Stop subsidiëring biobrandstoffen Het gebruik van zogenaamde biobrandstoffen is in sterk stijgende lijn. Onder invloed van stijgende energieprijzen en toenemend milieubewustzijn worden biobrandstoffen in een groeiend aantal landen als een aantrekkelijk alternatief beschouwd. In de VS en Brazilië bijvoorbeeld wordt ethanol vaak aangewend als vervangmiddel voor benzine. Ook in de Europese Unie en België zijn er maatregelen getroffen om het gebruik van biobrandstoffen aan te moedigen. Zo is er een richtlijn dat tegen 2010 ruim 5 procent van de motorbrandstof in de EU afkomstig moet zijn van biomassa. In 2020 moet dit al 10 procent bedragen. Nochtans is het gebruik van biobrandstoffen recent zwaar onder vuur komen te liggen. Denken we maar aan de recente weigering van De Lijn om nog biodiesel te gebruiken omdat de milieuvriendelijkheid niet bewezen zou zijn. Nog zwaardere kritiek is er gekomen van VNexpert Jean Ziegler die het gebruik van biobrandstof omschrijft als een misdaad tegen de mensheid. Elke are landbouwgrond die benut wordt voor productie van energie is immers een are die niet langer ingezet kan worden voor de productie van voedsel. In verschillende landen zijn voedselrellen uitgebroken en ook in België zijn de prijsstijgingen van landbouwproducten duidelijk merkbaar. Het gebruik van biobrandstoffen wordt vaak aangewezen als oorzaak hiervoor. Evolutie van voedselprijzen Wereldwijde voedselprijzen zijn de laatste twee jaar met ruim 60 procent toegenomen. Deze prijzen zijn nog nooit zo hoog geweest de laatste twee decennia. Figuur 1: Maandelijkse evolutie voedselprijzen 80-08 (index jan. 1992 =100) Bron: IMF Stijgende voedselprijzen zijn met name pijnlijk voor relatief arme landen en, binnen deze landen, de lagere inkomensklassen. Dit zijn typisch mensen die het grootste deel van hun inkomen besteden aan voeding, vaak geïmporteerd aan relatief hoge prijzen. Bob Zoellick, de directeur van de Wereldbank schat dat op zijn minst honderd miljoen mensen in armoede gestort worden door de stijgende kosten van voedsel.
Een combinatie van factoren Men kan evenwel kanttekeningen plaatsen bij het verband tussen voedselprijzen en het gebruik van bio-energie. Er zijn immers andere verklaringen mogelijk. Ten eerste is olie een belangrijke input bij de productie en verwerking van landbouwgewassen. De prijzen van andere inputs zoals graanzaad of meststof is sinds kort ook sterk gestegen, getuige volgende grafiek. Figuur 2: Reële prijsevolutie van inputs in de landbouwsector. 600 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 mrt/08 meststoffen graanzaad energie Bron: Wereldbank data. Verder viel de voedselproductie in 2006 en 2007 tegen. Weercondities in grote delen van Europa, India en met name Australië waren erg ongunstig. Voedsel is een typisch inkomensinelastisch product. Consumptie van voedsel vermindert slechts weinig indien prijzen stijgen, waardoor kleine dalingen in voedselproductie aanleiding kunnen geven tot sterke prijsstijgingen. De sterke economische groei in landen als China en India heeft geleid tot een toename van de vraag naar vlees, melk en eieren. De productie hiervan is dan ook bovengemiddeld sterk toegenomen. Aangezien er voor de productie van één kilo dierlijk eiwit twee tot zeven kilo plantaardig eiwit nodig is, zorgt een veranderend consumptiepatroon voor bijkomende druk op de landbouwsector (Banse et al., 2008). De wereldwijde voedselcrisis heeft tevens aanleiding gegeven tot exportbeperkingen in diverse landen, wat de prijsstijgingen verder in de hand gewerkt heeft. Tot slot heeft speculatie de bestaande tekorten en prijsstijgingen versterkt. Landgenoot Olivier De Schutter, de nieuwe speciale VN-rapporteur voor het recht op voedsel, roept daarom op tot maatregelen tegen voedselspeculatie. Ook vanuit de EU zijn gelijkaardige geluiden te horen. Volgende grafiek toont aan dat de speculatieve handel in landbouwproducten sterk in de lift zit. Sinds de kredietcrisis is deze handel aantrekkelijker geworden ten opzichte van meer traditionele beleggingen zoals aandelen en obligaties.
