worden opportunistisch en ad hoc gemaakt. AANBEVELINGEN Wij denken dat de financiële sector zichzelf strategisch enorm te kort doet door niet met duurzame thema s aan de slag te gaan en onvoldoende serieus gesprek te voeren met wat de samenleving, hun klanten eigenlijk willen. Want een ding is zeker: het monomaan nastreven van financieel rendement in de afgelopen twintig jaar heeft ons niet die welvaart en dat geluk op de lange termijn gebracht waar we op hoopten. Sommige mensen zijn er uitzonderlijk goed uitgesprongen in financiële zin, maar de huidige werkende generatie en hun kinderen kijken tegen een enorme berg schulden aan en zullen het moeten doen met minder inkomensgroei en pensioen dan voor deze crises. Als het najagen van het grote geld niet werkt, zullen we ons geluk en welvaart ergens anders moeten zoeken 5

en naast een financiële crisis kijken we ook aan tegen een klimaatcrisis, voedselcrisis, energiecrisis en een fundamentele vertrouwenscrisis in relatie tot onze instituties. Om dan toch voorzichtig in de financiële sector te beginnen met veranderen doen wij de volgende aanbevelingen: 1. Maak het strategische belang van duurzame ontwikkeling voelbaar Dat moet bottom-up up gedaan worden én top down. Zonder de steun en bezieling van de nog voornamelijk mannen aan het hoofd van de financiële organisaties, lukt het die jonge gepassioneerde nieuwe medewerkers niet om op de werkvloer het pleit voor meer aandacht voor niet-financiële kansen te winnen. 2. Werk aan vernieuwing van de competenties van de financiële professional Twintig jaar alleen streven naar financieel rendement met een klein oog voor andere zaken laat ook zijn sporen na in het personeelsbestand. De medewerkers in de financiële sector zullen meer kennis en ervaring op moeten doen met duurzame beslissingen om te kunnen uitrekenen of bepaalde financiële producten en diensten werkelijk duurzaam zijn en voorzien in de behoefte van de klant en de samenleving. De nutsfunctie van de bank moet weer gevoeld worden. 3. Schep een permanente verbinding tussen de samenleving en de sector. De financiële sector moet uit zijn grote torens afdalen en in contact komen met de buitenwereld. Een gebrek aan contact met buiten staat vernieuwing en innovatie in de weg. Er zijn zoveel plekken en gelegenheden nu al gecreëerd om elkaar te ontmoeten, maar de versnippering moet worden tegengegaan. Er zal een verzamelpunt moeten komen om alle initiatieven voor verbinding bij elkaar te brengen. 4. Geeft ruimte aan vernieuwende initiatieven binnen de sector. Ook hier speelt steun van de top en met name het middenmanagement een essentiële rol. Innovatie is besmet geraakt door de afgeleide financiële producten. Zolang de nieuwe producten en diensten en initiatieven het verband met de reële economie niet verliezen, kan een innovatie tot voordeel van de samenleving leiden. Kortom: mobiliseer, bundel en maak tastbaar Er zit een enorme potentie bij mensen in de financiële sector en ze zouden daar nog meer van kunnen maken als ze wisten dat er andere mensen bij andere partijen ook hun best doen om meer mee te laten wegen dan alleen maar geld. Koning Midas kon ook alles in goud veranderen, maar hij ging uiteindelijk dood van de honger. Samenwerking, samen optrekken bij belangrijke thema s en uitwisseling van kennis en ideeën kan de financiële sector helpen meer strategische keuzen te maken die de duurzame welvaart van de huidige en toekomstige generaties mogelijk maken. 6

