Samenvatting Startnotitie MER Ruj, - te
1U'1f 1 Ruimte voor de Rivier Aanleiding voor de studie nog niet. Het klimaat verandert, de zeespiegel stijgt, de bodem daalt. Er komt steeds meer water onze kant op. Het klassieke recept van dijkverhoging is niet langer de eerst aangewezen oplossing. Ruimte voor de Rivier' is het motto voor het nieuwe beleid. Het Rijk start een planstudie die verkent welke mogelijkheden er zijn om de rivier meer ruimte te geven en tegelijkertijd de ruimtelijke kwaliteit in het rivierengebied te verbeteren. Tijdens een inspraakronde kunt u reageren op de Startnotitie die onlangs is uitgebracht. In natte tijden hebben grote rivieren zoals de Rijn en de Maas (en hun zijtakken) ruimte nodig om het water snel naar zee af te voeren. Door de eeuwen heen hebben we echter steeds meer ruimte van de rivier afgesnoept. Bijvoorbeeld door steeds hogere dijken te maken, die steeds dichter tegen de rivier aan kwamen te liggen. En door steeds meer te bouwen in de uiterwaarden - het winterbed', waar de rivier bij hoogwater eigenlijk Vrij spel zou moeten hebben. Dat kan lang goed gaan, maar eens in de zoveel tijd laten grote rivieren hun tanden zien. De hoogwaters van '93 en '95: Nederland wakker geschud De kerstperiode van 1993 en eind januari 1995: overal in het Nederlandse rivierengebied zorgde extreem hoogwater toen voor grote problemen. Vooral in 1995 ontstonden er kritieke situaties. De vrees bestond dat de dijken het op een aantal plaatsen niet zouden houden. Uit voorzorg zijn toen vele mensen en dieren uit het rivierengebied geëvacueerd. De economische, maar ook de emotionele schade was groot. De dreigende overstromingen hebben Nederland wakker geschud. Dijken die nog te laag en te zwak waren, zijn nadien in hoog tempo hoger en steviger gemaakt. Met succes. Nieuwe lijn: ruimte voor de rivier Hoe nu verder? Alles wijst erop dat we in de komende decennia te maken krijgen met extreem hoge waterstanden, hoger nog dan in 1993 en 1995. Klimaatverandering is daarvoor een belangrijke oorzaak. De winters zullen waarschijnlijk natter worden, waardoor er meer regen- en smeltwater vanuit het achterland op ons afkomt. - 2 - Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002
BIBLIOTHEEK ij '1i'i.t R.ijk.tg,rs 1 ; ISUOTHEEi< r'. LFr Tegelijkertijd stijgt de zeespiegel. En daar komt nog bij dat de bodem in de gebieden die de dijken beschermen, langzaam maar zeker steeds verder daalt. De dijken keer op keer nog hoger en nog steviger maken, is geen goede oplossing. Want als een dijk dan onverhoopt toch een keer bezwijkt, is de malaise alleen maar groter. Bovendien is de benodigde ruimte voor dijkverbeteringen inmiddels nagenoeg opgebruikt. Bij de laatste dijkverbeteringen is het veelal met passen en meten nog net gelukt de belangrijkste waarden op en rond de dijken (woningen, tuinen, natuur) te sparen. Maar de rek is eruit. om de veiligheid ook in de toekomst te waarborgen, is het nodig het water op te vangen, op een natuurlijke manier vast te houden en het geleidelijk af te voeren. Dat vereist een nieuwe aanpak en nieuwe maatregelen. Zoals de uiterwaarden verlagen, obstakels in de uiterwaarden verwijderen, dijken landinwaarts terugleggen, gebieden reserveren die als buffer kunnen dienen om hoogwater tijdelijk op te vangen, enzovoort. En ook: niet bouwen op plekken waar het te nat kan worden. Bij al dit soort maatregelen gaat het om een breed gebied rond de rivieren. Net als bij de recente dijkverbeteringen krijgt de ruimtelijke kwaliteit veel aandacht. Voor bijvoorbeeld wonen, natuur, landschap en landbouw zijn er goede mogelijkheden die ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. Veiligheid gecombineerd met ruimtelijke kwaliteit is dan ook de centrale invalshoek in de planstudie. Planstudie: de hoofdlijnen vindt u in deze brochure In de planstudie Ruimte voor de Rivier' draait het om de veiligheid en de ruimtelijke kwaliteit in de periode tot aan 2015, met een doorkijk naar de langere termijn. Waar moet wat gebeuren? Welke maatregelen zijn de moeite waard? Welke effecten hebben de mogelijke maatregelen voor bijvoorbeeld de natuur, het landschap en de cultuurhistorie? En voor de mensen die in het rivierengebeid wonen, werken en recreëren? Hoe zit het met de economische kosten en baten van de verschillende oplossingen? Daar gaat het nu over. samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002-3 -.