Figuur 3: Verhandelde hoeveelheid futures en opties van graan en oliezaden. Bron: Chicago Board of Trade Company. De bijdrage van biobrandstoffen Biobrandstoffen zijn dus niet alleen verantwoordelijk voor de stijging van voedselprijzen, maar hebben hier zeker en vast toe bijgedragen. Al is het gewicht van het gebruik van bioenergie in de stijging van de voedselprijzen moeilijk te kwantificeren. Een studie van de IFPRI (International Food Policy Research Institution) heeft dit desalniettemin geprobeerd en schat dat biobrandstof voor 30% verantwoordelijk is voor de stijgende graanprijzen (Rosegrant, 2008). Een recent gelekt rapport van de Wereldbank maakt gewag van een nog veel sterkere bijdrage. Volgens dit rapport zou de stijgende productie van biobrandstof voor maar liefst 75% verantwoordelijk zijn voor de wereldwijde toename in voedselprijzen. Dit is des te merkwaardiger als we in rekening brengen dat energie op basis van biomassa momenteel in slechts beperkte mate bijdraagt tot de totale energievoorziening. Ongeveer 1% van het wereldwijde wegverkeer rijdt momenteel op biobiobrandstof. Het aandeel van bio-energie voor andere doeleinden is nog een stuk kleiner. Hoge voedselprijzen zijn geen tijdelijk fenomeen Biobrandstoffen buiten beschouwing gelaten, lijkt een toenemende vraag naar landbouwproducten onvermijdelijk. Bevolkingsgroei en economische groei in opkomende economieën garanderen dit. Zelfs na de recente prijsdalingen blijven de olieprijzen historisch hoog en dit ondanks de financiële crisis en sombere economische vooruitzichten. Het is dan ook onwaarschijnlijk dat de prijzen van olie en andere noodzakelijke inputs voor de landbouwsector sterk zullen dalen op lange termijn. Er is zelfs enige evidentie dat, omwille van de klimaatsverandering, natuurrampen frequenter zullen voorkomen (Hopkin, 2007). Natuurrampen zoals de overstromingen in Ohio of de droogte in Australië zullen dus ook in de toekomst de voedselproductie verstoren. Er zal een sterke toename van de voedselproductie nodig zijn om tegemoet te komen aan een verdere doorbraak van bioenergie, zonder aanleiding te geven tot bijkomende prijsverhogingen. Het is echter twijfelachtig dat Europa of België de voedselproductie sterk kan opdrijven. Omwille van de lage historische prijzen voor landbouwproducten en het landbouwbeleid in Europa is er nog braakliggende grond beschikbaar die ingezet zou kunnen worden voor de productie van bio-energie. Dit volstaat echter niet om te voldoen aan de (bescheiden)
doeleinden van de Europese Commissie. Indien Vlaanderen de 5.75% van de verbruikte transportbrandstoffen (diesel en benzine) uit bio-energie wil halen, moet men ongeveer 37% van het totale landbouwarsenaal hiervoor beschikbaar stellen (Milieurapport Vlaanderen, 2008). Een studie van het Vito (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) schat echter dat het sociaal aanvaardbare potentieel voor de productie van energiegewassen in Vlaanderen ongeveer 13 % van het landbouwareaal bedraagt. Voor de Europese Unie in zijn geheel geldt een gelijkaardige situatie, vooral aangezien de productiviteitsgroei per are landbouwgrond verwacht wordt te vertragen (Trostle, 2008). De vooropgestelde doeleinden voor 2012 kunnen daarom hoogstwaarschijnlijk niet gehaald worden zonder beroep te doen op import (Jank et al, 2007). Het is ook twijfelachtig of andere regio s in de wereld de productie sterk kunnen opdrijven op korte en middellange termijn. Geschat wordt dat de wereldwijde landbouwoutput op korte en middellange termijn slechts met 1 à 2 procent zal toenemen bij een verdere prijsstijging van 10 procent. De wereldwijde groei van biobrandstoffen zou de gemiddelde calorie-inname in Afrika verminderen met 4 tot 8% tegen 2020, aldus een recente studie van de IFPRI (von Braun, 2008). Dit is een hoge prijs om te betalen voor een beter milieu. De milieuvriendelijkheid van biobrandstoffen Er stellen zich echter meer en meer vragen of energie uit biomassa wel zo milieuvriendelijkheid is als gedacht. Nobelprijswinnaar Paul Crutzen en zijn onderzoeksteam hebben onlangs becijferd dat bio-energie vaak meer broeikasgassen veroorzaakt dan het gebruik van fossiele brandstoffen. Vooral de omzetting van koolzaad tot energie is schadelijk bevonden voor het milieu. Koolzaad produceert maar liefst 70% meer broeikasgassen dan fossiele brandstoffen volgens dit onderzoek. In Europa is koolzaad verantwoordelijk voor 80% van de productie van bio-energie en dit is niet anders in België. Andere studies zijn minder pessimistisch, maar men is het er over eens dat de milieu-impact relatief zwaar is. Vergeleken met bio-ethanol uit Braziliaans suikerriet is energie uit koolzaad weinig efficiënt. Koolzaad kan in Noordwest-Europa immers enkel rendabel geproduceerd worden op hoogwaardige landbouwgrond en met overvloedig gebruik van meststoffen en chemische pesticiden (International Energy Agency, World Energy Outlook, 2006). Daarnaast is het ook niet ondenkbaar dat er, wereldwijd, een verschuiving komt van het gebruik van land. Regenwouden worden inderdaad gekapt omwille van de hoge landbouwprijzen, aldus een rapport van de OESO in 2007 (Doornbosch en Steenblik, 2007). Indien een toenemend deel van het Europese landbouwarsenaal aangewend wordt voor energie in plaats van voedsel zou dit naar alle waarschijnlijkheid wereldwijde prijzen nog verder opdrijven, met alle mogelijke gevolgen vandien. Bio-energie van de tweede generatie Er wordt volop onderzoek verricht naar nieuwe manieren om energie te winnen. Zo zou het in de toekomst mogelijk zijn om gras, hout of algen om te zetten tot brandstof. Omdat deze verbouwd kunnen worden op landbouwgrond van marginale kwaliteit, zou het gebruik van deze nieuwe technologieën nauwelijks aanleiding geven tot een prijsstijging van voedingsmiddelen. Tevens zou de verwerking op milieuvriendelijker manier kunnen gebeuren. Er wordt echter niet verwacht dat deze technologieën de komende 25 jaar commercieel op grote schaal ingezet kunnen worden (International Energy Agency, World Energy Outlook, 2006).
