Wijkscan. Verzetstrijdersbuurt. Klimaatkaravaan Delft 2010. Auteurs: Erwin Beekman & Thomas Dekker

Wijkscan Verzetstrijdersbuurt Klimaatkaravaan Delft 2010 Auteurs: Erwin Beekman & Thomas Dekker

2 Colofon: Titel: Wijkscan Verzetstrijdersbuurt Jaar: Den Haag, 2010 Participanten: Gemeente Delft Haagse Hogeschool Doel: Afstudeeropdracht Bouwkunde Auteurs: Thomas Dekker [20050604] Erwin Beekman [20063990] Versie: 2.2

Inhoud 1. Inleiding 4 Doel van de wijkscan. 4 Strategie 4 2. Wijk 5 2.1 Schets van de wijk 6 2.2 Hinderbronnen 7 2.3 Algemene warmte kaart 8 5 Vergelijking SenterNovem 43 5.1 Rijwoning bouwperiode 1966-1975 43 5.2 Kapwoningen bouwperiode 1966-1988 43 5.3 Rijwoning bouwperiode 1989-2000 44 5.4 Galerijflat bouwperiode 1966-1988 44 5.5 Rijwoning bouwperiode 1976-1979 45 6 Adressen referentiewoningen 45 3 3 Algemene woningen 10 3.1 Inleiding 10 3.2 Algemene analyse woningen 11 3.3 Type woningen 12 3.4 Samenstelling type woningen 16 3.5 Voorbeeldwoningen 17 7 Bronvermelding 46 8 Bijlages 47 4 Referentiewoningen 18 4.1 Referentie woning 1 20 4.2 Referentie woning 2 22 4.3 Referentie woning 3 24 4.4 Referentie woning 4 26 4.5 Referentie woning 5 28 4.6 Referentie woning 6 30 4.7 Referentie woning 7 32 4.8 Referentie woning 8 34 4.9 Referentie woning 9 37 4.10 Referentie woning 10 39 4.11 Referentie woning 11 40 4.12 Referentie woning 12 42

1. Inleiding 4 Door het project de klimaatkaravaan succesvol te laten verlopen, kan de CO₂ uitstoot volgens het klimaatplan effectief worden gereduceerd. Hierbij is het cruciaal om huiseigenaren te overtuigen en te verleiden tot het investeren in energetische toepassingen in hun woning. Om dit te bereiken is het van belang om een persoonlijk advies te maken die specifiek voor hun woning is geschreven. Op deze manier wordt de kans van slagen aanzienlijk vergroot. Er zullen referentiewoningen worden aangemerkt, zodat niet voor elke woning een persoonlijk maatwerkadvies hoeft te worden opgesteld. Met de gegevens van de referentiewoningen en persoonlijke informatie kan er voor elke bewoners een specifiek advies gegeven worden. Voor het aanmerken van de referentiewoningen is er een wijkscan nodig. Voor u ligt de wijkscan van de wijk Buitenhof en dan specifiek van de Verzetstrijdersbuurt. Deze wijkscan biedt ondersteuning bij de keuzes en uitwerkingen van de referentiewoningen. Er zal gebruik gemaakt worden van bestaande onderzoeken, maar er zal ook een eigen inventarisatie gemaakt worden. Op basis van deze gegevens zullen er referentiewoningen gekozen worden die energetisch interessant zijn om in een later stadium uit te werken. Doel van de wijkscan Het doel van de wijkscan is het aanmerken van referentiewoningen, om gemakkelijker een maatwerkadvies op te stellen voor soort gelijke woningen. Op deze manier krijgen bewoners een persoonlijk advies, zonder dat voor elke woning opnieuw een opname gemaakt hoeft te worden. Strategie Er zal gebruik worden gemaakt van bronnen die bij de gemeente Delft aanwezig zijn om de informatie van de verschillende woningen en de sociale structuur in beeld te brengen. Het betreft de recente wijk barometer, de wijkaanpak, de buurtmonitor en de site van de gemeente Delft. De woningen in de wijk zullen ook geïnventariseerd worden. Per woning wordt bekeken of er eventueel extra aanpassingen zijn gemaakt, die invloed kunnen hebben op de energetische waarde van de woning. Daarnaast zal er met behulp van een infrarood camera, warmte beelden van de gevels gemaakt worden. Hierdoor ontstaat er een duidelijk beeld van de verschillende woningen. Het GIS (geografische informatie systeem) van de Gemeente Delft zullen wij gebruiken voor alle technische informatie van de woningen zoals, tekeningen en bestekken. De referentiewoningen zullen worden gekozen aan de hand van een inventarisatie van de wijk en de woningen. Vanuit deze inventarisatie kunnen alle type woningen in kaart gebracht worden. Deze type woningen worden vergeleken met SenterNovem woningen. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken en voert overheidsbeleid uit op het gebied van innovatie en duurzaamheid. Zij hebben een brochure ontwikkeld met voorbeeld woning op basis van de Nederlandse woningvoorraad. Dit heeft als doel snel de bouwkundige energetische maatregelen te bepalen, per woningtype op bouwjaar. Op basis van deze gegevens kunnen er referentiewoningen gekozen worden, dit zijn de woningen die energetisch interessant zijn om een maatwerkadvies voor op te stellen. Vanuit dat maatwerkadvies kan er een advies opgesteld worden voor alle gelijkwaardige woningen.

