JAARVERSLAG 2013
Caribbean Festival of Arts, Carifesta XI, in Suriname. In augustus 2013 organiseerde ons land voor de tweede keer het Caribbean Festival of Arts, Carifesta XI. Dit is het grootste kunst- en cultuurfestival van het Caraïbisch gebied dat om de 4 jaren gehouden wordt. Aan het kleurrijke festival namen 26 landen met circa 3500 kunstenaars en artiesten deel en allerwege ontving Suriname complimenten voor de uitzonderlijke kwaliteit en excellente organisatie van het geheel. In dit jaarverslag zijn enkele sfeerbeelden van Carifesta XI opgenomen. Op de omslag prijkt een artistieke uiting welke tijdens de opening van het festival op het Onafhankelijkheidsplein werd gepresenteerd. 2
Solide & betrouwbaar Inhoudsopgave 05 Missie, visie en kernwaarden 06 Organogram 07 Functieverdeling 09 Vijf jaar geconsolideerde kerngegevens 10 Bericht van de Raad van Commissarissen 14 Verslag van de directie Algemene beschouwing 15 Macro-economische ontwikkeling 22 Het bedrijf van de bank 30 Nationale Trust- en Financierings Maatschappij N.V. 30 Hakrinbank Real Estate N.V. 32 De financiële ontwikkeling van de bank 37 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 39 Jaarrekening 2013 40 Geconsolideerde balans per 31 december 2013 vóór voorstel winstverdeling 41 Geconsolideerde balans per 31 december 2013 ná voorstel winstverdeling 42 Geconsolideerde winst- en verliesrekening over 2013 43 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 2013 44 Vennootschappelijke balans per 31 december 2013 vóór voorstel winstverdeling 45 Vennootschappelijke balans per 31 december 2013 ná voorstel winstverdeling 46 Vennootschappelijke winst- en verliesrekening over 2013 47 Toelichting behorende bij de geconsolideerde jaarrekening Overige Gegevens 53 Curricula vitae en nevenfuncties van leden van de Raad van Commissarissen en Directie Hakrinbank 56 Adressenlijst www.hakrinbank.com 3
4 Directieteam Hakrinbank: van links naar rechts: Drs. R.P.V. Sheorajpanday - Onderdirecteur Financiële Zaken Drs. J. D. Bousaid - Algemeen Directeur, Drs. G. M. Raghoenathsingh MBA - Operations Directeur
Solide & betrouwbaar Missie De Hakrinbank biedt als innovatieve en dynamische instelling haar klanten een integraal pakket van hoogwaardige financiële diensten aan. Deskundige medewerkers leveren in teamverband maatwerk voor maximale klanttevredenheid. Visie Onze visie is om de geprefereerde aanbieder van financiële diensten in Suriname te zijn door uitmuntende kwaliteit. Kernwaarden De Hakrinbank heeft vier kernwaarden gedefinieerd die richtinggevend zijn voor de realisatie van de strategische doelen, de acties die deze ondersteunen en de vertaling naar de organisatiestructuur, systemen en de waarden, normen en gedragingen binnen de organisatie, te weten Betrouwbaarheid Service en klantgerichtheid Teamwork Kwaliteit Deze kernwaarden die de Hakrinbank heeft gedefinieerd, zijn verankerd in de organisatiestructuur en cultuur en vormen de leidraad bij alle activiteiten van de bank. Ze maken duidelijk waar het concern voor staat en dienen als toetssteen voor haar handelen. www.hakrinbank.com 5
Organogram per 1 januari 2014 Algemeen Directeur Operations Directeur Onderdirecteur Financiële Zaken Human Resources Internal Audit Risk Management Domestic Insurance Marketing & Public Relations Treasury & Securities Cash Credit Administration Business Process Efficiency Credits Administration & Management Information (Financial Controlling) Foreign Transfers Information & Communication Technology Maintenance & Technical Support Nationale Trusten Financierings Mij. N.V. Affiliates Administration & Management Information (Accounting) General Affairs Payments & Settlements Compliance Legal Hakrinbank Real Estate N.V. 6
Solide & betrouwbaar Functieverdeling per 1 januari 2014 Raad van Commissarissen Mr. R.T.W. Vos Drs. A.K. Moensi-Sokowikromo, RC G.K.T. Lau MBA Ir. R.A. Mac Donald Mr. C. Vos-Ritfeld Dhr. R.S. Smit President-Commissaris Vice President-Commissaris Directie Drs. J. D. Bousaid Drs. G. M. Raghoenathsingh, MBA Onderdirecteur Drs. R.P.V. Sheorajpanday Algemeen Directeur Operations Directeur Onderdirecteur Financiële Zaken Drs. G. M. Raghoenathsingh, MBA Drs. J.D. Bousaid Drs. R.P.V. Sheorajpanday Human Resources Drs. I. Lo Fo Sang, hoofd Insurance/General Affairs R. Tjon Akon, hoofd Credit Administration Drs. I. Loenersloot, hoofd Maintenance & Technical Support R. Tjokro, hoofd Credits Account Managers Drs. S. Jadoenathmisier, Coördinator Corporates Drs. T. Gonesh, Coördinator MKB/Branches G. Biharie-Rosiek, MBA M. Merhai, BA Ir. P. Quintius R. Ramautarsingh, M.Sc. R. Soedamah, MBA B. Wong Tham Soeng, MBA Drs. M. Vonk Treasury & Securities H. Guicherit, MBA, wnd. hoofd Administration & Management Information Accounting R. Liesdek, hoofd Fin. controlling N. Kewalapat, B.Ec., wnd. hoofd Risk Management Ir. A. Sardjoe, hoofd Foreign Transfers L. Samson-Karg, hoofd Drs. N. Elliot, M.Sc. Domestic M. Heikerk, BBA, wnd. hoofd Cash M. van t Kruys B.Ec., hoofd Business Process Efficiency Ing. M. Tjon, hoofd Information & Communication Technology R. Tjong Akiet, hoofd A. Semoedi Ing. R. Mahabier Payments & Settlements M. Heikerk, BBA, wnd. hoofd Nationale Trust- & Financierings Mij. N.V. Drs. R. Sitaram, hoofd G. Jong, M.Sc. Drs. V. Ramtahalsing Internal Audit Drs. M. Keerveld, RA, hoofd Drs. R. Mahabier-Naigi Marketing & Public Relations W. D Leon, MBA Compliance Mr. M. Westmaas, hoofd Legal Mr. M. Schaap, hoofd Affiliates Branchmanagers Flora Drs. S. Kisoensingh-Jhauw Latour Drs. S. Kisoensingh-Jhauw, wnd. hoofd Nieuwe Haven Drs. N. Elshot-Chelius Tourtonne Drs. R. Changoer Nieuw Nickerie R. Mangala Tamanredjo Drs. R. Mohamatsaid www.hakrinbank.com 7
8 Raad van Commissarissen Hakrinbank: van links naar rechts: Dhr. R.S. Smit, Ir. R.A. Mac Donald, Drs. A.K. Moensi-Sokowikromo, G.K.T. Lau MBA, Mr. R.T.W. Vos Niet op de foto is commissaris Mr. C. Vos - Ritfeld