De verandering die wij zien, de potentie die wij hebben ervaren in onze gesprekken en nu willen ontsluiten draait om het handelen van individuele personen in de financiële wereld. Niet regels en toezicht veranderen de sector, maar gedrag. Wij pleiten voor het mobiliseren van diepgevoelde intenties, voor gedragsgerichte interventies. Wij pleiten voor initiatieven waar mensen die werkzaam zijn als financieel professional, op welk niveau dan ook, uitgenodigd worden om te reflecteren op hun gedrag, individueel en collectief. En waar zij vervolgens samen met niet-financiële professionals en anderen uit de samenleving het initiatief kunnen nemen tot duurzame innovaties. Daarvoor is een herkenbaar platform nodig, waar veranderingsgezinde mensen elkaar ontmoeten, waar de interactie met maatschappelijke organisaties en klanten concreet wordt, waar een veilige omgeving wordt gecreëerd voor reflectie en verdieping, waar gestructureerd kan worden (samen)gewerkt aan competentieontwikkeling, en waar duurzame innovaties voor de sector in een werkplaats kunnen worden uitgeprobeerd. 7

8

TERUG NAAR DE TOEKOMST De Amerikaanse econoom John Kenneth Galbraith begint zijn beroemde boek The Great Crash 1929 met de observatie dat ook jaren, naast dichters, politici en enkele mooie vrouwen, uitverkoren zijn om beroemd te worden. 1929 was zonder twijfel zo n jaar en Galbraith constateert dan al het is 1954 - dat er nog wel eens zo n beroemd jaar zal komen. Hoewel we sinds 1929 nog een aantal zwarte beursdagen hebben gekend, zal de strijd over welk jaar 1929 naar de kroon van de ultieme financiële malaise zal steken gaan tussen 2008 en 2011. Of misschien wordt het wel 2012. 2008 is het jaar dat de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers failliet ging en de wereld ternauwernood ontsnapt aan een bancaire systeemcrisis. Met veel overheidsgeld worden de banken de Verenigde Staten en Europa overeind gehouden en doordat centrale banken veel geld in de economie te pompen wordt een economische depressie vermeden. Het wordt een recessie met snel oplopende werkloosheid die, omdat de onzekerheid over de toekomst blijft, hardnekkig op een hoog niveau blijft hangen. Hoewel 2011 op dit moment nog even te gaan heeft, hebben we in de eerste tien maanden van dit jaar al zoveel financiële uitslaande branden moeten blussen dat het een waardige historische opvolger van 1929 kan worden. En dat terwijl toonaangevende economen, beleidsmakers en de burger in de afgelopen drie jaar veel degelijke analyses van wat er mis ging hebben gemaakt. De financiële sector is werkelijk bedolven onder regels en codes en het toezicht is strikt. We hebben nog maar twee maanden te gaan in dit turbulente jaar. Maar één ding is niet veranderd. We zijn nog niet fundamenteel anders over geld en rendement gaan denken. Er is wat meer gevoel geforceerd voor risicobeheersing en de verwevenheid van de financiële partijen onderling. De vraag of we wel goed met geld omgaan, wordt door een aantal mensen zoals een groot deel van onze gesprekspartners - wel gesteld. Het leidt in ieder geval nog niet tot een gedragsverandering. Met als gevolg dat nu overheden tot over hun oren in schulden zitten en wij met zijn allen en vele generaties na ons verantwoordelijk zijn voor de aflossing ervan. De paradox van deze malaise is dat het nu enerzijds urgenter is dan ooit om over duurzaamheid en continuïteit 2 in de financiële sector te spreken, maar dat anderzijds een groot deel van de geïnterviewden van mening is dat de huidige uitslaande financiële brand zo groot is dat die eerst geblust moet worden voordat de noodzakelijke renovatie kan beginnen. Maar er is ook een aantal dat van mening is dat om in deze metafoor te blijven de oude manier van zaken doen juist als een 2 Citaat het rapport Verloren Krediet uit 2010 van de Tijdelijke commissie onderzoek financieel stelsel, ook wel de commissie-de-wit, vernoemd naar de voorzitter Jan de Wit. 9