2. Wijk Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt 2.1 Schets van de wijk Buitenhof is een wijk gelegen in het oosten van Delft. Het is een typische jaren zestig en zeventig wijk, die is gebouwd om aan de huisvestingsbehoefte te voldoen na de tweede wereld oorlog. Het is een gevarieerde wijk met hoogbouwflats en eengezinswoningen, welk ruim zijn opgezet met veel groenvoorzieningen. In de wijk buitenhof zijn er tien verschillende buurten te onderscheiden. Voor de wijkscan analyseren De wijk Buitenhof bestaat uit 10 buurten, waarvan de Verzetstrijdersbuurt hier een van is. De buurt is in het zuidwesten van de Buitenhof gelokaliseerd. In de buurt is een ziekenhuis, een groot park en verschillende eigen faciliteiten te vinden. Op loopafstand is er een kleine buurt shoppingmal, in het centrum van de Buitenhof is er een grote winkelcentrum te vinden 5 wij alleen de Verzetstrijdersbuurt. De Verzetstrijdersbuurt is een typische jaren 60 en 70 wijk. Het grootste gedeelte van de woningen is gebouwd in de periode 1969-1979. Hierdoor is er een aanbod van eenzijdige woningtype te vinden. Er zijn voornamelijk eengezinswoningen te vinden, waarvan de meeste rijtjeswoningen zijn. Dit wordt afgewisseld met enkele twee-onder-een-kap woningen en vrijstaande woningen. Aan de rand van de Verzetstrijdersbuurt is een grote galerij flat te vinden waar voornamelijk studenten zijn gehuisvest. In de Verzetstrijdersbuurt zijn over het algemeen veel koopwoningen te vinden afgewisseld met enkele huurwoningen. Deze huurwoningen worden stapsgewijs over gekocht door de huurder, waardoor in de toekomst het geheel zal bestaan uit koopwoningen. De Verzetstrijdersbuurt ligt aan de zuidwestkant van Buitenhof. Het is een hele rustige buurt aan de rand van Delft. De buurt ligt tegen het recreatiegebied de Kerkpolder aan. Na Buitenhof-Noord telt de Verzetstrijdersbuurt de meeste inwoners. De bewoners staan er sociaaleconomisch gemiddeld goed voor. Het inkomen van de bevolking ligt aanzienlijk boven het gemiddelde. De woningen in de Verzetstrijdersbuurt hebben dan ook de hoogste WOZ-waarde van de wijk. Er is veel onderling contact tussen bewoners en de buurt heeft zelfs een basisschool en een peuteropvang. Een ander opmerkelijk feit in de wijk is dat er veel verbouwd is aan de woningen. Wanneer een huis gekocht wordt, zal er eerst verbouwd worden en dakkapellen worden geplaatst. In de gehele wijk zijn dan overal dakkapellen te zien en geregeld een uitbouw. met alle benodigde winkels. De Verzetstrijdersbuurt is op 10 min fietsen afstand van het centrum. Er rijdt een tram doorheen waardoor de wijk goed is verbonden met het centrum en het treinstation. Met de auto is de wijk goed te bereiken via de A13 en de A4. plattegrond 1: Delft plattegrond 2: Buitenhof plattegrond 3: De verzetstrijdersbuurt

2.2 Statistieken van de wijk 6 Na Buitenhof-Noord telt de Verzetstrijdersbuurt de meeste inwoners. De Verzetsstrijderbuurt had op 1 januari 2009 2.321 inwoners, met de volgende samenstelling van leeftijdsgroepen. Hieruit blijkt dat de grootste bevolkingsgroep bestaat uit de leeftijd 15 t/m 24 jaar gevolgd door 25 t/m 34 jaar. De wijk bestaat dus voornamelijk uit jonge mensen, welke zijn opgebouwd volgens de volgende huishoudens. Aan de hand van de volgende diagram is te zien dat de huishoudens bestaan uit verschillende soorten etniciteit, op deze manier wordt duidelijk hoe de samenstelling is in de buurt. De woningen in de Verzetstrijdersbuurt hebben de hoogste WOZ waarde van de wijk Buitenhof, ook staan de bewoners er sociaaleconomisch gemiddeld goed voor. Het inkomen van de bevolking ligt aanzienlijk boven het gemiddelde. Het gemiddelde besteedbare inkomen in de wijk Buitenhof in 2006 resulteert in de naast gelegen diagram. Tevens blijkt uit de buurtmonitor van Delft dat er in de wijk de buitenhof aan afvalscheiding gedaan wordt, hier uit kan worden afgeleidt dat de bewoners redelijk tot het milieu betrokken zijn. Uiteraard is het noodzaak de bewoners nog meer te betrekken tot het milieu. Bronnen: http://delft.buurtmonitor.nl/ Wijkbarometer 2009 buitenhof

2.3 Hinderbronnen Na onderzoek in 2007 is gebleken dat een flink aantal bewoners in de buitenhof last hebben van hinderbronnen. Uit dit onderzoek zijn de volgende waarden verkregen: Zo als te zien is gaat het voornamelijk om geluidsbronnen, dit zou ook verholpen kunnen worden met behulp van technische ingrepen tijdens het verduurzamen van de woning, denk hierbij aan dubbel glas en na isolatie. Op deze manier wordt er niet alleen bespaard op energiegebruik maar wordt ook het comfort van de bewoners verbeterd. 7 Bron: Stadspanel/Delft Internet Panel (DIP)

