#vangaslos bestaande bouw 28 juni 2017
Kennis delen NIEUW: Merosch Open Café @Merosch_ @Merosch_Llab linkedin.com/company/merosch merosch.nl merosch.nl/living-lab
Inhoud 1. Wat zijn de trends en ontwikkelingen ten aanzien van (landelijk) beleid t.a.v. gasloos? 2. Wat zijn de mogelijkheden om bestaande gebouwen en woningen van gas los te maken? 3. Welke stappen moeten worden doorlopen om te komen tot een gasloos gebouw of zelfs een gasloze wijk? 4. Verschillende voorbeeldprojecten uit de bestaande bouw die gasloos zijn.
Uw vragen Den Haag kent veel vooroorlogse wijken met 3 soms 4-laagse woningen met karakteristieke architectuur en mooie details, steens muren, enkel glas vaak open portieken. Hoe pak je deze wijken aan? Wat betekent van gas los voor de afname van elektriciteit, meer zonnepanelen dan je dak kan hebben? Hoe kunnen we gasloos het best versnellen?
Programma 13.30 Welkom intro Merosch Esther Wagensveld (dagvoorzitter Merosch) 13.50 Kennismakingsronde deelnemers, eigen vragen toelichten 14.30 Trends en ontwikkelingen #vangaslos bestaande bouw Menno Schokker (Merosch) 15.05 Uitdagingen en aandachtspunten & visie Stedin #vangaslos Paul Zwetsloot (Stedin) 15.20 Visie VEH #vangaslos - Theo Elfrink (Vereniging Eigen Huis) 15.35 Pauze 15.50 Toelichting aardwarmte en lokale warmtebronnen - Rob Kleinlugtenbelt (IF Technology) 16.05 Rol van warmteoplsag en renovatieconcepten - Huub Keizers (TNO) 16.20 Afsluiting Esther Wagensveld (dagvoorzitter) 16.30 Einde / Borrel *Het is de bedoeling dat er tussendoor interactie is en ontstaat, dus voel je vrij om vragen te stellen.
Missie: Het moet en kan beter!
Medewerkers
Onze nieuwe huisvesting BREEAM min. Excellent GPR > 9
Beschermen wat kwetsbaar is
Prachtige projecten Renovatie Comenius Lyceum BREEAM Excellent Wisselspoor Energieneutrale school Haarlem Energieneutrale stadsdeelwerf Renovatie gymzaal 1955 Energieneutraal RijswijkBuiten Energieneutrale school Kapelle Circulair Buiksloterham A-dam Energieneutrale IKC Zeven Zeeën
Kennismakingsronde
Trends en ontwikkelingen #vangaslos Menno Schokker- Merosch
Inhoud 1. Context (beleid, energieprijzen, etc.) 2. Mogelijkheden bestaande bouw 3. Stappenplan gasloze wijken
Context
Beleidskader Nederlands Energieakkoord (2013): Gemiddeld 1,5% energiebesparing per jaar 14% duurzame energie in 2020 en 16% duurzame energie in 2023 Volledig energieneutrale gebouwde omgeving in 2050 Energieagenda (2016): Doelstelling 80 tot 95% CO2-reductie in 2050 Transitiepaden voor 4 functionaliteiten: 1. Kracht en Licht 2. Hoge temperatuurwarmte 3. Lage temperatuurwarmte 4. Vervoer Gebouwde omgeving: Energiebesparing en verminderen aardgasgebruik (geen nieuwe gasinfra en schrappen aansluitplicht gas) Belangrijkere rol gemeenten en netbeheerder
Energieprijsstijgingen
Beschikbaarheid gas Ontwikkeling gaswinning Groningen
Mogelijkheden bestaande bouw
Mogelijkheden bestaande bouw (1) Alternatieve warmtevoorzieningen: Elektrische warmtepompen (lucht, WKO of bodem) Aansluiting warmtenet (centraal of decentraal) Biomassaketel Directe elektrische verwarming (stralingspanelen, elek. vloerverwarming, etc.)