brandversneller werkt. De grote financiële spelers zijn weer bezig met business as usual en de eerste ongelukken zien we al weer aankomen, aldus een van onze gesprekspartners. Anderen wijten het gebrek aan vernieuwing in deze tijden van crisis aan luiheid en gebrek aan creativiteit en lef. Als je weet dat je je rendement haalt met het investeren in een Franse tolweg, waarom zou je dan het risico van zonne-energie nemen? En er zijn jaren van veel winsten nodig om de buffers weer op te bouwen. We denken nog niet anders over geld en rendement, maar heel voorzichtig beginnen aan diverse kanten nieuwe initiatieven en zelfs volksbewegingen te ontstaan. De Amerikaanse beweging Occupy Wall Street heeft internationaal navolging gekregen en in Nederland mag het Sustainable Finance Lab grote belangstelling voor zijn lezingencyclus koesteren, dat ook een grote opkomst via de sociale media heeft gegenereerd. Het borrelt en wij vinden dat een interessante ontwikkeling, misschien wel een eerste stap naar echte verandering. Hoe het ook zij, wij, de auteurs van dit rapport over de stand van de duurzaamheidsdialoog in de financiële sector, willen aan de hand van de gesprekken met de betrokkenen alvast wat schetsen laten zien over waar het met de duurzaamheid en de continuïteit van de banken, verzekeringsmaatschappijen, vermogensbeheerders, private equity, toezichthouders en alle andere spelers naar toe zou kunnen en welke rol zij daarin zouden kunnen spelen. Want een ding kunnen we met zekerheid zeggen na ongeveer Ik ben boos op de traditionele organisaties die alleen voor hun eigen kortetermijnbelang opkomen 30 interviews en een onlineonderzoek: er is ontzettend veel behoefte aan een dialoog over duurzaamheid in de sector. Maar als die dialoog al gevoerd wordt, is die te versnipperd en/of worden er geen consequenties verbonden aan de analyses of voorstellen die gedaan worden om duurzaamheid te bevorderen. De conclusie na meer dan acht maanden onderzoek is dat het bedrijfsleven in de reële economie al veel verder is met het integreren van risico s en prestaties op milieu-, sociaal en governancegebied en daardoor operationeel beter presteren en duurzaamheid onderdeel maken van de strategie. Het wordt tijd dat de financiële sector dat ook gaat doen. Al was het alleen maar voor de continuïteit. KREDIETCRISIS Hoewel de oorsprong van de huidige financiële crisis niet in Nederland zelf lag, zijn er door de analyses die zijn gemaakt door de Adviescommissie toekomst banken 3, de Tijdelijke commissie 3 Adviescommissie toekomst banken, Naar het herstel van vertrouwen, april 2009. 10

onderzoek financiële stelsel 4, de Europese Commissie 5 een aantal zwakheden in het financiële stelsel benoemd: gebrek aan kennis aan de top over complexiteit financiële producten en stelsel; asymmetrische perceptie van risico en rendement; slechte checks en balances; kortetermijngerichtheid in de hand gewerkt door bonuscultuur; en het uit het oog verliezen van wat een financiële instelling eigenlijk is: een intermediair met oog voor de klant. Deze zwakheden zijn onder een noemer terug te brengen: het streven naar maximale aandeelhouderswaarde op de korte termijn. Zorgelijk is dat door de kredietcrisis de toezichthouders, nationaal en internationaal, ook helemaal gericht zijn op een snel herstel van de winsten en het in de greep houden van creativiteit. We zijn nog steeds bezig om de vorige crisis te voorkomen en daarmee creëren we de volgende, was het commentaar. Het huidig regelgevend kader is te strak en creëert juist kortetermijngedrag en zakendoen met partijen die niet zo integer zijn, waardoor de volgende ongelukken zich al weer aandienen. En omdat de toezichthouders zich ook over de schouder gekeken voelen door de politiek, zijn die niet bereid om nog eens goed te kijken of de huidige regels wel het gewenste effect hebben: regels zijn regels. En zo is het perverse effect dat de zo gewenste terugkeer naar continuïteit, oog voor de klant en integriteit in het zakendoen wel eens flink in de weg gezeten kan worden. Naar de banken, beleggers en verzekeraars zelf wordt niet echt geluisterd want Er zijn nog maar heel weinig bedrijven die echt duurzaam zijn. Er moeten meer inspirerende voorbeelden komen die worden niet meer vertrouwd nadat het systeem is geïmplodeerd. Maar een ding is zeker: de Nederlandse partijen die wij gesproken hebben, willen de fouten uit het verleden vermijden. De lol van het werken in de financiële sector is aanzienlijk minder geworden, tenzij je werkt bij de partijen die er goed uit zijn gesprongen, zoals ASN Bank en De Triodos Groep. De schatting is dat het minstens tien jaar duurt voordat we de schade van deze eerste financiële crisis te boven zijn gekomen. Daar bovenop komt nog de huidige crisis van de overheidsfinanciën en nieuwe bankencrisis in Europa en de VS. Het devies de komende jaren zal vooral het opbouwen van financiële buffers en het terugbrengen van de schulden zijn. De vraag is daarom aan de orde hoe creatief de financiële sector kan zijn om zijn huidige rol als intermediair bij het bepalen waar het kapitaal heen gaat met enige macht te behouden. Misschien zullen ondernemers en financiers die duurzaamheid zien als een manier voor vernieuwing en innovatie elkaar vinden via andere wegen. En zullen de pensioenfondsen 4 Tijdelijke commissie onderzoek financiële stelsel, Verloren krediet, mei 2010. 5 Europese Commissie, Groenboek Corporate governance in financial institutions and remuneration policies, juni 2010. 11