Vast staat dat er in het rivierengebied veel gaat gebeuren. Daar is zorgvuldige besluitvorming voor nodig. Meer details over de procedure die daarbij wordt doorlopen, krijgt u in hoofdstuk 5. De kern van de zaak is dat er inmiddels een zogenoemde Startnotitie gereed is. Die geeft de hoofdlijnen aan van de studie die het Rijk gaat verrichten. In dit stadium is de opgave vooral om een zinvolle agenda voor de studie te bepalen. Daarbij is uw reactie welkom. Tijdens een inspraakronde kunt u aangeven welke mogelijke maatregelen en effecten volgens u in de studie betrokken moeten worden. Direct betrokken partijen Er zijn vele partijen betrokken bij het proces. De belangrijkste: De initiatiefnemers zijn de verantwoordelijke bewindspersonen van de ministeries van Verkeer & Waterstaat, Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en het ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. - De ministerraad is bevoegd gezag en neemt de uiteindelijke beslissing over de maatregelen. De betrokken provincies hebben een grote rol tijdens de studie. Zij voeren de regie over het overleg in de regio, opdat de regionale belangen (van onder andere gemeentes, waterschappen en belangengroeperingen) optimaal ingepast kunnen worden. - Insprekers kunnen reageren op de Startnotitie en op de resultaten van de studie. Meer hierover in hoofdstuk 5 van deze samenvatting. - 4.- Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002
Veiligheid en ruimtelijke kwaliteit Twee doelstellingen Waal, de Merwedes) en het deel van de Maas stroomafwaarts van Hechkhuizen. In het gebied dat onder invloed staat van deze rivieren, moet de veiligheid gewaarborgd worden en moet de ruimtelijke kwaliteit een impuls krijgen. Twee doelstellingen dus. De normale situatie: tussen de dijken in voert de rivier het water af. Zo zijn we veilig. Maar zijn we wel veilig genoeg? Veiligheid: het draait om de maatgevende afvoer Het uitgangspunt voor de veiligheidsberekeningen is de maatgevende afvoer: de hoeveelheid water die de dijken moeten kunnen weerstaan zonder dat het achterliggende gebied overstroomt. Tot nu toe was een maatgevende afvoer van 15.000 kubieke meter per seconde (bij Lobith) de maatstaf voor de hoogte en stevigheid van de dijken langs de Rijn en zijn zijtakken. Voor de maatgevende afvoer van de Maas gold 3.650 kubieke meter per seconde (bij Borgharen) als norm. Bij de maatgevende afvoer gaat het overigens om een extreme hoeveelheid water. Om u een indruk te geven: tijdens het hoogwater van 1995 passeerde bij Lobith circa 12.000 kubieke meter water per seconde, twaalf miljoen liter. En dat was sinds 1926 niet meer vertoond. De maatgevende afvoer wordt bepaald op basis van een berekening over een lange reeks van jaren. De extreem hoge waterstanden in 1993 en 1995 waren daarin vooralsnog niet meegeteld. Inmiddels is dit wel gebeurd. En dan komt de maatgevende afvoer ook hoger uit: op 16.000 kubieke meter per seconde voor de Rijn en op 3.800 kubieke meter per seconde voor de Maas. Dit is nu de maatstaf voor de veiligheid. Dat betekent dat de huidige dijken lang niet overal aan de eisen voldoen. Intussen wordt er rekening mee gehouden dat de maatgevende afvoer in de toekomst verder oploopt, tot 18.000 kubieke meter per seconde in het geval van de Rijn en 4.600 kubieke meter per seconde in het geval van de Maas. De veiligheidsdoelstelling van het project houdt in dat het rivierengebied tegen overstromingen beschermd moet worden op basis van de nieuwe maatstaf. Dat vereist nieuwe maatregelen. Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002 -. 5