2.4 Algemene warmte kaart 8 Voor het maken van een keuze voor referentiewoningen op energie en warmte verlies, zullen wij gebruik maken van de thermografische kaart. De gemeente Delft heeft op 26 januari 2009 een warmtescan laten doen, met een buiten tempratuur van 1,10C en een minimum -2,20C van dit resulteert in een Thermografische kaart voor heel Delft en hiermee ook de wijk buitenhof. Met behulp van deze opgestelde kaart, wordt er een indicatie gegeven van het warmteverlies. Waarbij rood een zeer groot warmteverlies is en blauw minimaal tot niet waarneembaar. Op deze manier kunnen wij een indicatie krijgen, hoeveel warmte er verloren gaat bij niet geïsoleerde daken, dit kan wel tot 30% warmteverlies oplopen. Dit is uiteraard erg slecht voor het milieu en zonde van de benodigde energie. Deze kaart is niet opgebouwd uit absolute waardes, aangezien de rest van de omgeving ook warmte uitstraalt, het gaat dus puur om het geven van een indicatie. Bron: http://www.gemeentedelft.info/gvscriptvk/dspage.asp?objectid=36433

9 Legenda warmte verlies

3. Algemene woningen 3.1 Inleiding 10 Er zijn veel verschillende type woningen te onderscheiden in deze buurt. De verschillende woningen zijn in kaart gebracht, dit is gedaan aan de hand van een inventarisatie van de wijk. Hierbij zijn er zoveel mogelijk verschillende type woning gedefinieerd. Een aantal woningen valt buiten de doelgroep, dit zijn voornamelijk vrijstaande huizen, deze zullen niet meegenomen worden. De keuze om bepaalde woningen niet mee te nemen is, dat de woning zo veel van elkaar verschillen dat ze niet als referentiewoning kunnen worden aangemerkt. De andere woningen zijn in 12 type woningen gesplitst. Deze keuze is gemaakt op basis van gevelopbouw, bouwjaar en plattegrond. In de type woningen zijn zowel rijtjes woningen, als twee-onder-een-kap woningen en galerijflats te vinden. Het is van belang om de woningtypes te omschrijven zodat dit resulteert in verschillende referentiewoningen.

3.2 Algemene analyse woningen Alle woning zijn in kaart gebracht, elke type woning heeft een kleur. Hierbij is duidelijk te zien dat een type woning vele malen vaker voorkomt. In 3.3 type woning zijn alle type inclusief bouwjaar en gevelopbouw weer gegeven, zodat er een duidelijk beeld gecreëerd kan laten. De type woningen zullen gecategoriseerd worden op de voorbeeld woningen van SenterNovem. 11 Zie bijlage I: grote versie

3.3 Type woningen 3.3.1 Type 1 12 Bouwjaar: 1971 Typewoning: Tussenwoning,Eengezinswoning Gevelopbouw: Baksteen en trespa beplating Senter Novem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning) 3.3.2 Type 2 Bouwjaar: 1970 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: Baksteen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning) 3.3.3 Type 3 Bouwjaar: 1969 Typewoning: Tussenwoning Gevelopbouw: Houten panelen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning)

3.3.4 Type 4 13 Bouwjaar: 1972 Typewoning: Herenhuis, geschakelde 2-onder-1-kapwoning Gevelopbouw: Baksteen SenterNovem Type: Twee-onder-één-kapwoning, bouwperiode 1966-1988 3.3.5 Type 5 Bouwjaar: 1969 Typewoning: Twee onder een kap woning Gevelopbouw: Baksteen SenterNovem Type: Twee-onder-één-kapwoning, bouwperiode 1966-1988 3.3.6 Type 6 Bouwjaar: 1969 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: Houtskeletbouw SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning)

3.3.7 Type 7 14 Bouwjaar: 1969 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: baksteen SenterNovem Type: Rijwoning, Bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning) 3.3.8 Type 8 Bouwjaar: 1990 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: baksteen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1989 2000 (tussenwoning) 3.3.9 Type 9 Bouwjaar: 1975 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: Baksteen, houten rabatdelen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning)

3.3.10 Type 10 15 Bouwjaar: 1978 Typewoning: Galerijwoning Gevelopbouw: Baksteen SenterNovem Type: Galerijflat, bouwperiode 1966 t/m 1988 (tussen midden woning) 3.3.11 Type 11 Bouwjaar: 1970 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: Cementgebonden steen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning) Bouwjaar: 1979 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: Trespa panelen, Zink SenterNovem Type: -

3.3.12 Type 12 16 Bouwjaar: 1978 Typewoning: Tussenwoning, eengezinswoning Gevelopbouw: baksteen en dakpannen SenterNovem Type: Rijwoning, bouwperiode 1976 1979 (tussenwoning) 3.4 Samenstelling type woningen Aan de hand van het differentiële woningaanbod, geeft het volgende diagram de samenstelling weer van de verschillende type woningen in de buurt.

3.5 Voorbeeldwoningen SenterNovem SenterNovem heeft aan de hand van de Nederlandse woning voorraad een afspiegeling gemaakt, door verschillende voorbeeldwoningen op te stellen. Hier uit zijn 27 hoofdtypen woningen uit voort gekomen. De hoofdtypen worden elk op de vier energetische niveaus uitgewerkt: Oorspronkelijk Dit geeft het energetische niveau van de voorbeeldwoning aan zoals deze destijds gebouwd is. Huidig De huidige is de verbeterde en veel voorkomende situatie Comfort Comfort geeft aan welke energetische verbeteringen nog mogelijk zijn. Comfort + Comfort + geeft nog betere energetische verbeteringen boven comfort. 17 Er zijn aan de hand van de verschillende typen woningen in de wijk, de volgende voorbeeld woningen van Senter- Novem uit gekozen. Rijwoning, bouwperiode 1966 1975 (tussenwoning) Rijwoning, bouwperiode 1976 1979 (tussenwoning) Rijwoning, bouwperiode 1989 2000 (tussenwoning) Twee onder één kapwoning, bouwperiode 1966-1988 Galerijflat, bouwperiode 1966 t/m 1988 (tussen midden woning) De uitwerkingen van deze woningen bevinden zich, in de bijlage.