met hun grote vermogens hun oog daarop richten? Of blijven de nieuwe vormen van beleggingen een taboe voor de toezichthouders omdat zij daar te weinig kennis over hebben: onbekend maakt onbemind. Dat laatste zou ook herstel van de reële economie kunnen hinderen omdat er behoefte is aan verdergaande investeringen in de energievoorziening, in omgang met water of dat nu een overvloed of een tekort aan water is, in het zekerstellen van noodzakelijke grondstoffen en voedselveiligheid. We zouden de financiële sector tekort doen als we ontkennen dat er op die vlakken veel wordt ondernomen om aan te sluiten bij een duurzame toekomst in de breedste zin van het woord. Zo probeert zowel de Rabobank als ING de toekomst van de Nederlandse huizenmarkt aan te zwengelen, maar zij zijn beide tot de ontdekking gekomen dat de huidige politieke constellatie daar niet aan toe is. Daar staat tegenover dat bijna al onze gesprekspartners constateren dat de kloof tussen de financiële sector en de reële sector steeds groter wordt en dat er behoefte is aan initiatieven om die kloof te dichten. Zoals een van hen dat zei: De financiële sector is losgezongen van waar het werkelijk omgaat: geld verschaffen als smeermiddel voor een duurzame ontwikkeling van samenleving en economie. DUURZAAMHEID Ondanks het streven naar aandeelhouderswaarde op de korte termijn, wat de afgelopen dertig jaar een belangrijke drijfveer is geweest voor delen van de financiële sector onder invloed van de overgang van het Rijnlandse naar Angelsaksische model, zien we de afgelopen tien jaar overziend ook een bijna parallelle beweging van een industrie die streeft naar meer duurzaamheid. Terugkijkend vanuit een standpunt te midden van twee crises blijft het gissen waarom deze aandacht voor duurzaamheid en een juiste manier van zakendoen dat wil zeggen geen producten ontwikkelen die alleen maar goed waren voor de bank of verzekeraar zelf de weg niet heeft gevonden naar de mainstream. Hoewel we dit punt natuurlijk aangesneden hebben met onze vele gesprekspartners blijft het terugkijken vanuit de bekende positie met de kennis van nu. Een ding is zeker: duurzaamheid was tien jaar geleden niet sexy genoeg voor de snelle bankiers die eindelijk hun positie van saaie intermediair waren ontgroeid. Met de vergaande liberalisering van de financiële markten was het opeens spannend om bankier te zijn. Dat is een ontwikkeling die ook door vele van onze gesprekspartners is aangehaald: een bankier is geen notabele meer, maar een snelle jongen met een variabel salaris gebaseerd op zijn rendementsprestaties. En dan is het niet zo verwonderlijk dat hij zijn best doet om zijn target te halen. Er is tijdens de eerste financiële crisis veel over gezegd en geschreven. Het enige wat wij er hier over willen zeggen is dat gegeven de maatschappelijke 12