Ruimtelijke kwaliteit: Denkend aan Holland...' Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan...' Aldut Hendrik Marsman (1 899-1940) in zijn beroemdste gedicht. Het rivierengebied is een van de meest karakteristieke landschappen van ons land. Daar moeten we dus zuinig op zijn. Vooral ook omdat dit landschap onder druk staat, Verstedelijking bedrijventerreinen en infrastructuur rukken op. Als we niet oppassen wordt het rivierengebied steeds 'rommeliger'. Dat kan anders en beter. Daar waar met het oog op de veiligheid toch al maatregelen nodig zijn, zet de planstudie erop in de ruimtelijke kwaliteit van het rivierengebied tegelijkertijd een face-lift te geven. Het doel is onder meer om de openheid van het landschap te handhaven en nieuwe natuur tot ontwikkeling te brengen. Ook de cultuurhistorie behoeft aandacht. Daarbij gaat het om de bebouwing - karakteristieke waterfronten bijvoorbeeld - en de landschappelijke elementen die de goede verstaander laten zien welke bewogen geschiedenis het rivierengebied heeft doorgemaakt. Elk land draagt z'n steentje bij De hoogwaterproblematiek speelt niet alleen in Nederland. Ook andere landen in het stroomgebied van de Rijn en de Maas hebben in 1993 en 1995 te kampen gehad met wateroverlast. Naar aanleiding daarvan hebben de ministers uit de betrokken landen een internationaal actieplan opgesteld. Elk land draagt z'n steentje bij. Zo is men in Duitsland inmiddels begonnen met dijkverleggingen en de aanleg van zogenoemde retentiebekkens. Zulke retentiebekkens houden tijdelijk water vast. Als de waterstand weer zakt, wordt het water vanuit de bekkens weer teruggevoerd naar de rivier. 6 - Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002
, Nadere uitwerkingen tijdens de studie Alternatieven daarvoor nodig, op welke plek? Dat is een van de onderwerpen die in de planstudie centraal komen te staan. Er zijn vele wegen die naar Rome leiden; uit de veelheid van mogelijke maatregelen moet in onderling overleg keuzes gemaakt worden. Tijdens de planstudie zullen er verschillende alternatieve maatregelenpakketten worden samengesteld Om de veiligheid te waarborgen - indachtig bewoners en gebruikers van de betreffende het principe dat de rivier meer ruimte moet gebieden. Grootschalige binnendijkse maatkrijgen - zijn verschillende maatregelen regelen zijn voor de periode tot aan 2015 mogelijk. Bijvoorbeeld: dan ook minder waarschijnlijk. - verlaging van de uiterwaarden; aanleg van nevengeulen; Met het oog op de ruimtelijke kwaliteit is verwijdering van obstakels in het het nodig voor elk deel van het rivierenwinterbed; gebied een op maat gesneden oplossing uit verlaging van kribben; te werken. Die kan per gebied sterk verruiming van het zomerbed; verschillen. Langs de IJssel is de situatie dijken landinwaarts terugleggen; bijvoorbeeld geheel anders dan in het aanwijzing van retentiegebieden en gebied ter hoogte van Arnhem en groene rivieren'; Nijmegen, of in het Benedenrivierengebied. - dijkverhoging. Referentie-alternatief, Voorkeur voor buitendijkse maatregelen basisalternatief en MMA' In eerste instantie krijgen maatregelen in De planstudie moet leiden tot maatregelen, het buitendijkse gebied - dus aan de rivier- gebundeld in een overzichtelijk aantal alterzijde - de voorkeur. Maar de kans is aan- natieven en varianten. wezig dat dit niet voldoende is om de benodigde ruimte te verkrijgen. In dat geval Om te beginnen wordt, zoals gebruikelijk, kunnen ook binnendijkse maatregelen in een referentie-alternatief uitgewerkt. Dat beeld komen. Zulke maatregelen hebben laat zien wat er zou gebeuren als er geen vaak echter grote consequenties voor de extra maatregelen worden genomen, los Sdrnenvatt ig Startnotitv Ruimte voor de Rivier, 2002 7
van de maatregelen waarover al besluitvorming heeft plaatsgevonden. Het referentiealternatief biedt geen oplossing voor de veiligheidsproblematiek (de hogere maatgevende afvoeren) en geeft ook niet de gewenste impuls aan de ruimtelijke kwaliteit. Het referentie-alternatief heeft vooral een methodologische functie: het vormt het vertrekpunt voor de berekening van de effecten van de andere alternatieven Daarnaast wordt in de studie een basisalternatief ontwikkeld. Dat is een pakket van maatregelen dat de doelstellingen met betrekking tot veiligheid en ruimtelijke kwaliteit wél realiseert. Ook wordt er een meest milieuvriendelijk alternatief ontworpen. Dit alternatief is de oplossing die het onderste uit de kan haalt op het gebied van milieu, natuur en landschap. Tijdens het werkproces zal moeten blijken in welke richting dit meest milieuvriendelijke alternatief zich gaat ontwikkelen Duurzaamheid' als invalshoek: doorkijk naar de langere termijn De inzet is het rivierengebied duurzaam tegen overstromingen te beveiligen. Duurzaam