4. Referentiewoningen 18 De referentiewoningen worden gekozen uit de verschillende type woningen in de wijk. Hierbij wordt gekeken welke type woning het meest interessant is voor het maken van een maatwerkadvies. De referentie woningen zullen op oorspronkelijk niveau1 een energielabel hebben, sommige woningen hebben al aanpassingen ondervonden waardoor het energielabel al een stap hoger heeft gemaakt. Aan de hand van een tabel wordt er een duidelijk gemaakt hoe de labels zijn ingedeeld per bouwperiode. 1Oorspronkelijkniveau, hoe de woning destijds gebouwd is. Bron: SenterNovem voorbeeldwoningen bestaande bouw De energielabels lopen van A t/m G en van donker groen naar donker rood en hiermee dus van energie zuinig naar onzuinig. De labels worden aan de hand van een energie-index toegekend aan de woning. Deze energieindex wordt berekend op basis van bouwkundige eigenschappen en gebouwgebonden installaties. In deze berekening wordt uit gegaan van een gemiddeld aantal bewoners en gemiddeld energie verbruik. Bron: SenterNovem voorbeeldwoningen bestaande bouw

Keuze referentiewoningen Aan de hand van de opgestelde type woningen, zijn de referentiewoningen gekozen. Voor de verschillende referentie woningen zal er een (EPA) maatwerkadvies worden opgesteld. Bij de verschillende type woningen zal er eerst worden gekeken of er overeenkomsten zijn, zodat het aantal referentie woningen kan worden beperkt. Hierbij zullen de volgende uitgangspunten worden gebruikt voor het maken van de keuze: De schil; o Dak o Gevel o Raamopening o Vloer begane grond Het bouwjaar; De plattegrond; Uitbouw en/of dakkapel; 19 Aan de hand van deze opgestelde criteria zijn de volgende keuze gemaakt:

4.1 Referentie woning 1 20 4.1.1 Algemene Omschrijving Deze woning is gebouwd in het jaar 1971, de woning bestaat uit 3 bouwlagen en een uitbouw aan de voorgevel. De woning heeft een bruto oppervlak van 169m² en een bruto inhoud van 416 m3. De gevel is opgebouwd uit baksteen en een kozijnpui met trespa panelen, de uitbouw is geheel van hout. De ingang tot de woning is gelegen in de uitbouw, met die reden is de uitbouw deels verwarmt. Hierdoor wordt de uitbouw als verwarmde ruimte gezien en zal meegenomen worden in het maatwerkadvies. Dit type woning komt erg regelmatig voor binnen de Verzetstrijdersbuurt, 16% van de totale woning voorraad binnen de wijk bestaat uit dit type. 4.1.3 Technische staat Aan deze woning is in de jaren 90 groot onderhoud gepleegd. De gehele schil is geïsoleerd, hierbij is het dak nageïsoleerd, de spouwmuur opgevuld met isolatiemateriaal. In de kruipruimte is een bodemafsluiter toegepast. De gehele pui is vervangen door een nieuwe met andere kozijnen met HR++ glas. Deze toepassingen zijn bij alle woningen gedaan voor deze type. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie bekend. 4.1.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat, de voordeur een groot warmte verlies heeft. Ook de aansluitingpunten van de bakstenen muur met het dak heeft veel warmte verlies.

Tekeningen 21

4.2 Referentie woning 2 22 4.2.2 Algemene Omschrijving Deze woning is gebouwd in het jaar 1969, deze woning bestaat uit 3 bouwlang. De woning heeft een bruto oppervlak van 164m² en een bruto inhoud van 400 m3. De gevel is geheel opgebouwd uit baksteen. Er is in de loop der jaren weinig aan deze woningen verbouwd, enkel met uitbreiding van een dakkapel. Dit type woning beslaat 32% van de gehele woning voorraad in de buurt. 4.2.3 Technische staat Deze schil van de woning is niet tot nauwelijks geïsoleerd. De woning heeft een ongeïsoleerde spouwmuur, het dak is niet geïsoleerd en de kruip ruimte is met zand afgedicht. Bij deze woningen zijn er veelal dakkapellen toegepast, deze voldoen wel de huidige bouweisen. Over de installaties is geen informatie. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie bekend. 4.2.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat, de alleen via de raamte warmte verloren gaat. Via het dak wordt er geen tot weinig warmte verloren.

Tekeningen 23

4.3 Referentie woning 1 24 4.3.1 Algemene Omschrijving Deze woning is gebouwd in het jaar 1969, de woning bestaat uit 3 bouwlagen. De woning heeft een bruto vloeroppervlak van 114 m² en een bruto inhoud van 335 m3. De gevel is opgebouwd uit baksteen en een kozijnpui met trespa panelen. Er is in de loop der jaren weinig aan deze woningen verbouwd, enkel met uitbreiding van een dakkapel. Dit type woning beslaat 24% van de totale woning voorraad. 4.3.3 Technische staat Deze schil van de woning is niet tot minimaal geïsoleerd. De woning heeft een ongeïsoleerde spouwmuur, het dak is niet geïsoleerd en de kruip ruimte is met zand afgedicht. Met name de pui is slecht geïsoleerd, ter hoogte van de houten panelen is van de originele staat geen isolatie toegepast. Bij deze woningen zijn er veelal dakkapellen toegepast, deze voldoen wel een de huidige bouweisen. Over de gebruikte installaties is geen informatie bekend. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie. 4.3.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat, de ramen op de eerste verdieping een warmte verlies hebben. Links boven is goed te zien dat via een ventilatierooster of slecht isolatie warmte verloren gaat.