Solide & betrouwbaar Vijf jaar geconsolideerde kerngegevens (in duizenden SRD) Balans 2013 2012 2011 2010 2009 Liquide middelen 455.853,9 440.758,4 211.111,4 234.779,0 184.840,6 Klanten (kredietverlening) 1.070.451,1 922.729,2 811.601,8 718.062,1 609.744,4 Overige activa 599.458,7 501.065,8 455.695,6 320.549,6 315.574,6 Totaal activa 2.125.763,7 1.864.553,4 1.478.408,8 1.273.390,7 1.110.159,6 Schulden aan klanten 1.855.732,5 1.603.917,2 1.274.073,0 1.048.912,4 946.079,7 Overige passiva 106.162.3 133.440.4 95.059,8 136.152,3 88.708,6 Eigen vermogen 163.868,9 127.195,8 109.276,0 88.326,0 75.371,3 Totaal passiva 2.125.763,7 1.864.553,4 1.478.408,8 1.273.390,7 1.110.159,6 Resultaten Bedrijfsopbrengsten 121.424,4 103.623,5 99.958,6 77.272,3 68.872,6 Operationele bedrijfslasten 67.474,3 57.926,5 54.282,0 43.632,4 37.925,9 Voorziening kredietrisico s 6.766,5 1.857,5 6.528,8 2.539,1 2.527,8 Bedrijfsresultaat vóór belastingen 47.183,5 43.839,5 39.147,7 31.100,8 28.418,9 Belastingen 16.986,1 15.782,2 14.093,2 11.196,3 10.230,8 Nettoresultaat 30.197,5 28.057,3 25.054,5 19.904,5 18.188,1 Dividend in contanten 10.562,0 9.779,6 3.725,6 6.706,0 6.054,0 Stockdividend - - 3,5 - - Ratio s (in %) Efficiencyratio 55,6 55,9 54,3 56,4 55,1 Return on average equity 20,7 23,7 25,4 24,3 28,0 Return on average assets 1,51 1,68 1,82 1,67 1,75 Capital ratio 7,71 6,82 7,39 6,94 6,79 BIS ratio 15,40 15,08 14,87 14,74 14,26 Gegevens per aandeel (x SRD 1) Aantal uitstaande aandelen 488.981 488.981 465.696 1) 465.696 465.696 Nettowinst per aandeel 61,76 57,38 53,80 1) 42,74 39,06 Dividendbedrag per aandeel 21,60 20,00 19,75 2) 14,40 13,00 Dividend in % van de gem. beurskoers 6,81 7,69 9,19 7,29 7,14 Winstuitkeringspercentage 34,98 34,86 36,71 33,69 33,29 Zichtbare intrinsieke waarde 335,13 260,12 234,65 189,66 161,85 Beurskoers per aandeel 339,00 295,00 225,00 205,00 190,00 Marktkapitalisatie (x SRD 1.000) 165.765 144.249 104.782 95.468 88.482 Aantal medewerkers 287 287 278 272 258 Aantal kantoren 7 7 7 8 8 1) berekend over aantal aandelen voor stockdividend 2) cash- en stockdividend uitgaande van de beurskoers van SRD 235 www.hakrinbank.com 9
Bericht van de Raad van Commissarissen Algemeen Met genoegen doen wij u hierbij verslag van de werkzaamheden van de Raad van Commissarissen in het boekjaar 2013, waarin ook de werkzaamheden van de Auditcommissie, Remuneratie- & Benoemingscommissie en Risk- & Compliancecommissie aan de orde komen. Hierin is tevens het pre-advies ten aanzien van de vaststelling van de jaarrekening 2013 en het voorstel inzake de winstverdeling opgenomen. De Hakrinbank heeft in 2013 de financiële positie verder weten te verstevigen met een gerealiseerde winstgroei van circa 8% in vergelijking met 2012. Gelet op de vele uitdagingen die het bankbedrijf in 2013 heeft moeten trotseren, mogen wij tevreden zijn met het gerealiseerde resultaat. Werkzaamheden van de Raad van Commissarissen De Corporate Governance Code draagt het toezicht op het bestuur op aan de Raad van Commissarissen. Voor dit toezicht zijn in het verslagjaar 15 vergaderingen belegd met de Raad van Bestuur waarbij zaken met betrekking tot het uitgevoerde beleid aan de orde kwamen, alsook specifieke onderwerpen. De Raad van Commissarissen heeft in evenzoveel interne vergaderingen haar werkzaamheden in verband met het toezicht besproken. In het eerste kwartaal van het verslagjaar werd van de toenmalige Minister van Financiën de mededeling ontvangen dat het privatiseringstraject met de Republic Bank Ltd. werd stopgezet en dat het aandelenpakket van de Staat lokaal zou worden verkocht via de Surinaamse Effectenbeurs. Aan dit voornemen tot privatisering van de bank is geen vervolg gegeven. Met de nieuwe minister van Financiën zijn reeds besprekingen gevoerd om de plannen hieromtrent te vernemen. Het halfjaarverslag 2013 is in de maand augustus goedgekeurd. Het interim-dividend is vastgesteld op SRD 6,40 per aandeel van nominaal SRD 0,15 en is uitgekeerd in september 2013. Het Strategisch Beleidsplan 2014-2017 en het Beleidsplan 2014 zijn besproken en goedgekeurd, tezamen met de exploitatie- en de investeringsbegroting voor 2014. Corporate Governance Door de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen is een consultant aangetrokken om aanbevelingen te doen voor verdere aanscherping van de Corporate Governance regels, zoals vastgelegd in de Statuten, de Corporate Governance Code en daarbij horende Reglementen. De aanscherping is voornamelijk gericht op het in overeenstemming brengen van de Corporate Governance bepalingen met de aangescherpte nationale en internationale regelgeving ter zake. Na een reeks met de Raad van Bestuur en de Raad van Commissarissen te houden werksessies, zullen aanpassingen van de bepalingen worden vastgelegd. Het streven is om dit proces zo spoedig mogelijk af te ronden. Het uiteindelijk doel van het aanscherpingsproces is de doeltreffendheid van het bestuur en het toezicht daarop verder te verbeteren. Als uitvloeisel van de aanpassingen van de bestaande regels zullen de werkzaamheden in de commissies van de Raad van Commissarissen, intensiever en diepgaander worden. De commissies van de Raad van Commissarissen waren in het verslagjaar als volgt samengesteld. Auditcommissie: Drs.A.K.Moensi-Sokowikromo RC (Voorzitter), Ir.R.A.Mac Donald en R.S. Smit. Remuneratie- en Benoemingscommissie: Ir.R.A.Mac Donald (Voorzitter), G.K.T. Lau MBA, R.S.Smit en Mr.C. Vos-Ritfeld. Risk- en Compliancecommissie: G.K.T. Lau MBA (Voorzitter) en Mr.C. Vos-Ritfeld. Op de verdaagde Algemene Vergadering van Aandeelhouders over het boekjaar 2012, gehouden op 16 april 2014, is commissaris Ir.R.A.Mac Donald teruggetreden onder dankzegging voor de gedurende vele jaren verleende diensten. Als opvolger werd Drs.M.L.Roemer benoemd. Op dezelfde Vergadering van Aandeelhouders werden de commissarissen Drs.A.K.Moensi-Sokowikromo RC en G.K.T.Lau MBA herbenoemd. De voordracht door de Staat voor de benoeming van een commissaris is aangehouden tot de Algemene Vergadering van Aandeelhouders over het boekjaar 2013. Op de Algemene Vergadering van Aandeelhouders over het boekjaar 2013, zullen 2 commissarissen die door de Staat zijn voorgedragen, ingevolge het geldend rooster, aftreden. Dit zijn de heren Mr.R.T.W.Vos en R.S.Smit, die beschikbaar zijn voor herbenoeming. De Raad beveelt hun herbenoeming aan. Werkzaamheden in relatie tot de Raad van Bestuur De Raad van Commissarissen wordt in de reguliere vergaderingen met de Raad van Bestuur geïnformeerd over de financiële en bedrijfseconomische ontwikkelingen, waarbij kerncijfers over de stand van zaken van de vennootschap worden verstrekt en de risico s worden belicht. De Raad van Bestuur heeft, na afstemming met de Raad van Commissarissen, aan een consultant de opdracht gegeven om te adviseren over de topstructuur van de bank, waarbij het Strategisch Beleidsplan 2014-2017 als uitgangspunt zal dienen. Voorts is de opdracht verstrekt aan een consultant om na te gaan of de remuneratie van het topmanagement, overeenkomt met de 10