houdt in: - dat we niet alleen de huidige maar ook de toekomstige generaties willen beschermen; dat we nu maatregelen nemen waarvan we later geen spijt krijgen als er inderdaad vaker hoogwater op ons afkomt; - dat we de dijken, als gezegd, niet keer op keer nég hoger en n6g steviger maken. De planstudie richt zich op de maatregelen die tot aan 2015 nodig zijn, maar er komt zeker ook een doorkijk naar de langere termijn. Bijvoorbeeld de situatie waarin voor de Rijntakken de maatgevende afvoer opnieuw omhoog gaat. In de planstudie gaan we uit van een maatgevende afvoer (bij Lobith) van 16.000 kubieke meter per seconde. Maar we verkennen ook wat de consequenties zijn van een mogelijke maatgevende afvoer van 18.000 kuub per seconde. Voor de maatgevende afvoeren van het water dat via de Maas ons land bereikt, geldt hetzelfde. Samen werken aan alternatieven Soms is het mogelijk in het begin van een planstudie al heel concreet aan te geven welke alternatieven in de race' komen. In het geval van Ruimte voor de Rivier' is dat echter een stuk lastiger. Want het gaat om een groot gebied, en om heel veel mogelijke maatregelen. Daar komt bij dat het de intentie is om in gezamenlijk overleg - dus mét de regio's, mét de provincies, mét andere belanghebbenden - tot een keuze te komen. Samenwerking is het parool. - 8 ~ Samenvatting Startnotitje Ruimte voor de Rivier, 2002
- Milieueffectrapportage en maatschappelijke kostenbatenanalyse De effecten g inzicht te hebben in de effecten die zij met zich meebrengen. Om die effecten elder te krijgen, worden twee hulpmiddelen ingezet: de milieueffectrapportage (m.e.r.) en de maatschappelijke kostenbatenanalyse (MKBA). Beide onderzoeken 'orden getoetst door onafhankelijke deskundigen. Pas daarna vindt de besluitplaats. De Startnotitie geeft een overzicht van de - landschap; onderwerpen die in de milieueffectrapportage - cultuurhistorie en archeologie; en de maatschappelijke kostenbatenanalyse - scheepvaart; aan de orde komen. Wat is de essentie? landbouw; recreatie; Milieueffectrapportage: een volwaardige sociaal-economische aspecten; plaats voor het milieubdang toekomstvastheid van de maatregelen; Voor plannen die grote invloed kunnen - mogelijke aanvullende maatregelen om hebben op het milieu, is het wettelijk ver- negatieve effecten te verzachten of te plicht voorafgaand aan de besluitvorming compenseren. eerst een milieueffectrapportage uit te voeren. Zon milieueffectrapportage neemt De Wet milieubeheer bepaalt welke steevast verschillende alternatieven onder procedure bij een milieueffectrapportage de loep en zet per alternatief de relevante wordt doorlopen. De eerste stap is de effecten op een rij. Wat er wel en niet toe Startnotitie (waarvan deze brochure de doet, verschilt natuurlijk van geval tot samenvatting vormt). Daarna volgt een geval. De milieueffectrapportage voor de inspraakronde. Mede op basis van de planstudie Ruimte voor de Rivier' gaat de inspraakreacties brengt een commissie van volgende onderwerpen belichten: onafhankelijke milieudeskundigen - de - veiligheid tegen overstromingen; Commissie voor de milieueffectrapportage - - riviermorfologie een advies uit over de onderwerpen die in (de vormgeving van de rivier); de studie belicht moeten worden. Daarna - bodem en water; stelt de beslissingsbevoegde overheids- - natuur; instantie, in dit geval de ministerraad, de Sarnerivattir,. Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002-9 -
---0,00 - definitieve richtlijnen' voor de studie vast. De resultaten van de studie worden gebundeld in een milieueffectrapport (een MER). is dit rapport eenmaal gereed, dan is er opnieuw inspraak. En de eerder genoemde Commissie voor de milieueffectrapportage beoordeelt het rapport. De centrale vraag daarbij is of er voldoende milieu-informatie beschikbaar is om het milieubelang (in de ruime zin van het woord) een volwaardige plaats in de besluitvorming te geven. Maatschappelijke kostenbatenanalyse: wat kost het, wat levert het op? Wat kosten de benodigde maatregelen? En wat leveren ze op? Daarover gaat de maatschappelijke kostenbatenanalyse (MKBA). Deze MKBA is erop gericht de sociaaleconomische effecten van de