Tekeningen 25

4.4 Referentie woning 4 26 4.4.1 Algemene Omschrijving Deze woning is gebouwd in het jaar 1969, de woning is heeft 3 bouwlagen. De woning heeft een bruto vloeroppervlak van 255m² en een bruto inhoud van 657 m3. De gevel is opgebouwd uit baksteen en een kozijnpui met trespa panelen. Deze 2 onder 1 kap woning heeft voornamelijk een gevel opbouw van baksteen. Bij alle woningen van deze type is er een dakkapel op het dak geplaatst, om het gebruiksoppervlak te vergroten. Dit type woning is erg weinig aanwezig in de wijk en beslaat ook net 2% van het totale woning aanbod. 4.4.3 Technische staat Deze schil van de woning is niet tot minimaal geïsoleerd. De woning heeft een ongeïsoleerde spouwmuur, het dak is niet geïsoleerd en de kruip ruimte afgedicht met beton. Bij alle woningen zijn er dakkapellen toegepast, deze voldoen wel een de huidige bouweisen. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie bekend.een belangrijk punt bij deze woningen is het inpandige balkon, hier kan een hoop warmte verloren gaan en zijn er koudebruggen. De garage is onverwarmd. 4.4.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat, er bij de voordeur of het balkon veel warmte verloren gaat. Ook is goed te zien dat zich bij de dakaansluiting op de muur een koudebrug bevindt.

Tekeningen 27

4.5 Referentie woning 5 28 4.5.1 Algemene Omschrijving Dit type 2 onder 1 kap is gebouwd in 1969, en heeft 3 bouwlagen. De woning heeft een bruto vloeroppervlak van 147m² en een bruto inhoud van 356 m3. Deze woningen zijn voorzien van een bakstenen gevel en hebben allemaal een aangrensde garage, deze garage zijn allemaal onverwarmd. Een enkele woning is voorzien van zonnepanelen. Het totale aanbod is 3% van de gehele woning voorraad. 4.5.3 Technische staat De schil van de woning is niet, tot minimaal geïsoleerd. De woning heeft een ongeïsoleerde spouwmuur, het dak is niet geïsoleerd en de kruip ruimte afgedicht met zand. Doordat het een twee-onder-een-kap woning is, is er extra buitenmuuroppervlakte. Bij sommige woningen zijn er dakkapellen toegepast, deze voldoen wel een de huidige bouweisen. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie bekend. De aangrenzende garage is ongeïsoleerd. 4.5.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat rond om alle gevelopningen er warmte verloren gaat. Ook de aansluiting van de woning met de garagebox heeft een grote koude brug.

Tekeningen 29

4.6 Referentie woning 6 30 4.6.1 Algemene Omschrijving Dit type woning is gebouwd in 1969, het heeft 3 bouwlagen. De woning heeft een bruto vloeroppervlak van 170m² en een bruto inhoud van 418 m3. Het bijzondere van deze woningen is de volledige opbouw van houtskeletbouw, zowel de gevel als de constructie. De gehele gevel is dus van hout, ook de aanbouw voor het huis is geheel van hout. Na een gesprek met een bewoner hebben wij kunnen concluderen dat er geen last van kou in de winter is of hitte in de zomer, een probleem is alleen het contact geluid tussen de woningen. In totaal zijn er 12 woningen van dit type, dit is 2,2% van de gehele wijk. 4.6.3 Technische staat Deze gehele woning is houtskeletbouw. Hierdoor is de woning wel deels geïsoleerd, echter niet optimaal. De schil van de woning en het dak zijn minimaal geïsoleerd. Er is geen vloerisolatie, enkel een bodemafsluiter. Over de gebruikte soort installaties is geen informatie bekend. 4.6.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Op onderstaande foto is goed te zien dat de gevel redelijk goed geisoleerd is. Alleen de aansluitpunten hebben veel warmte verlies, zoals bij de schoorsteen en de dakrand. Ook de ruiten verliezen in verhouding veel warmte.

Tekeningen 31

4.7 Referentie woning 7 32 4.7.1 Algemene Omschrijving In 1969 is dit type woning gebouwd, elke woning is standaard voorzien van berging en garage. Een groot deel van de individuele bewoners heeft zelf een dakkapel en/of aanbouw aangebouwd. De woning heeft 3 bouwlagen met een oorspronkelijke bruto oppervlak van 200m2 en een inhoud van 479m3. De berging en garage zijn volledig gescheiden van de woning, verder is de gevel van de woning volledig uitgevoerd in baksteen. 4.7.3 Technische staat Op de plattegrond is te zien dat de woningen voorzien zijn van een spouwmuur, maar het is nog onduidelijk of deze ook geïsoleerd is. Zoals eerder genoemd ligt de garage en berging gescheiden van de woning, ook hier zit tussen de wand van de woning en de garage een spouw. Ook op de dakdetails is geen isolatie te bekennen. 4.7.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Op onderstaande foto is goed te zien dat de gevel niet goed geisoleerd is, het dak daar en tegen wel. Metname de aansluitpunten hebben veel warmte verlies, zoals bij de schoorsteen en de dakrand. Ook de voordeur verliest in verhouding veel warmte.