Solide & betrouwbaar beloningsnormen in de bankensector en daarover adviezen uit te brengen. Voor de staf en overige medewerkers wordt door de consultant ook nagegaan hoe de beloningsstructuur zo goed mogelijk aan te passen aan de behoeften en eisen van de bank. Werkzaamheden van de Auditcommissie In 2013 heeft de Auditcommissie vier reguliere en twee niet-reguliere vergaderingen belegd. Bij de reguliere vergaderingen waren steeds de IAD alsook de Raad van Bestuur aanwezig, en afhankelijk van het onderwerp ook de externe accountant. Tot de reguliere onderwerpen behoorden: het IAD auditplan 2013, de jaarrekening 2012 respectievelijk halfjaarrekening 2013, de managementletter 2012 van de IAD alsook die van de externe accountant, de periodieke financiële managementinformatie en debiteurencontrole. Hiernaast heeft de Auditcommissie in 2013 een aanvang gemaakt met de behandeling van de hiernavolgende onderwerpen: De Risk Based Audit van het kredietverleningsproces, welke verder geïncorporeerd zal worden in het controleprogramma van de IAD; De projecten in het kader van de opmaak en implementatie van een ICT Security Policy en Business Continuity Management Policy; De conversie van de financiële verslaggeving naar IFRS; De werkzaamheden van de IAD met betrekking tot de filialencontrole. Vervolgbesprekingen van bovenstaande onderwerpen zullen plaatsvinden in het boekjaar 2014. Zoals voorgeschreven in het Reglement van de Auditcommissie zijn de werkzaamheden van de externe accountant geëvalueerd. De Auditcommissie heeft bij de evaluatie tevens de bevindingen van de Raad van Bestuur naar aanleiding van hun evaluatie in beschouwing genomen. Voorts heeft de Auditcommissie omtrent de uitgevoerde werkzaamheden verslag gedaan aan de Raad van Commissarissen in haar reguliere vergaderingen met de Raad van Bestuur. Werkzaamheden van de Remuneratie- en Benoemingscommissie In het verslagjaar heeft de commissie 12 vergaderingen belegd om de Raad van Commissarissen van advies te dienen. De commissie heeft de Raad van Commissarissen geadviseerd om toestemming te verlenen aan de Raad van Bestuur tot het sluiten van een collectieve arbeidsovereenkomst voor 2013, met de Hakrinbank Werknemers Organisatie. De aanpassing van de salarissen van staf en Raad van Bestuur werden eveneens goedgekeurd. De prestatiebeloning van de Raad van Bestuur voor het jaar 2013 zal overeenkomstig de eerder voor het jaar 2012 gehanteerde werkwijze, worden vastgesteld. De Commissie heeft mede geadviseerd om een financiële bijdrage te verlenen aan een lid van de Raad van Commissarissen tot het volgen van een opleiding aan een internationale instelling. Deze opleiding zal veel nut afleveren voor de werkzaamheden van de Raad van Commissarissen. Werkzaamheden van de Risk- en Compliancecommissie De instelling van de Risk- en Compliancecommissie als onderdeel van het Corporate Governance beleid van de bank, is in 2013 geëffectueerd. De commissie bestaat vooralsnog uit twee leden. De Risk- en Compliancecommissie heeft als doel erop toe te zien dat: 1. Een bankbrede Risk & Compliance Framework wordt opgezet en geïmplementeerd, waarbij strikte toetsing aan wet- en regelgeving van de Centrale Bank van Suriname wordt beoogd. Hierbij zal het voldoen aan de Standards of Good and Ethical Practice, een belangrijk uitgangspunt zijn. 2. De Hakrinbank Risk Culture verder wordt ontwikkeld, waarbij risicobeheersing en compliance deel uitmaken van de gedragscultuur van de bank. 3. Risico s worden geïdentificeerd, deze meetbaar worden gemaakt en worden gemitigeerd, alsmede advies wordt uitgebracht over het voldoen aan de compliance vereisten. De Commissie heeft in het boekjaar 2013, drie vergaderingen belegd met de Raad van Bestuur inzake de Risk & Compliance functie van de bank. Het Risk & Compliance Reglement is in overleg met de Raad van Bestuur samengesteld en door de Raad van Commissarissen goedgekeurd. Voorts heeft een introductie en oriëntatie plaatsgevonden in de werking en organisatie van de Risk & Compliance functie van de bank. Aanpassing remuneratie van de leden van de Raad van Commissarissen Op de verdaagde Algemene Vergadering van Aandeelhouders over het boekjaar 2012, gehouden op 16 april 2014, is goedkeuring gehecht aan een 100% verhoging van de remuneratie van de leden van de Raad van Commissarissen naar de stand van 31 december 2013. De verhoging zal als volgt worden doorgevoerd: een eerste verhoging met 50% per 1 januari 2014 en een tweede verhoging met 50% per 1 januari 2015. Hiermee zal de honorering van de Raad op een verantwoord niveau zijn gebracht, rekening houdende met de taakverzwaring en de vergaderfrequentie. Onafhankelijkheid van de Raad van Commissarissen Achter in het jaarverslag treft u de persoonsgegevens aan, alsook de functies die de leden van de Raad van Commissarissen bekleden, naast hun commissarisfunctie bij de Hakrinbank. De Raad is van oordeel dat voldaan is aan het vereiste profiel voor leden van de Raad ingevolge de bepalingen van het Reglement van de Raad van Commissarissen en is voldaan aan het vereiste van onafhankelijkheid ingevolge de regels van Corporate Governance Code. Jaarrekening 2013 Met genoegen biedt de Raad van Commissarissen u de jaarstukken over het boekjaar 2013 aan. In deze jaarrekening zijn opgenomen de geconsolideerde Balans en Winst- en Verliesrekening 2013 alsmede de vennootschappelijke Balans en Winst- en Verliesrekening 2013 en het geconsolideerde Kasstroomoverzicht vergezeld van een toelichting. Conform het bepaalde in de Statuten is deze jaarrekening aan het www.hakrinbank.com 11