Mogelijkheden bestaande bouw (2) Keuze afhankelijk van: Kwaliteit bouwkundige schil Warmteafgiftesysteem (laagtemperatuur vs. hoogtemperatuur) Ventilatie (gebalanceerd vs. mechanisch) Locatie en omvang (hoogstedelijk vs. landelijk)
Voorbeeld (kantoor) Van.. Naar.. Kenmerken: - Slecht geïsoleerd - Dubbel glas met kunststof/stalen kozijnen - Natuurlijke ventilatie - HT-radiatoren - VR-ketel Kenmerken: - Na-isolatie gevel, dak en vloer - Vervanging ramen (drievoudig glas) - Gebalanceerde ventilatie - Laagtemperatuur verwarming (wand) - Individuele warmtepomp (bodem) - PV-panelen
Voorbeeld (galerijflats) Van.. Naar.. Kenmerken: - Slecht geïsoleerd - Dubbel glas met houten kozijnen - Natuurlijke ventilatie - Collectieve gasketels - Stijgleidingen - Individuele geisers Kenmerken: - Na-isolatie gevel en dak - HR++-glas met kunststof kozijnen - Mechanische ventilatie - (Toekomstige) aansluiting warmtenet - Ind. afleverset en nieuwe radiatoren
Voorbeeld (eengezinswoning) Kenmerken: - Na-isolatie gevel, dak en vloer en nieuwe ramen - Laagtemperatuur verwarming (vloer en convectoren) - Gebalanceerde ventilatie - Individuele warmtepomp (lucht of bodem) - Voor NOM: PV-panelen
Stappenplan gasloze wijken
Stappenplan Keuze tussen: In één keer vs. stapsgewijs In één keer: - Natuurlijk moment (mutatie of grootschalige renovatie) Stapsgewijs: - Aansluiten op MJOP
Stapsgewijs
Overwegingen Grootschalige uitfasering gas: Technisch goed mogelijk Bij utiliteitsgebouwen en corporatiewoningen relatief eenvoudig bij mutatie/renovatie of door aan te sluiten bij MJOP Maar hoe krijgen we de particulier woningeigenaren mee??? Verschillende pluimage geen uniforme aanpak mogelijk Wie betaalt het? Ruimtelijke inpassing Verschillende afschrijftermijnen
Bedankt voor de aandacht!
HIER KOMT DE TITEL Naam - datum WARMTE TRANSITIE VERDUURZAMING VAN DE GEBOUWDE OMGEVING Paul Zwetsloot 30
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 1 Ik verwarm mijn huis op aardgas Ja Nee 31
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 2 Ik kook op aardgas Ja Nee 32
WARMTE TRANSITIE LIVE POLL VRAAG 3 Ik ben actief bezig om mijn woning te verduurzamen Ja Nee 33
PJ KLIMAAT AKKOORD DOEL NEDERLAND ENERGIE VERBRUIK IN NEDERLAND 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 Overig energieverbruik (fossiel & nucleair) Aardgas - Overig Hernieuwbaar! Aardgas - Gebouwde omgeving 0 1965 1975 1985 1995 2005 2015 2025 2035 2045 2050 34
35 80% GAS!
A B C D E F G
WARMTETRANSITIE IMPACT STEDIN 1.915.595 Aansluitingen G 2016 Nu : 1.915.595 / 398 maanden = 4.800 per maand Stel : nog 75% te doen in 2030 2030 Dan : 1.436.696 / 240 maanden = 6.000 per maand 37
ALL ELECTRIC
BIO / SYNTHETISCH GAS
COLLECTIEVE WARMTE
ER KOMT DUS NIET ÉÉN OPLOSSING! Per wijk wordt gezocht naar het beste duurzame alternatief FULL ELECTRIC ELECTRA + WARMTE ELECTRA + GR. GAS E E+W E+GG 41
2. HOE BETROUWBAAR ZIJN DE MODELLEN? 2015 : ALL ELECTRIC! 2016 : GEOTHERMIE! Rest warmte HR Groen Gas (HR + HWP) HWP WP All Electric (lucht/bodem WP) WKO Geothermie Warmte Collectieve (Geothermie, Bron CE Delft 42
WAT TE DOEN?????