Tekeningen 33

4.8 Referentie woning 8 34 4.8.1 Algemene Omschrijving De woning is één van de zes luxe herenhuizen welke gebouwd zijn in 1990. Het bestaat uit 3 bouwlagen en een kelder, dit resulteert in een bruto oppervlak van 317m2 en een bruto inhoud van 826m3. Overigens is de garage inpandig. 4.8.3 Technische staat Aan de hand van de beschikbare tekeningen is er niet te zien waar en wat er geïsoleerd is. Op de thermografische kaart is een fel rode streep te zien ter hoogte van het dakterras, voor de rest lijkt het dak redelijk goed geïsoleerd te zijn. 4.8.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Hierbij is goed te zien dat de gevelopeninge extreem veel warmte verliezen. Zowel bij de voordeur als bij de ramen boven, wordt er veel warmte verloren. De gevel is daar en tegen wel goed geisoleerd.

Tekeningen 35

4.9 Referentie woning 9 36 4.9.1 Algemene Omschrijving Bij deze woningen is er een regelmaat van verspringing in gevel lijn, ook zit er een verspringing in de dak lijn. De gevel bestaat uit baksteen en houten rabatdelen en is voorzien van een spouw. Aan de voorkant van de woning is een berging gelegen, welke deels de gevellijn van de woning door breekt. Hierdoor wordt de berging een verwarmde ruimte en zal deze moeten worden meegenomen in het maken van het maatwerkadvies. De woning heeft een bruto oppervlak van 174m2, een inhoud van 431m3 en bestaat uit 3 bouwlagen. 4.9.3 Technische staat De woningen zijn allemaal standaard voorzien van een bergruimte aan de voorzijde van de woningen. Op de tekeningen is te zien dat de woningen voorzien zijn van een spouwmuur en dat het dak geïsoleerd is. De kruipruimte is voorzien van 10cm zand als bodemafsluiting, verder is de vloer niet geïsoleerd. Wat betreft installaties is er mechanische ventilatie aanwezig en een cv ketel. 4.9.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. De voordeur en de garage deur verliesd heelveel warmte. Ook is te zien dat het dak relatief veel warmte verliesd. Hierbij heeft de voorgevel dan weer minder warmte verlies.

Tekeningen 37

4.10 Referentie woning 10 38 4.10.1 Algemene Omschrijving Een apart bouwblok met vier bouwlagen op de rand van de buurt met galerijwoningen gebouwd in 1978 en voorzien van dakterras. De uitgekozen referentie woning is een hoek dakwoning, zo grenst deze aan meerdere kanten aan de buitenlucht. Deze woning heeft een bruto oppervlakte van 155m2 en een bruto inhoud van 307m3. 4.10.3 Technische staat Voor deze woningen zijn nauwelijks tot geen tekeningen beschikbaar, de technische staat zal bepaald moeten worden tijdens de opnamen voor het maken van het maatwerkadvies. 4.10.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. De voorgevel en de aansluiting van de overloop zijn zwakke punten qua warmte verlies. Dit is vooral goed te zien op de rechterfoto.

Tekeningen Niet Beschikbaar 39

4.11 Referentie woning 11 40 4.11.1 Algemene Omschrijving In de buurt zijn dit 2 type aparte woningen, zij zijn beide op de Gebbenlaan gelegen. Beide type komen verder nergens in de buurt terug, het gaat hier om 6 stuks per type woning. Om aanpassingen in deze woning door te voeren, moet er ook worden gekeken naar de regel omtrent beschermd stadsgezicht. 4.11.3 Technische staat Bij de woningen van architect H. Hertzberger is op tekening erg weinig te zien aangezien de kwaliteit van de tekening erg slecht is. De woningen op Gebbenlaan 44 zijn volgens beschikbare tekeningen voorzien van een spouwmuur met isolatie en van een geïsoleerd dak, het is alleen niet duidelijk of de vloer ook geïsoleerd is. 4.5.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. Het is heel duidelijk te zien dat beide gebouw heelveel warmte verliezen. Metname tussen de aansluitingen van de verschillnde woningen en rond de gevelopeningen. Opvallend is dat er weinig warmte verloren gaat via de gevelopeningen.

Tekeningen 41

4.12 Referentie woning 12 42 4.12.1 Algemene Omschrijving Deze type woning is later gebouwd in vergelijking met de rest van de woningen in de straat. Er zijn van dit type woning totaal 6 stuks gebouwd. Bij dit type loopt het dak door tot de vloer van de eerste verdieping, verder zijn de woningen standaard voorzien van garage. De woningen hebben een bruto oppervlak van 271m2 met een bruto inhoud van 730m3en bestaan uit 3 bouwlagen 4.12.3 Technische staat Deze woning is voorzien van een spouwmuur met isolatie, het dak is deels geïsoleerd. De begane grond vloer is voor hoe ver te zien niet geïsoleerd. Dit geldt ook door de garage, welke in direct verbinding met de woning staat. De wand tussen de woning en garage lijkt ook niet geïsoleerd, hierdoor moet de garage mee worden genomen als verwarmde ruimte. 4.12.2 Warmte scan Op deze warmtebeeld foto is de desbetreffende woning te zien. De kleureffecten geeft de hoeveelheid warmtestraling weer, waaraan een temperatuur gekoppeld kan worden. Het limiet van deze foto is 0-20 graden, hierbij is de blauwe kleur de minimale temperatuur en de gele/witte kleur de maximale temperatuur. De gevel van deze woning is deels begroeid met klimop. Op die plekken is er beduidend minder warmte verlies. Met name de gevel en de gevelopeningen hebben het meeste warmte verlies.