onderzoek van de externe accountant onderworpen die hieromtrent een goedkeurende verklaring heeft afgegeven. Voorstel winstverdeling De winst vóór belastingen bedraagt SRD 47.183.535. De nettowinst, na aftrek van de inkomstenbelasting, is SRD 30.197.462. Wij stellen voor om hieruit SRD 10.561.990 uit te keren aan de aandeelhouders en het restant toe te voegen aan de Algemene Reserve. Het dividend per aandeel van nominaal SRD 0,15 resulteert in een uitkering van SRD 21,60 waarvan een deel, namelijk SRD 6,40, reeds als interim-dividend in september 2013 werd uitgekeerd. Het slotdividend bedraagt derhalve SRD 15,20 per aandeel. Het uit te keren dividend komt overeen met 35% van de nettowinst. Bestuur die leiding heeft gegeven aan de vennootschap en in het bijzonder voor haar inzet en beleidskeuzes, die hebben geleid tot het bevredigende bedrijfsresultaat. Tevens zijn wij dank verschuldigd aan onze cliënten en andere relaties voor het in ons gestelde vertrouwen. Zeker niet in de laatste plaats gaat onze dank uit naar de aandeelhouders, in het bijzonder voor de positieve bijdragen tijdens de jaarlijkse Algemene Vergadering van Aandeelhouders. Wij adviseren u deze jaarrekening goed te keuren en daarmede de Raad van Bestuur décharge te verlenen voor het bestuur en de Raad van Commissarissen voor het gehouden toezicht. Voorts geven wij u in overweging uw blijk van instemming te willen geven aan het voorstel tot de verdeling van de winst. Dank voor het goede resultaat Onze dank voor het bevredigend verlopen boekjaar 2013 gaat uit naar alle medewerkers voor hun individuele bijdragen en bijzondere inspanningen om dit resultaat te bereiken. Wij danken de Raad van Paramaribo, 15 april 2014 Raad van Commissarissen: Mr. R.T.W. Vos Drs. A.K. Moensi-Sokowikromo RC G.K.T. Lau MBA Ir. R.A. Mac Donald Mr. C. Vos-Ritfeld Dhr. R.S. Smit President-Commissaris Vice President-Commissaris 12
Solide & betrouwbaar Buitenlandse artiesten op het Carifesta XI podium voor het presidentieel paleis. Artistieke hoogstandjes kwamen tijdens Carifesta XI veelvuldig voor. www.hakrinbank.com 13
Verslag van de directie In ons vorig jaarverslag maakten wij melding van het voornemen van onze grootaandeelhouder, de Republiek Suriname, om haar aandelenbezit van de Hakrinbank N.V. af te stoten. De aandelen zouden op de Surinaamse markt ter verkoop worden aangeboden en het proces daartoe worden begeleid door een in te stellen overheidscommissie in samenwerking met KPMG-consultants. Doelstelling was om dit verkoopproces ultimo 2013 af te ronden. Dit voornemen is nog niet gerealiseerd. Met de nieuwe minister van Financiën, dhr. A. Rusland, is de discussie reeds opgestart over het vervolgtraject. Onze dochteronderneming, de Nationale Trust- en Financierings Maatschappij N.V. boekte bevredigende resultaten. Het balanstotaal nam toe met 18% tot SRD 262,3 miljoen, vooral door de groei van de hypothecaire leningen. Ook in de andere productcategorieën was er sprake van groei. De bedrijfsopbrengsten stegen met 16% tot SRD 19,1 miljoen en de winst vóór belasting met 19% tot SRD 10,6 miljoen. Algemene beschouwing De gezonde ontwikkeling van onze bankinstelling heeft zich in het boekjaar 2013 voortgezet. De doelstellingen uit het jaarplan zijn goeddeels gerealiseerd. Zo nam het geconsolideerd balanstotaal toe met 14% tot SRD 2,13 miljard. De mijlpaal van SRD 2 miljard werd in het derde kwartaal gerealiseerd. Ook de winst vóór belasting steeg en wel met circa 8% tot SRD 47 miljoen. De key performance ratio s daalden, maar bleven absoluut bezien op een bevredigend peil. Succes werd geboekt bij de versterking van de interne organisatie en de verbetering van de operationele efficiency. Voortgestuwd door de economische groei namen de geconsolideerde kredietuitzettingen toe met ruim 16% tot SRD 1.071 miljoen, in lijn met onze prognose. Beleggingen in schatkistpapier stegen marginaal tot SRD 116,7 miljoen. Medio verslagjaar bedroegen deze nog SRD 171,5 miljoen, maar vanwege de aanscherping van het monetaire beleid in september 2013 middels verhoging van de verplichte kasreserves, waren wij genoodzaakt deze portefeuille terug te brengen. De kwaliteit van de kredietportefeuille liep iets terug, mede door oplopende betalingsachterstanden van de overheid bij enkele van onze cliënten en tegenvallende marktontwikkelingen in bepaalde sectoren. Het is dan ook van grote importantie dat de overheid haar betalingsdiscipline verbetert en complimenteren daarom de nieuwe minister van Financiën met zijn inzet daartoe. Medio verslagjaar werd het geheel gemoderniseerde monumentale kantoorpand aan de Saramaccastraat # 20, allernaast ons hoofdkantoor, officieel in gebruik genomen. Hierin zijn diverse afdelingen en een ICT test- en trainingsruimte ondergebracht. In het vierde kwartaal werd ons filiaal aan de Anamoestraat in Paramaribo- Noord buiten gebruik gesteld en afgebroken en werd een modern kantoor aan de Gompertsstraat geopend, niet ver verwijderd van het vorige pand. In maart 2014 is gestart met de bouw van een groter en moderner filiaal op eerstgenoemde locatie, welke een periode van circa één jaar zal beslaan. De in uitvoering zijnde bouwplannen passen in onze strategie om de kwaliteit van onze dienstverlening verder te verbeteren. Hakrinbank Real Estate N.V., onze dochteronderneming die actief zal zijn op de onroerendgoedmarkt, ontplooide in 2013 geen bedrijfsactiviteiten. Wel werd een herzien bedrijfsplan opgesteld, rekening houdende met de verwachte aanscherping door de CBvS van de solvabiliteitstoetsing voor onroerend goed investeringen. De start van de operaties is gepland voor de eerste helft van 2014 en inmiddels is een eerste project geïdentificeerd. Er werd gestart met de verwisseling van onze toonder aandelen naar op naam van de eigenaar