ophef het niet voor niets is dat de commissie-maas 6, in het leven geroepen om de financiële sector weer een beter imago te geven, voorstelt om de bonussen van de bankiers aan banden te leggen. Op ASN Bank en de Triodos Groep na, hebben de banken en verzekeringsmaatschappijen de aandacht voor milieu-, sociale en governancecriteria niet volledig geïntegreerd in hun bedrijfsvoering van beleggen, projectfinanciering en kredietverlening. Duurzaamheid of maatschappelijk verantwoord ondernemen was zeker in het begin zo n tien tot twaalf jaar geleden - een taak voor de communicatie-afdeling of een speciale afdeling duurzaamheid. Het resultaat was dat het onderwerp door echte bankiers niet serieus werd genomen. De enige die duurzaamheid onmiddellijk onderbracht bij de afdeling risicomanagement was ABN Amro. De bank was een laatbloeier op duurzaamheidsgebied, maar heeft met name onder druk van Milieudefensie een grote slag gemaakt in de projectfinanciering. De bank stond aan de oorsprong van de Equator Principles, een gedragscode voor banken die internationale financiering doen van pijpleidingen, stuwdammen en andere grote infrastructurele projecten. Alle Nederlandse banken, ook FMO, hebben deze principes ondertekend. En toch, anno 2011 heeft ABN Amroeen interne bypass ingesteld die het accountmanagers mogelijk maakt om de directe hulp van de afdeling duurzaamheid van het hoofdkwartrier in Amsterdam in te roepen voor financieringsvragen rond duurzame investeringen. De expertise en de risico- en rekenmodellen in de lokale business zelf blijken niet te voorzien in antwoorden op dergelijke vragen Van alle grootbanken was ING voor de crisis het verst gevorderd met duurzaamheid in relatie tot strategie en beleid. Zo is de bank sinds 2007 CO2-neutraal en heeft het vermogensbeheer de strengste beleggingscriteria voor de eigen fondsen en het beleggen voor eigen rekening. Het is een combinatie van uitsluiting, positieve selectie en engagement. Daarnaast wordt in de kredietverlening kritisch gekeken naar de invloed op het klimaat, de productie van wapens en de invloed op mensenrechten. Er moet een bankenbelasting komen op niet-duurzame investeringen en beleggingen en kredietverlening Dat beleid voor beleggingen en kredietverlening is ook terug te vinden nu bij Van Lanschot en de bankverzekeraar SNS Reaal. Van Lanschot kent sinds 2010 een MVO-kredietbeleid en zal dat aan het eind van 2011 evalueren. ABN Amro is nog in een overgangsfase als het gaat om het opnieuw toepassen van duurzaamheid op de strategie, maar als de bank een succesvolle beursgang wil maken in 2013 of later, zal het ESG-beleid en de manier van zakendoen (integriteit) zwaar wegen voor de institutionele beleggers bij de afweging van wel of niet aandelen kopen. 6 Zie noot 2 13