5. Vergelijking Senternovem voorbeeldwoningen Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt De verschillende gekozen referentiewoningen kunnen worden vergeleken met de voorbeeld woningen van SenterNovem. Een aantal referentiewoningen komt overeen met de voorbeeldwoningen van SenterNovem, deze zijn hieronder weergegeven. Bij de vergelijking met de voorbeeld woningen zal er worden gekeken naar de achtergrond van het soort woning en de bijbehorende aanpassingen. 5.1 Rijwoning bouwperiode 1966-1975 De rijwoningen gebouwd in de periode 1966-1975 vertegenwoordigen met 654.000 woningen, bijna 10% van de Nederlandse woningvoorraad. De woningen die in deze categorie, hebben vaak vijf kamers, een beloopbare zolder en geen kelder. Kenmerkend aan deze bouwperiode is dat de systeembouw steeds meer wordt toegepast. Dit is vooral zichtbaar in de vloeren, die in beton worden uitgevoerd, en de kozijnvullingen met sandwichpanelen. Sinds 1965 worden er eisen gesteld aan de energetische kwaliteit van woningen. Deze eisen waren echter nog niet erg hoog. De woningen die in deze categorie vallen werden, naar huidige maatstaven, matig geïsoleerd. Dubbelglas werd nog nauwelijks toegepast. Veel woningen werden in die tijd nog uitgerust met lokale gaskachels, centrale verwarming werd in toenemende mate toegepast. Veel van deze woningen zijn in de loop der jaren energetisch verbeterd. Het accent ligt hierbij op na-isolatie van de gevel, de begane grondvloer en het dak. Ook het plaatsen van dubbelglas, met name op de begane grondverdieping, is populair. Bij veel woningen in deze categorie zijn de gaskachels inmiddels vervangen door centrale verwarming met VR- of Hr-ketels. Dit leidt tot een hoger comfort, maar ook tot een hoger energiegebruik. Hierin is de particuliere verhuursector wel achtergebleven bij de sociale sector en de eigen woningbezitters. Bij dit type referentie woning zijn de volgende energie besparende oplossingen, het meest relevant: Vloerisolatie Gevelisolatie (spouw) HR++ Glas Combitapketel (HR 107) Dit geldt voor de volgende referentiewoningen: 1, 2, 3, 6, 7 en 9 5.2 twee-onder-één-kapwoningen bouwperiode 1966-1988 De twee-onder-één-kapwoningen gebouwd in de periode van 1966 tot en met 1988 vertegenwoordigen met 301.000 woningen 4,6% van de Nederlandse woningvoorraad. De woningen die in deze categorie vallen, hebben vaak vijf kamers, een beloopbare zolder en geen kelder. De woningen die aan het begin van de periode 1966-1988 zijn gebouwd, zijn vaak traditioneel gebouwd. In de jaren daarna neem de diversiteit van de woningen toe. Sinds 1965 worden er eisen gesteld aan de energetische kwaliteit van woningen. Deze eisen zijn in 1975, 1979 en 1983 voor nieuwbouwwoningen verhoogd. Toch werden de woningen in deze categorie, naar huidige nieuwbouw maatstaven, niet erg goed geïsoleerd. Voor het ventileren van deze woningen werd gebruik gemaakt van natuurlijke ventilatie. Centrale verwarming werd bij dit type woning in de loop der jaren op steeds grotere schaal toegepast. Veel van deze woningen zijn in de loop der jaren energetisch verbeterd. Het accent ligt op na-isolatie van de gevel en het dak, en kierdichting. Ook het plaatsen van dubbelglas, met name op de begane grondverdieping, is populair. Bij een groot deel van de oudere woningen uit deze categorie zijn de gaskachels inmiddels vervangen door centrale verwarming. Dit leidt tot een hoger comfort, maar ook tot een hoger energiegebruik. Bij dit type referentie woning zijn de volgende energie besparende oplossingen, het meest relevant: Vloerisolatie HR++ Glas Combitapketel (HR 107) Dit geldt voor de volgende referentiewoningen: 4 en 5 43

44 5.3 Rijwoning bouwperiode 1989-2000 De rijwoningen gebouwd in de periode 1989-2000 vertegenwoordigen met 328.000 woningen, zo n 5% van de Nederlandse woningvoorraad. De woningen die in deze categorie hebben vaak vier kamers en een beloopbare zolder. Kenmerkend aan deze bouwperiode is dat er nog maar weinig rijwoningen traditioneel gebouwd worden. Systeembouw is de meest gangbare bouwmethode, waarbij er wel veel verschillende bouwsystemen zijn. De woningen uit deze bouwperiode werden goed geïsoleerd, waarbij dubbelglas standaard werd toegepast. Voor het verwarmen van de woning werd gebruik gemaakt van centrale verwarming met een VR-ketel. Doordat deze woningen van de bouw al goed geïsoleerd zijn, kan na-isolatie buiten beschouwing worden gelaten. Wat betreft installaties, is de zonneboiler voor het verwarmen van warmtapwater in opkomst. Bij dit type referentie woning zijn de volgende energie besparende oplossingen, het meest relevant: HR++ Glas Combitapketel (HR 107) Dit geldt voor de volgende referentiewoningen: 8 5.4 Galerijflat bouwperiode 1966-1988 De galerijflats gebouwd in de periode 1966-1988 vertegenwoordigen met 208.000 woningen 3,2% van de Nederlandse woningvoorraad. De woningen die in deze categorie vallen hebben vaak vier kamers. De woning is onderdeel van een woongebouw met meerdere verdiepingen en een lift. De woningen liggen aan een open galerij. Sinds 1965 worden er eisen gesteld aan de energetische kwaliteit van woningen. Deze eisen zijn in 1975, 1979 en 1983 voor nieuwbouwwoningen verhoogd. De oudere galerijflats uit deze bouwperiode waren van oorsprong matig geïsoleerd. Als gevolg van de aanscherping van de eisen werden de woningen in de latere jaren beter geïsoleerd. Hetzelfde is te zien bij de toepassing van dubbelglas: in de nieuwere woningen werd dit meer toegepast dan in de oudere woningen. De galerijflats werden in die tijd verwarmd door collectieve conventionele Cv-ketels. Ook voor het bereiden van warmtapwater werd dit systeem gebruikt. Veel van deze woningen zijn in de loop der jaren energetisch verbeterd. Het accent ligt hierbij op na-isolatie van de gevel, de begane grondvloer en het dak. Ook het plaatsen van dubbelglas is populair. In veel gevallen is de centrale ketel vervangen door een Hr-ketel, een combinatie van een VR en Hr-ketel, een cascadesysteem of een warmtekrachtinstallatie. Bij een groot aantal woningen is het collectieve verwarmingssysteem verdwenen, en zijn alle woningen in het gebouw voorzien van een eigen individuele ketel. Bij dit type referentie woning zijn de volgende energie besparende oplossingen, het meest relevant: HR++ Glas Collectieve ketel (HR 107) Dit geldt voor de volgende referentiewoningen: 10