gestelde aandelen, teneinde te voldoen aan aangescherpte compliance richtlijnen van de Centrale Bank. De verwisseling verloopt goed en bij het schrijven van dit verslag is een groot percentage van de aandelen reeds op naam van de eigenaar gesteld. Op de Surinaamse Effectenbeurs bleven aandelen Hakrinbank veel gevraagd. De beurskoers steeg met 15% en wel van SRD 295 tot SRD 339 per ultimo verslagjaar. Over het boekjaar 2013 bedraagt het uit te keren cashdividend SRD 21,60 per aandeel van nominaal SRD 0,15. In september is reeds interimdividend van SRD 6,40 per aandeel uitgekeerd. Het dividenduitkeringspercentage bedraagt 35% en is in lijn met het vastgestelde dividendbeleid van de vennootschap. In 2013 is veel energie gestopt in de opstelling van een nieuw strategisch beleidsplan voor de periode 2014 2017. Daarbij zijn alle geledingen van de bank betrokken geweest. Het strategisch plan is tegen het jaareinde goedgekeurd door onze Raad van Commissarissen. Teneinde de uitgewerkte strategie effectief te kunnen uitvoeren zal de interne organisatie ingrijpend worden aangepast. Bij het onderdeel Bedrijf van de bank zal hierop nader worden ingegaan. In het vervolg van dit verslag worden de belangrijkste macro-economische ontwikkelingen in 2013 beschreven teneinde een goed beeld te schetsen van de omgeving waarin onze bank in het verslagjaar heeft geopereerd. Vervolgens wordt het gevoerde bedrijfsbeleid van de bank en haar dochterondernemingen toegelicht. Tenslotte wordt de financiële ontwikkeling belicht evenals het winstverdelingsvoorstel. 14
Solide & betrouwbaar macro - economische ontwikkeling Inleiding Gedurende het verslagjaar opereerde onze bank in een klimaat van toenemende kwetsbaarheden en risico s. Deze vloeiden voor een deel voort uit het moeizame herstel dat zich bij de handelspartners van ons land voltrok, na de 5 jaar geleden ingezette wereldwijde economische crisis. De mondiale groei stabiliseerde rond een laag gemiddelde van 3%, terwijl de intensiteit van de groei regionaal en nationaal verschilde. Waar er sprake was van herstel liepen de Verenigde Staten voorop, vooral dankzij een geleidelijke verbetering van de balansverhoudingen van de publieke en private huishoudens, alsook door het voortdurend accommoderend monetair beleid van de Federal Reserve. In de Eurozone bleef de algemene bedrijvigheid gedempt, doordat veel landen genoodzaakt waren hun overheidsfinanciën te saneren en structurele hervormingen door te voeren. Private sectoren waren terughoudend bij het doen van zowel investeringen als consumptieve bestedingen. In Japan versnelde de groei lichtelijk, onder invloed van tijdelijke fiscale stimulansen. In de opkomende economieën was er echter sprake van een duidelijke groeivertraging. Het marktsentiment keerde zich tegen deze groep van landen, nadat de Federal Reserve in mei had aangekondigd de in het kader van haar monetair beleid uit te voeren grootschalige effectenaankopen spoedig te zullen temperen. Landen waar zich in de loop der tijd structurele onevenwichtigheden hadden opgebouwd en waar de fundamentals zwak waren, ondervonden de weerslag van de daardoor veroorzaakte kapitaalvlucht, de toegenomen kredietkosten en valutadepreciaties. De zwakke groei weerspiegelde zich in het wereldhandelsvolume en in dalingen van de meeste grondstofprijzen. Opvallend hierbij was de daling van de gemiddelde goudprijs op de London Metal Exchange met 18%, nadat de prijs gedurende het voorgaande decennium een steile trendmatige opgang had laten zien. De jaar op jaar daling was zelfs groter, namelijk 29%. De laagste prijs werd op 20 december gerealiseerd: USD 1195 per troy ounce. De vraag naar dit edele metaal werd vooral gedrukt door een toenemend vertrouwen in de haalbaarheid van het herstel van de financiële stabiliteit in de ontwikkelde landen. Hierdoor werd minder belang gehecht aan de functie van het goud van veilige haven. Verder speelde de lage inflatie, de oplopende rente en de afgenomen vraag voor industriële en beleggingsdoeleinden mee, terwijl de aangeboden hoeveelheid goud juist toenam. De aardolieprijs daalde enigszins, maar bleef op een hoog niveau schommelen; dit als gevolg van de geopolitieke onzekerheid over de situatie in Noord-Afrika en het Midden-Oosten en een verminderde productie in Irak en Libië. De winstgevendheid van de conjunctureel uiterst gevoelige aluminiumindustrie bleef door de zwakke prijzen onder druk, wat multinationals noodzaakte tot het doorvoeren van structurele aanpassingen in hun bedrijfsvoering. De geschetste mondiale ontwikkelingen kwamen tot uitdrukking in de handelsbalans van ons land. De goederenuitvoer kromp vooral als gevolg van het omgeslagen marktsentiment ten opzichte van het goud, dat bijna 64% van de exportwaarde voor zijn rekening nam. De importen van goederen en diensten stegen verder onder invloed van een levendige binnenlandse vraag. Bijgevolg verminderde het overschot op de handelsbalans met twee derde. Een verbetering in overige componenten van de lopende rekening kon de genoemde vermindering slechts deels opvangen, waardoor de lopende rekening voor het eerst sinds 2005 met een tekort sloot. Ondanks een omvangrijke invoer van kapitaal uit het buitenland, sloot ook de totale rekening van de betalingsbalans met een tekort dat tot uitdrukking kwam in een daling van de internationale reserves van de Centrale Bank van Suriname met circa 22% tot USD 775 miljoen of een equivalent van ruim 4 maanden import van goederen en diensten. De verminderde mijnbouwexporten zetten op hun beurt de overheidsontvangsten onder druk. Hier komt bij dat voor het tweede achtereenvolgende jaar geen schenkingen in het kader van de internationale samenwerking werden ontvangen. De uitgaven namen verder toe, zij het in mindere mate dan in 2012. Zij hadden vooral betrekking op de lopende uitgaven. De uitvoering van het sociaal programma van de regering en de overloop van eerder toegekende salarisverhogingen trokken een forse wissel op het staatsbudget. De kapitaaluitgaven stegen minder. Hun aandeel in het totaal beliep nauwelijks een vijfde. De