alternatieven waar mogelijk van een prijskaartje te voorzien. De verhouding van kosten en baten laat zich voor sommige onderwerpen echter moeilijk becijferen. In dat geval wordt er een kwalitatieve beoordeling' gemaakt: plussen en minnen. In de MKBA draait het in elk geval om de kosten voor aanleg, beheer en onderhoud van maatregelen. Maar ook wordt rekening gehouden met de terugverdiensten. Immers, een betere beveiliging tegen overstromingen en een betere ruimtelijke kwaliteit leveren - direct of indirect - ook geld op. Eerst degelijk onderzoek doen, dan pas een besluit nemen In de planstudie 'Ruimte voor de Rivier' gaan we niet over één nacht ijs. Er moet veel gebeuren in het rivierengebied. Maar de besluiten die de ministerraad daarover gaat nemen, vereisen uitgebreid onderzoek en een kritische blik op de uiteindelijke onderzoeksresultaten. Daarom voorzien de procedures in inspraak, en in toetsing door onafhankelijke deskundigen. - 10 ~ Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002
5 Hoe nu verder? De procedure het om de hoofdlijnen. De viaag is vooral op welke alternatieven en effecten de studie zich zou moeten richten. Als u daar ideeën over heeft, laat het ons dan weten. De verwachting is dat de studie eind 2004 wordt afgerond. De ministerraad besluit dan wat er verder gaat gebeuren. De p!anstudie naar de mogelijkheden om de rivier meer ruimte te geven en de ruimtelijke kwaliteit in het rivierengebied te verhogen, doorloopt de procedure van de zogenoemde Planologische Kernbeslissing (PKB). In zon PKB-procedure besluit uiteindelijk de regering wat er waar gaat gebeuren. Het gaat daarbij om een besluit op hoofdlijnen. In enkele gevallen zal het mogelijk zijn maatregelen al zo concreet uit te werken dat de noodzakelijke vervoigstappen voor de uitvoering meteen kunnen starten. Maar in de meeste gevallen volstaat de planstudie met globale aanduidingen, die in aparte procedures nadere uitwerking krijgen. Waar het nu eerst om gaat, is een agenda voor de studie. Op welke alternatieven moet de studie zich gaan richten? En welke effecten zijn van belang? De Startnotitie geeft een aanzet, en daar kunt u nu op reageren tijdens een inspraakronde die vijf weken duurt. Uw reactie is welkom De Startnotitie ligt ter inzage bij de betrokken overheden in gemeentehuizen, provinciehuizen, kantoren van waterschappen, bij de ministeries van VenW, VROM en LNV, bij de betrokken regionale directies van Rijkswaterstaat en de hoofdvestigingen van de openbare bibliotheken in de betrokken gemeentes. Bovendien vinden op verschillende data in verschillende plaatsen informatiebijeenkomsten plaats, waar u kunt inspreken. Via de lokale media krijgt u tijdig informatie over de relevante data en tijden. Uw reactie is van harte welkom! Bedenkt u daarbij wel dat het er in dit stadium van de procedure nog niet over gaat of u v66r of tegen een bepaalde maatregel bent. De vraag die als eerste aan de orde is, luidt: op welke alternatieven en effecten zou het onderzoek zich moeten richten? Inspraakreacties die deze onderzoeksagenda' betreffen, zijn dus zeer bruikbaar. Samenvatting Startnotitie Ruimte voor de Rivier, 2002-11
Wat gebeurt er met uw reactie? De inspraakreacties worden gebundeld en toegezonden aan de onafhankelijke Commissie voor de milieueffectrapportage. Deze Commissie stelt, mede op basis van de inspraakreacties, een advies op over de richtlijnen waaraan de planstudie moet voldoen. Daarna stelt de ministerraad de definitieve richtlijnen vast en gaat de studie van start. Overleg Gedurende de studie wordt veelvuldig overlegd met alle betrokken partijen in de verschillende regios. De provincies voeren de regie over dit proces, want zij zijn als geen ander op de hoogte van wat er speelt in de verschillende regio's. Naar verwachting is deel 1 van de planstudie begin 2004 gereed. U kunt dan opnieuw inspreken. Nadere informatie Via de lokale media krijgt u informatie over waar en wanneer u de Startnotitie kunt inzien en hoe u kunt inspreken. U kunt ook naar ons e-mailen: ruimtevoorderivier@hkw.rws.minvenw.nl. Informatie over de inspraakprocedure is te verkrijgen bij het Inspraakpunt Verkeer en Waterstaat, telefoon 070-351 9600.