5.5 Rijwoning bouwperiode 1976-1979 De rijwoningen gebouwd in de periode 76-79 vertegenwoordigen met 165.000 woningen, 2,5% van de Nederlandse woningvoorraad. De woningen die in deze categorie vallen, hebben vaak vijf kamers, een open keuken, een beloopbare zolder en geen kelder. Kenmerkend aan deze bouwperiode is dat de systeembouw zich steeds verder ontwikkeld. Hierbij valt vooral te denken aan wanden en gevels die van prefab-beton of gietbouw gemaakt worden. Nieuw in deze periode is de introductie van betonvloeren met isolatie. Opvallend in deze bouwperiode was dat de energetische eisen van woningen in de sociale huursector hoger waren dan die van de andere woningen. Zo moesten sociale huurwoningen in de woonvertrekken voorzien worden van dubbelglas. Toch werd dubbelglas in ruime mate toegepast bij alle woningen. Daarnaast werd bij veel woningen vooral de vloer beter geïsoleerd dan vereist. Centrale verwarming met een VR-ketel werd op grote schaal toegepast. Veel van deze woningen zijn in de loop der jaren energetisch verbeterd. De nadruk ligt hierbij op het (bij)plaatsen van dubbelglas. Bij dit type referentie woning zijn de volgende energie besparende oplossingen, het meest relevant: Vloerisolatie HR++ Glas Combitapketel (HR 107) Dit geldt voor de volgende referentiewoningen: 12 6 Adressen referentiewoningen De meest interessante referentiewoningen zijn te vinden op de volgende adressen: Referentiewoning 01: Gebbenlaan 67 Referentiewoning 02: Wilhelminalaan 89 Referentiewoning 03: Van der Kamlaan 33 Referentiewoning 04: Zomerdijkhof 12 Referentiewoning 05: Koetlaan 97 Referentiewoning 06: Gebbenlaan 21 Referentiewoning 07: van Rijslaan 11 Referentiewoning 08: Wilhelminalaan 208 Referentiewoning 09: Schijflaan 6 Referentiewoning 10: Buitenstede 19 Referentiewoning 11: Gebbenlaan 44 Gebbenlaan 32 Referentiewoning 12: Wilhelminalaan 139 45

Bronvermelding 46 Publicaties: Gemeente Delft, 2007, Actualisatie Klimaatplan Delft 2008-2012 Gemeente Delft, dat onbekend, GIS ( geografisch informatie systeem) Gemeente Delft, 03-2008, Wijkverslag Buitenhof Gemeente Delft, 01-01-2009, Wijkbarometer Buitenhof 2008 Gemeente Delft, 01-01-2009, Wijkaanpak2009 Internetsites: Gemeente Delft, 2009, http://www.gemeentedelft.info, geraadpleegd: 05-04-2010 Gemeente Delft, -, http://delft.buurtmonitor.nl/, geraadpleegd: 08-04-2010 Gemeente Delft, -, Stadspanel/Delft Internet Panel (DIP), geraadpleegd: 29-03-2010 Warmte kaart: Gemeente Delft, http://www.gemeentedelft.info/natuur_en_milieu/milieu/energie_en_klimaat/thermografische_kaart, geraadpleegd: 15-03-2010 Informatie: Senternovem, 2007, Voorbeeldwoningen bestaande bouw 2007 Kaartmateriaal: google, www.google.nl/maps: geraadpleegd: 04-2010 Foto s: Fotograven: Thomas Dekker Erwin Verbeek Gemeente Delft, -, http://www.gemeentedelft.info Warmtebeeld foto s: Fotograven: Thomas Dekker Erwin Verbeek

Bijlages Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage I Plattegrond type woningen 48 Bijlage II Rijwoning bouwperiode 1966-1975 50 Bijlage III Rijwoning bouwperiode 1976-1979 52 Bijlage IV Rijwoning bouwperiode 1989-2000 54 47 Bijlage V Galerijflat bouwperiode 1966-1988 56 Bijlage VI Twee-onder-een-kap bouw 1966-1988 58

48 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage I: Plattegrond type woningen

49

50 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage II: Rijwoning bouwperiode 1966-1975

51

52 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage III: Rijwoning bouwperiode 1976-1979

53

54 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage IV: Rijwoning bouwperiode 1989-2000

55

56 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage V: Galerijflat bouwperiode 1966-1988

57

58 Wijkscan: Verzetstrijdersbuurt Bijlage VI: twee-onder-een-kap bouw 1966-1988

59

Afstudeeropdracht Bouwkunde Thomas Dekker 20050604 Erwin Verbeek 20063990