beleidsvoerders slaagden er opnieuw niet in de knelpunten bij de projectuitvoering te mitigeren. Per saldo overtroffen de gerubriceerde uitgaven de ontvangsten met 20% en ontstond een kastekort van naar schatting bijna 6% van het bruto binnenlandse product. Voorts bleef een onbekend bedrag aan rekeningen van leveranciers van goederen en diensten onbetaald, wat indiceert dat het tekort op transactiebasis zelfs groter was. Het overmatige kastekort werd deels gedekt door een beroep op binnenlandse bronnen van monetaire financiering. Per saldo werd ongeveer 45% van het kastekort gefinancierd door binnenlandse geldscheppende instellingen, waarvan ruim 85% door de Centrale Bank en het overige door de commerciële banken. Deze financieringswijze droeg bij tot stijging van de totale staatsschuld met 10 procentpunt tot 37% van het BBP. Hierdoor nam ook de geldcreatie toe; een ontwikkeling die werd geaccentueerd door een forse groei van de bancaire kredietverlening met circa 20%. Deze excessieve binnenlandse liquiditeitscreatie vloeide voor een deel naar het buitenland weg, waardoor de groei van de totale liquiditeitenmassa afzwakte van 21% tot 11%; een equivalent van 47% van het nominale bruto binnenlandse product. De liquiditeitsafvloeiing naar het buitenland had een negatieve impact op onze deviezenreserves. De verslechtering van de staatsfinanciën bergt toenemende risico s in zich. Deze ongunstige ontwikkeling was voor de ratingsbureau s Moody s en Standard & Poor s aanleiding om begin 2014 het ratingsvooruitzicht voor staatsobligaties te verlagen van positief naar stabiel. De verlaging accentueert de noodzaak om zonder verder uitstel het public management te herformuleren. Het beleid dient meer gericht te zijn op een versnelde institutionele versterking en op het scheppen van de reële en financiële voorwaarden voor duurzame ontwikkeling. Overheidsinvesteringen moeten daartoe worden vergroot. In dit kader dient tevens te worden gewerkt aan opvoering van de uitvoeringscapaciteit en van verhoging van de efficiëntie van het overheidsapparaat. Investeringen dienen meer te worden gefinancierd door beperking www.hakrinbank.com 15
van minder productieve uitgaven en door extra inkomsten te genereren. Een weloverwogen schuldbeleid is vereist, waarbij de maatschappelijke opbrengsten van het lenen worden afgewogen tegen de kosten. Hierdoor kan een schuldpositie beheersbaar blijven en worden voorkomen dat lasten naar de toekomst worden verschoven zonder dat daartegenover dan een voordeel staat. Van belang is tevens dat het beroep van de overheid op de Centrale Bank wordt afgebouwd. Dit is mogelijk door bijvoorbeeld een openbare markt voor staatspapier tot ontwikkeling te brengen. Onder meer op deze wijze kan de Staat een wezenlijke bijdrage leveren aan waarborging van de financiële stabiliteit, die een onmisbaar ingrediënt is van duurzame welvaart. Ondanks de ruime liquiditeitsverhoudingen zwakte het stijgingstempo van de geregistreerde consumenteninflatie verder af tot nauwelijks één procent rond ultimo 2013. Deze opvallend matige stijging moet vooral worden toegeschreven aan de afvloei van overtollige liquiditeit naar het buitenland. Daar kon tegen redelijke prijzen worden ingekocht vanwege de bestaande overcapaciteit. Voorts beïnvloedt de overheid de prijs van de goederen behorende tot het pakket dat als basis dient voor de berekening van het Surinaamse prijsindexcijfer. Er zijn tekenen dat de goederen die geen deel uitmaken van het pakket beduidend duurder zijn geworden. De gevoelsinflatie lijkt te zijn toegenomen. Ook zal rekening moeten worden gehouden met risico s voortvloeiende uit hoge prijzen van het onroerend goed in ons land. Het gepubliceerde inflatiecijfer droeg wel bij tot enige intoming van de loonstijging en maakte een reële koopkrachtversterking voor medewerkers in de publieke en private sectoren mogelijk. Hopelijk zien de sociale partners daarin een aanleiding om een maatschappelijke discussie op te starten over afschaffing van de voor onze concurrentiepositie zo nadelige prijsindexatie en de vervanging daarvan door een op prestaties gebaseerd beloningssysteem. De ontwikkeling van de diverse bestedingscomponenten was verschillend. Het expansieve uitgavenbeleid van de overheid en de voortgaande groei van de bancaire kredietverlening stimuleerden de consumptie. De investeringen in de aardolie- en goudindustrie bleven hoog, maar de omzet van deze sectoren en van de aluinaarde-industrie kromp. Bij overige sectoren was het beeld divers. Saldi van de betalingsbalans op kasbasis (in miljoenen USD) Zo deden handels-, constructie- en technische dienstverleningsbedrijven het relatief gezien redelijk. Ondanks enkele bemoedigende tekenen van enig herstel, bleef de agrarische sector bevangen in een vicieuze cirkel van structurele knelpunten. Op basis van de thans beschikbare informatie gaan wij ervan uit dat het volume van het bruto binnenlandse product per saldo minder steeg dan in 2012 en onder de 4% uitkwam. Vaststaat echter dat Suriname het in vergelijking met zijn handelspartners en met de landen in de Caraibische regio bevredigend blijft doen. De vooruitzichten voor 2014 en voor de middellange termijn hangen overwegend af van het tempo waarin de voorgenomen investeringen ter exploitatie van onze natuurlijke hulpbronnen daadwerkelijk zullen worden gerealiseerd. Het is dan ook teleurstellend dat IAMGOLD heeft moeten besluiten uitbreidingsinvesteringen vooralsnog met een jaar uit te stellen vanwege de malaise op de mondiale goudmarkt. Newmont Mining Corporation, die voornemens is een goudmijn op te zetten in het Meriangebied nabij het Nassau gebergte in Oost-Suriname, heeft haar besluitvormingsproces nog niet afgerond. Deze situatie en het risico van aanhoudende volatiele prijsontwikkelingen op de goudmarkt, stellen ons voor extra uitdagingen. Er zullen zowel door de private als door de publieke sector naar nieuwe wegen moeten worden gezocht en innovatieve initiatieven dienen te worden ontplooid om de algemene bedrijvigheid een additionele impuls te geven. Ondanks de