Het kostenplaatje Men zou verwachten dat, gezien de hoge prijzen van fossiele brandstoffen, bio-energie relatief goedkoop uitvalt. Nochtans is dit niet het geval. Biobrandstoffen zijn duurder dan fossiele brandstof en waarschijnlijk blijft dit zo in de nabije toekomst. Uit volgende grafiek blijkt dat biobrandstof gemiddeld 15 tot 20% duurder is dan fossiele brandstoffen zoals olie of aardgas en dit ondanks de relatief hoge energieprijzen. Aangezien aardolie een belangrijke input is in de productie van bio-energie, is het niet uitgesloten dat deze verhouding zo blijft indien de prijzen van fossiele brandstoffen zouden oplopen. Figuur 4: Kostprijs biobrandstoffen ten opzichte van fossiele brandstoffen en diesel (reële prijs 2005 inclusief distributie en marge, exclusief BTW en accijns). Bron: DeVriendt et al. (2005). Terwijl de geschatte productiekost voor ethanol uit Braziliaans suikerriet ongeveer 0.24 dollar per liter kost, bedraagt de kostprijs van Europese biobrandstof ruim 1 dollar per liter (Wereldbank, 2008). In de Europese Unie schat men dan ook dat er 4.2 miljard dollar subsidie gaat naar ethanol en biodiesel in 2006 (Steenblik, 2007). In de VS lopen de schattingen in hetzelfde jaar op tot een bedrag tussen de 8 en de 11 miljard dollar (Global Subsidies Initiative, 10/2006). Conclusie Biobrandstoffen werden onthaald als een mogelijk veelbelovende oplossing voor twee problemen: de hoge energieprijzen waar België de laatste jaren mee kampt en de noodzaak om de CO 2 -uitstoot de verminderen. Het wordt hoe langer hoe duidelijker dat de huidige technologie hier niet toe in staat is. Energie uit koolzaad; de technologie die momenteel in zwang is in België, is onmiskenbaar duurder dan fossiele brandstoffen. Bovendien staat de milieuvriendelijkheid sterk ter discussie de laatste tijd. Mogelijk zouden fossiele brandstoffen minder vervuilend zijn. Tenslotte draagt energie uit biomassa zonder twijfel bij tot de hoge prijzen van voedsel en leiden aldus tot een verdere verarming van de minst gefortuneerden ter aarde. Zonder technologische doorbraken is het dus weinig zinvol om ambitieuze doelstellingen te formuleren rond bio-energie. Nog zinlozer is het om dergelijke doelstellingen na te streven. België lijkt de richtlijnen van de Europese Unie niet te halen. Laten we hopen dat het zo blijft. Kris Boschmans
Bronnen Banse, Martin, Nowicki, Peter en van Meijl, Hans (mei 2008), Why are current world food prices so high?, University of Wageningen memo. DeVriendt, N., Dooms, G., Liekens, J. Nijs, W. en Pelkmans L., (oktober 2005), Prognoses voor hernieuwbare energie en warmtekrachtkoppeling tot 2020, Vlaams Instituut voor Technologische Ontwikkeling. Doornbosch, Richard en Steenblik, Ronald (september 2007), Biofuels: Is the Cure Worse Than the Disease? OECD publication. Hopkin, Michael (februari 2007), Climate change 2007: Data keep flooding in, Nature. International Energy Agency (2006), World Energy Outlook 2006. Jank, Marcos, Kutas, Géraldine, Fernando do Amaral, Luiz en Nassar, André M. (2007), EU and U.S. policy on biofuels: Potential impact on developing countries, German Marshall Fund of the United States. Milieurapport Vlaanderen (2008), http://www.milieurapport.be. Rosegrant Mark W. (mei 2008), Biofuels and grain prices: Impacts and policy responses, International Food Policy Research Institution paper. Steenblik, Ronald (2007). 2007, Biofuels - At What Cost? Government support for ethanol and biodiesel in selected OECD countries, International Institute for Sustainable Development. Trostle, Ronald, (mei 2008), Global agricultural supply and demand: Factors contributing to the recent increase in food commodity prices, United States Department of Agriculture Report. von Braun, Joachim (juni 2008), Biofuels, international food prices, and the poor, IFPRI. Wereldbank (juni 2008), Adressing the food crisis: The need for rapid and coordinated action.