Rabobank lijkt zo blijkt uit de gesprekken met de ingewijden op dit moment een duidelijke publieke duurzaamheidsstrategie te missen. Reden daarvoor worden personele wisselingen genoemd, maar ook het idee van het management dat de bank vanwege zijn coöperatieve rechtsvorm al per definitie een verantwoorde bank is met oog voor de lange termijn. Intern wordt wel gewerkt aan vertaling van principes in kredietbeleid. Vermogensbeheerdochter Robeco is onder leiding van Roderick Munsters juist bezig meer in te zetten op duurzaamheid, niet alleen via het toepassen van ESG-criteria op beleggingen, maar ook in samenwerking met dochter Sustainable Asset Management op speciale themafondsen voor water, energie en landbouw. Maar vanwege de financiële crisis is het animo in financiële zin van de pensioenfondsen die daarin zouden kunnen beleggen beperkt. De grotere voorzichtigheid van De Nederlandsche Bank tegenover alternatieve beleggingen zit die ontwikkeling in de weg. De grootste vernieuwingsslag in de financiële sector als het gaat om duurzaamheid zit bij de grootste institutionele beleggers en het onderwijs. De Duisenberg School of Finance (DSF), NIBE-SVV en de verschillende hogescholen en universiteiten zijn allemaal erg enthousiast over de wens van de studenten zelf om duurzaamheid op de agenda te zetten. DSF heeft op de vraag ingespeeld met bijvoorbeeld het aantrekken van Noreena Herz, een Britse wetenschapper en publicist, gespecialiseerd in de rol van het bedrijfsleven en duurzaamheid. De Nederlandse institutionele beleggers verenigd in Eumedion zijn vanaf 1 januari 2012 onderworpen aan de zogenoemde Best Practices, een soort van gedragscode waarin vastgelegd is dat de beleggers bij hun beleggingsbeleid ESG-criteria moeten laten meewegen. Deze best practices zijn een aanvulling op een eerdere discussie over betrokken Na 30 jaar praten met bedrijven als Freeport McMoran is het tijd voor actie ofwel stemmen met de voeten aandeelhouderschap die is aangezwengeld tijdens de kredietcrisis van 2008. 7 CONCLUSIE: TRAAGHEID TROEF Er is geen reden voor pessimisme over de intentie van de financiële sector om zich in te zetten voor een duurzame toekomst, maar het gaat langzaam. De huidige financiële crisis is daar een van de oorzaken van, maar niet de enige. Daar waar de reële sector duurzaamheid al bezig is met een volledige integratie van duurzaamheidsdoelstellingen in de dagelijkse gang van zaken en in de strategie, zijn de financiële instellingen daar op een enkeling na nog niet aan toe. De activiteiten 7 Eumedion, position paper betrokken aandeelhouderschap, maart 2010. 14

zijn binnen de sector en zelfs binnen de banken, verzekerings-maatschappijen en vermogensbeheerders nog te klein en te versnipperd. Het gevoel van urgentie wordt, ondanks de crisis of misschien wel dankzij de crisis, nauwelijks gevoeld. Bovendien wordt duurzaamheid bij een aantal partijen niet sexy genoeg gevonden. De vermogensbeheerders en de pensioenfondsen voelen zo vertelden hun vertegenwoordigers wel een duidelijke druk van de begunstigden en de klanten. Maar de banken zelf verwijzen voortdurend naar de klant en zegt dat hij of zij er niet om vraagt. Dat is in tegenspraak met de snelle groei die ASN Bank en Triodos doormaken. In 2010 zagen beide banken hun klantenbestand met 10% groeien en die groei heeft zich in 2011 doorgezet. Een ander voorbeeld dat de klant het wel wil is dat uit het CR-verslag van ING blijkt dat het vermogen dat duurzaam wordt belegd voor eigen rekening in 2010 met 5% groeide, maar dat het bedrag dat voor particulieren en organisaties duurzaam wordt belegd in dat zelfde jaar met 42% groeide. Deze trend zien we bij meer beleggende partijen. De afschaffing van de fiscale vrijstelling voor ethisch en duurzaam beleggen door het huidige kabinet heeft daar geen verandering in gebracht. Een aantal van onze gesprekspartners greep de interviews ook aan om onder de aandacht te brengen dat er een weerzin in de duurzame sector aan het ontstaan is tegen subsidies. Ze doen het liever op eigen kracht. Maar daar moet dan tegenover staan dat de subsidie voor de traditionele, nog vervuilende en niet zo duurzame economie ook moet worden afgeschaft. In deze tijd van bezuinigingen zou dat een mooi thema zijn om verder over te praten in relatie tot de financiering van de banken. Wat zijn de sectoren waar de financiële industrie zijn kredietverlening en zijn investeringen op zou kunnen richten voor een duurzame Nederlandse economie die weer zou kunnen groeien door innovatie. En dat vraagt weer om een samenbundeling van verschillende initiatieven, sectoren en mensen. Kortom de huidige renovatie van de financiële sector moet aangegrepen worden om het traditionele bankieren, verzekeren en beleggen te doorbreken voor een meer strategische keuze voor innovatie van de reële economie niet de innovatie van afgeleide financiële producten met daarin een belangrijke rol voor financiële partijen. 15

Figuur 1. Gebaseerd op antwoorden open vraag: wat zijn krachten die verduurzaming financiële sector bevorderen of tegenhouden? 16