komende parlementsverkiezingen in 2015 zullen gedane voorstellen ter herstructurering van de overheidsfinanciën voortvarend moeten worden uitgevoerd. Hier schuilt immers een materieel risico voor waarborging van de financiële stabiliteit. Beheersing van risico s vereist het voeren van een wijs beleid onder alle omstandigheden. Financiële transacties met het buitenland Volgens onderstaande tabel sloeg de in 2012 gerealiseerde groei van de exportwaarde van 4% om in een krimp van 11%. Dit was vooral het gevolg van een verminderde goudexport. De exportwaarde van olie en aluinaarde bleef vrijwel ongewijzigd. Het aandeel van deze drie mijnbouwproducten in de totale export bleef dominant en bedroeg circa 95%. Agrarische en bosbouwproducten, die zorgden voor het resterende deel, lieten als geheel een 2013*) 2012*) 2011 Goederenverkeer 220 701 788 Dienstenverkeer -363-419 -362 Primaire inkomens -122-191 -262 Inkomensoverdrachten 67 73 87 Saldo lopende rekening -198 164 251 Vermogens overdrachtenrekening - -7 35 Financiële rekening 362 364-85 Statistische verschillen -316-341 -77 Saldo -152 180 124 Internationale reserves 775 1008 817 *) voorlopige cijfers Bron: Centrale Bank van Suriname 16
Solide & betrouwbaar bemoedigende stijging zien die echter nog weinig gewicht in de schaal legt. De importen namen met 9% toe. Het overschot op de handelsbalans liep bijgevolg met 69% terug tot USD 220 miljoen. De lopende rekening van de betalingsbalans werd gunstig beïnvloed door een daling van de negatieve saldi op de diensten- en inkomstenrekeningen. Anderzijds verminderde het overschot aan inkomensoverdrachten. Per saldo sloeg het overschot op de lopende rekening voor het eerst sinds 2005 om in een tekort van USD 198 miljoen, equivalent aan bijna 4% van het geschatte nominale bruto binnenlands product. De financiële rekening sloot weer met een fors overschot, vooral door directe investeringen van de private sector en leningstransacties. Onder de post statistische verschillen werd een aanzienlijk negatief bedrag geregistreerd. Per saldo ontstond er een tekort van USD 152 miljoen op de totale rekening van de betalingsbalans, dat zich weerspiegelde in een terugval van de internationale reserves van de Centrale Bank en wel met 23%, nadat in het voorgaande jaar een stijging in dezelfde orde van grootte was gerealiseerd. Per ultimo 2013 beliepen deze reserves USD 775 miljoen, wat equivalent was aan ruim 4 maanden import van goederen en diensten. In deze daling schuilt een liquiditeitsrisico, te meer omdat de reserves in relatie tot de liquiditeitenmassa een belangrijke waarborg vormen voor het handhaven van het vertrouwen van het publiek in de stabiliteit van de geldwaarde. Mede hierdoor fluctueerde de prijs van de Amerikaanse dollar op de vrije markt binnen een bandbreedte van 1-4% ten opzichte van de officiële aan- en verkoopkoers van respectievelijk SRD 3,25 en SRD 3,35. De aankoopkoers van Euro bankpapier steeg met 4% en sloot op SRD 4,47 per ultimo 2013, doordat deze valuta aan kracht won op de internationale valutamarkten. Overheidsfinanciën Volgens voorlopige cijfers van het Ministerie van Financiën verminderden de totale ontvangsten van de overheid op kasbasis met 2%, na een stijging met circa 14% in 2012. De belastingontvangsten namen met 4% toe. Aan niet-belastingen werd echter 18% minder ontvangen, wat vooral verband hield met het onder druk staan van de bedrijvigheid in de mijnbouwsector. Er werden wederom geen schenkingen in het kader van de internationale samenwerking verkregen. Aan de uitgavenkant namen de lonen en salarissen verder toe en wel met 19%. Na een forse stijging in voorgaande jaren van de subsidies en bijdragen, welke goeddeels zijn gericht op het tegemoet komen van de kwetsbare groepen in onze samenleving, werd de stijging in 2013 getemperd tot 6%. De kapitaaluitgaven namen met 9% toe, maar hun aandeel in het totaal bleef beperkt. Daarentegen werden betalingen voor de aankoop van goederen en diensten met 9% teruggedrongen. Overheidsfinanciën op kasbasis (in miljoenen SRD) 2013*) 2012*) 2011 Ontvangsten en schenkingen 3.961 4.025 3.538 Waarvan: Belastingen 3.134 3.019 2.668 Niet-belastingen 827 1.006 754 Schenkingen - - 116 Uitgaven 4.728 4.411 3.552 Waarvan: Lonen en salarissen 1.566 1.316 1.209 Goederen en diensten 1.136 1.246 722 Subsidies/overheidsbijdragen 1.038 979 784 Interest staatsschuld 232 141 140 Kapitaaluitgaven 796 729 697 Statistische verschillen -274-57 -270 Saldo -1.041-443 -284 Netto financiering 1.041 443 284 Binnenlandse 472 95-135 Buitenlandse 569 348 404 *) voorlopige cijfers Bron: Ministerie van Financiën www.hakrinbank.com 17
De gerubriceerde uitgaven overtroffen de ontvangsten met 20%. Het kastekort (inclusief statistische verschillen) nam toe van ruim SRD 0,4 miljard in 2012 tot SRD1,0 miljard of bijna 6% van het geschatte bruto binnenlandse product. Het tekort werd voor 55% gefinancierd uit buitenlandse bron en voor het overige vooral door een beroep te doen op de kredietfaciliteiten van de Centrale Bank van Suriname. Staatsschuld Uit onderstaande tabel blijkt dat zowel de binnenlandse schuld (inclusief garanties en committeringen) met 55% als de buitenlandse schuld met 21% steeg tot respectievelijk SRD 2,8 miljard en SRD 3,3 miljard. De totale schuld uitgedrukt in Surinaamse munt nam met 35% toe en in procenten van het bruto binnenlandse product met 10 procentpunten tot 37%. Rentebetalingen stegen weliswaar met 65%, maar hun aandeel in de totale uitgaven bleef relatief klein, te weten ruim 5%. Schuld van de Staat Suriname (in miljoenen SRD) volgens de Wet op de Staatsschuld 2013*) 2012*) 2011 Binnenlandse schuld 2.749 1.761 1.521 Waarvan: Centrale Bank van Suriname 1.882 1.024 858 Bankwezen 375 240 154 Particulieren 325 389 340 Garanties 86 28 28 Committeringen 81 89 145 Buitenlandse schuld 3.299 2.716 2.348 Waarvan: Multilaterale crediteuren 1.368 841 674 Bilaterale crediteuren 1.101 1.059 877 Garanties 42 47 52 Committeringen 788 769 745 Totale schuld 6.048 4.486 3.880 In procenten van het bruto binnenlands product Binnenlandse schuld 17 