OGSM VERDUURZAMING GEBOUWDE OMGEVING Visie 2020 Stedin is klaar voor een versnelde energietransitie in de gebouwde omgeving (Klaar: Onzekerheden van de transitie zijn gemitigeerd, rollen en aanpak zijn helder, interne processen zijn schaalbaar) Doelstelling 2017 Minimaal 3 wijken hebben het proces doorlopen om gezamenlijk met stakeholders tot een duurzamere warmtevoorziening te komen waarbij ervaring is opgedaan in samenwerking met diverse stakeholders, afweging van mogelijkheden, besluitvorming en betrekken van bewoners. Inzicht vertalen naar Organisatie Aanpak Leren door doen Inzicht Inzicht vertalen naar nieuwe producten en diensten (IF, Open Data, Toolkits, )
STEEDS MEER GEMEENTEN IN ACTIE Alkmaar Amersfoort Amstelveen Amsterdam Barendrecht Bodegraven-Reeuwijk De Bilt Delft Den Haag Dordrecht Eemnes Gouda Hellevoetsluis Lansingerland Leidschendam-Voorburg Maarssen Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Rotterdam Schiedam Soest Utrecht Voorne-Putten Vlaardingen Waddinxveen Westland Westvoorne Woerden Zoetermeer Zuidplas
Bouwfysica Bouwfysica: Natuurkundige elementen die met het bouwen verband houden. Energietransitie; van gas naar (duurzame) elektriciteit
Van Gas los; bekendheid 90% van onze leden kent het fenomeen van gas los 51% wil er mee aan de slag 21% wil er niet meer aan de slag 28-6-2017 47
Van gas los drempels voor particulieren Te weinig kennis van alternatieven Bang voor comfortproblemen Bang voor hoge investeringen Besparingsgaranties? Overal van gas los??? 28-6-2017 48
Randvoorwaarden Visie vanuit de gemeente Aanwijzen van prioritaire wijken met Netbeheerder(s) Uitwerking beste alternatieven voor elke wijk in overleg met bewoners 28-6-2017 49
Beoordelen alternatieven Aanbod heel divers; van alleen elektrische cv-ketel tot super goed isoleren. Verschillende woningen vragen een andere aanpak Voor- en nadelen van verschillende technieken bij verschillende woningen 28-6-2017 50
Psychologie Rekening houden met behoefte particulier Inspelen op natuurlijk momenten Invloed van advies van lokale mensen Maatwerk (niet alleen technisch) 28-6-2017 51
Pauze
#vangaslos Aardwarmte en duurzame bronnen IF Technology Rob Kleinlugtenbelt r.kleinlugtenbelt@iftechnology.nl
Energietransitie: niet nieuw Hout Turf Kolen Stadsgas Stookolie Aardgas.
Transitie van gas los Bron: PBL
Duurzame bronnen + opslag Investering per systeem Omvang per systeem Bodemwarmtewisselaars Smart polder Warmte en koudeopslag Ondiepe geothermie Geothermie Ultra diepe geothermie
Bodemwarmtewisselaars Voordelen Individueel Gefaseerd Stil Aandachtspunten Impact/ruimte Regie bij grootschalig Voorbeeld Nautilis
Smart Polder Voordelen Synergie Waterkwaliteit Aandachtspunten Combi opslag Voorbeeld Hinthamerpoort
WKO Voordelen Warmte en/of koude Veel ervaring Aandachtspunten Inpassing locatie Onbalans? Voorbeeld Schoutenhoek
Ondiepe geothermie Voordelen Continu beschikbaar Op veel locaties Aandachtspunten ~1.000 woningen Warmtepomp Voorbeeld In ontwikkeling
Geothermie Voordelen Continu beschikbaar Directe verwarming Aandachtspunten >2.000 woningen Onzekerheid bodem Voorbeeld Pijnacker
Traais Energie Collectief Coöperatie bewoners 100% duurzaam Lokaal duurzaam Sociaal 2.500 woningen Warmtenet Geothermie Windenergie Zonne-energie Energie uit water
Conclusies Oplossing voor elke schaalomvang Woningaanpassingen wenselijk, niet noodzakelijk Financieel haalbaar Warmtenet kleinschalig tot grootschalig Coöperatie mogelijk, ook voor grootschalige projecten Ook in combinatie met andere duurzame bronnen We doen het samen
Vragen?
Huub Keizers (TNO) Rol van warmteopslag en renovatieconepten
Bedankt voor uw komst @Merosch_ @Merosch_Llab www.linkedin.com/company/merosch merosch.nl merosch.nl/living-lab