11 11 Buitenlandse schuld 20 16 17 Totaal 37 27 28 *) voorlopige cijfers Bron: Bureau voor de Staatsschuld Monetaire en financiële ontwikkeling Nadat de binnenlandse liquiditeitenmassa in de twee voorafgaande jaren telkens met 21% was gestegen, vertraagde de groei tot 11% in 2013 en bereikte daardoor het niveau van SRD 9 miljard per eind van het verslagjaar. De liquiditeitsquote bleef ongewijzigd op 47% door de toename van het BBP. De vertraagde groei van de liquiditeitenmassa werd veroorzaakt door een afvloei van geld naar het buitenland van SRD 505 miljoen. Deze afvloei was deels het gevolg van een excessieve binnenlandse liquiditeitscreatie, die vervolgens een uitweg naar het buitenland zocht. Het netto buitenlands actief van de geldscheppende instellingen kromp met 10%, terwijl het netto binnenlands actief met 46% steeg. Bijgevolg nam het aandeel van het buitenlands actief in de liquiditeitenmassa af van 63% per ultimo 2012 tot 51% per eind 2013. De stijging van het binnenlands actief werd voor 38% teweeggebracht door een netto beroep van de overheid op de geldscheppende instellingen. Hiervan liep 86% via de Centrale Bank en het overige via andere banken. Vorderingen op overige ingezetenen namen 54% van de stijging van het binnenlands actief voor hun rekening. In de navolgende tabel zijn de mutaties duidelijk zichtbaar. 18
Solide & betrouwbaar Oorzaken van de veranderingen in de binnenlandse liquiditeitenmassa (in miljoenen SRD): 2013*) 2012*) 2011 Netto buitenlands actief -505 690 1.432 Netto binnenlands actief 1.401 730-246 Waarvan: Netto vorderingen op de overheid 535 221-255 Vorderingen op overige ingezetenen 759 572 610 Overige activa (netto) 107-63 -601 Verandering binnenlandse liquiditeitenmassa 896 1.420 1.186 Omvang binnenlandse liquiditeitenmassa 9.010 8.114 6.694 In procenten bruto binnenlands product 47 47 44 *) voorlopige cijfers Bron: Centrale Bank van Suriname De winnaars van de Hakrinbank kleurkaarten wedstrijd poseren trots met hun oorkonde. www.hakrinbank.com 19
Ontwikkelingen binnen het bankwezen Volgens onderstaande tabel versnelde de groei van de bancaire kredietverlening van 17% in de voorgaande twee jaren tot 20% en overtrof daardoor de nominale groei van het binnenlandse product van circa 6%. Het aandeel van de primaire productiesectoren in het totaal bleef 17%. De kredietverlening luidende in Surinaamse dollars nam toe met 25% (2012: 16%) en in vreemde valuta met 14% (2012: 19%). Een en ander leidde ertoe dat de dollariseringsgraad enigszins terugliep tot 37%. Bij de deposito s was de dollarisering vrijwel onveranderd, te weten 53%. Als onderdeel van haar monetair beleid heeft de Centrale Bank de kasreserveverplichting in twee stappen verhoogd om de voortgaande stijging van de kredietverlening in te tomen, de afvloei van deviezen in te dammen en mede langs die weg de geleidelijk toenemende druk op de wisselkoersen te temperen. Sinds september geldt voor SRD tegoeden een percentage van 30 en 50 voor die luidende in vreemde valuta. De verstrakking van het beleid is begrijpelijk en nodig, maar aan het langdurig vasthouden van een naar internationale en Caricom maatstaven uitzonderlijk hoog verplichte kasreservepercentage kleven ook schaduwzijden. Een dergelijk beleid leidt tot hoge debetrentetarieven en minder kredietruimte bij banken, waarvan vooral opkomende ondernemingen hinder ondervinden. Ook tasten zij de concurrentiepositie van banken in Suriname aan. In 2013 toonden de rentetarieven over vrijwel de gehele linie een lichte neiging tot stijgen. Op kredieten luidende in Surinaamse valuta rust een rente van gemiddeld 12% en 9,8% op die in Amerikaanse dollars. Banken vormen verreweg de belangrijkste lokale bron van externe financiering voor gezins- en bedrijfshuishoudingen. Alternatieve bronnen zijn nog onvoldoende tot ontwikkeling gekomen. Dit heeft een discussie op gang doen komen over de vraag of jonge innovatieve bedrijven wel voldoende toegang hebben tot krediet. Hierbij dient te worden bedacht dat commerciële banken weliswaar op dit terrein actief zijn, maar dat hun mogelijkheden beperkt worden door bedrijfseconomische en prudentiёle overwegingen. Om deze reden valt te overwegen de Nationale Ontwikkelingsbank Suriname in het kader van een publiek-privaat initiatief om te vormen tot een investeringsinstelling, die zich op basis van objectieve criteria richt op het opvullen van bepaalde leemten op de financieringsmarkt. Een financieringsinstelling als zojuist bedoeld is te meer van belang, omdat de geld- en kapitaalmarkt hier nog niet tot ontwikkeling is gekomen. De toegang tot de Surinaamse effectenbeurs is erg beperkt en er is nauwelijks aanbod van aandelen en obligaties. Tegelijkertijd is de animo aan de vraagzijde groot. Hierdoor werpt het beleggen in aandelen een aantrekkelijk rendement af. De beursindex, welke de gewogen marktwaarde aangeeft van een vastgesteld pakket aandelen, steeg in 2013 met circa 7% tot 8431. De beursomzet daalde echter met 33% naar SRD 793.315. De omzet omvatte 31% Staatsolie obligaties, 26% aandelen Assuria en 19% aandelen Hakrinbank. Op 2 fondsen na stegen de koersen. De koers van DSB aandelen daalde met 30% van SRD 96,75 naar SRD 68, terwijl die van Staatsolie-obligaties afnam van USD 105 naar USD 102 per jaarultimo. De vraag naar Hakrinbank aandelen bleef hoog en de koers steeg met 15%. De stijging heeft zich in het eerste trimester 2014 voortgezet. Kerncijfers van banken (in miljoenen SRD) 2013*) 2012*) 2011 Balanstotaal 8.837 7.626 6.220 Waarvan: Deposito s (tegoeden van cliënten) 8.102 7.160 5.894 Vreemde valuta deposito s 4.274 3.741 3.292 Totale kredietverlening 5.363 4.465 3.803 Waarvan: Kredietverlening en beleggingen in SRD 3.372 2.708 2.327 primaire productiesectoren 515 391 311 overige sectoren 2.857 2.317 2.016 Voorzieningen dubieuze debiteuren 62 60 65 Kredietverlening en beleggingen in vreemde valuta 1.991 1.757 1.476 primaire productiesectoren 404 412 425 overige sectoren 1.587 1.345 1.051 Voorzieningen dubieuze debiteuren 42 42 34 *) voorlopige cijfers Bron: Centrale Bank van Suriname 20