Inleiding De samenleving is in verandering van een verzorgingsstaat naar een participatiesamenleving. Een samenleving waarin iedereen kan meedoen (inclusief denken en handelen). De verhouding formele en informele zorg verschuift naar meer informele zorg. De zorg en welzijnsorganisaties buigen zich op dit moment dan ook massaal over de vraag op welke wijze de mantelzorgers, de vrijwilligers en de buurt betrokken kunnen worden bij die zorg en welzijn. Dat blijkt echter moeilijker te zijn dan de beleidsstukken beloven. Binnen zorghuis Anna Heerkens is men met ondersteuning van Arcon ook aan de slag gegaan met deze vagen Daarbij is Anna Heerkens tot de conclusie gekomen dat er eerst andere vragen gesteld moet worden, namelijk Op welke wijze kunnen de bewoners van het zorghuis Anna Heerkens weer onderdeel van de buurt worden in plaats van op welke wijze kan de buurt in het zorghuis gehaald worden. Schakelen wij als Anna Heerkens mantelzorgers in voor de zorg? Of zijn we vanaf het begin samenwerkingspartners, waarbij juist de mantelzorger ons als professional inschakelt bij de zorg? Bewoner Professionele zorg Bewoner Natuurlijk netwerk Natuurlijk netwerk Professionele zorg De zorgmedewerkers van IJsselheem krijgen er nieuwe rollen bij als professional. Naast de hoofdtaak van kwaliteit van zorg krijgt de verzorgende ook de rol van Procesbegeleider van welzijn en welbevinden van cliënt in de dagelijkse gang van zaken rondom wonen. Verbinder met de samenleving, ( incl. ondernemers, kunstsector, stadslandbouwsector) de buurt, de vrijwilligers, de mantelzorgers en andere zorgprofessionals Coach en voorlichter van de mantelzorgers, vrijwilligers en buurtbewoners in het omgaan met mensen die dementeren. Pag 1
Inleiding In januari 2014 startte in de Zwolse wijk Stationsbuurt/Assendorp het project Buurten met Anna Heerkens. Het anders denken had direct effect. Binnen een maand bruiste het in en rondom het Zorghuis Anna Heerkens! Het resultaat van het proefproject Buurten met Anna Heerkens is dat de bewoners van Zorghuis Anna Heerkens meer onderdeel zijn geworden van het dagelijkse leven en het straatbeeld in de buurt. Andersom ervaren steeds meer buurtbewoners dat de drempel steeds lager wordt om in het Zorghuis Anna Heerkens langs te komen voor een praatje met bewoners en medewerkers, een kopje koffie, activiteiten en/of gebruik te maken van de faciliteiten die het Zorghuis biedt. Daardoor ervaren bewoners weer meer betekenis en krijgen zij weer een eigen actieve rol in de buurt, ook al is in het algemeen hierbij begeleiding noodzakelijk. Aangezien drempels voor de buurt steeds lager worden en buurtbewoners vaker binnen komen is professionele begeleiding bij buurtactiviteiten steeds minder nodig. Niet alleen bewoners van het Zorghuis Anna Heerkens ervaren verbetering in kwaliteit van leven maar Buurten met Anna Heerkens heeft ook tot resultaat dat buurtbewoners onderling elkaar vaker ontmoeten en beter leren kennen. Dit stimuleert buurtparticipatie op allerlei andere fronten. Uit dit initiatief zijn weer diverse andere initiatieven ontstaan van de buurt, voor de buurt waarbij de bewoners van het zorghuis er gewoon echt bij horen. Aan dit grote succes ligt een aantal methodische principes ten grondslag. 1. Welbevinden als basis 2. Behouden en/of teruggeven sociale en maatschappelijke rollen 3. Onderscheid maken tussen zorgbeleid, mantelzorgbeleid, vrijwilligersbeleid en burenbeleid 4. De driehoek van de 3 b s, ofwel kan een handeling/activiteit ook een middel tot verbinding zijn in de driehoek Buren, Bewoner en Begeleiding? 5. Loslaten en vertrouwen (welbevinden prioriteit geven boven protocollen) Pag 2
1. Welbevinden als basis Het welbevinden stijgt als mensen autonomie ervaren, hun competenties in kunnen zetten en zich verbonden voelen met andere mensen. Vanuit de positieve psychologie hebben de wetenschappers Deci en Ryan een drietal psychologische basisbehoeften geformuleerd. Als deze basisbehoeften in het gedrang komen gaat dat direct ten koste van het welbevinden en geluk van mensen. Eigen regie Eigen regie draait om de vragen wat iemand belangrijk vind in zijn leven, hoe iemand zijn leven in wil richten, wat iemand wil met zijn leven en of iemand daarin eigen keuzes kan maken. Als iemand ondersteuning nodig heeft moet hij als mens het uitgangspunt van beslissingen zijn die hem aangaan, met respect voor wat iemand fijn vindt en belangrijk vindt (vond) leven. Eigen kracht Eigen kracht draait om de vraag wat iemand kan. Wat iemand kan beperkt zich niet tot de mate waarin iemand voor zichzelf kan zorgen. Eigen kracht gaat ook over iemands talenten en passies. Krijgt iemand de ruimte zijn competenties in te zetten? En krijgt iemand de ruimte te doen waar iemand plezier in heeft? Kan iemand zijn sociale en/ of maatschappelijke rol vervullen? Participatie Bij participatie gaat het om de vraag op welke wijze iemand zich tot de wereld verhoudt. De mate en hoeveelheid van contacten en activiteiten is geen directe graadmeter, maar de mate van verbondenheid. Voelt iemand zich verbonden met de mensen en wereld om zich heen? Voelt iemand zich erbij horen? Ook als de wereld van iemand met dementie heel klein is geworden en het contact maken heel moeilijk wordt, verhoudt iemand zich wel tot de wereld en mensen om zich heen. Is er aandacht en gevoel voor sfeer? Pag 3
2. Behoud en teruggeven sociale en maatschappelijke rollen Oud en dementerend worden leidt meestal tot noodgedwongen opname in een verpleeghuis. Ouderen met dementie ervaren bij opname een groot verlies van hun eigen vertrouwde leven en hun omgeving. Zij verliezen de regie over het eigen leven en ze verliezen ook hun maatschappelijke rollen. Maatschappelijke rollen geven betekenis en gevoel van eigenwaarde aan mensen. Het verlies daarvan is erg ingrijpend. Voor de samenleving worden dementerende ouderen onzichtbaar zodra ze in een verpleeghuis zijn opgenomen. Wij vinden het tegenwoordig dan ook normaal dat dementerenden geen rol meer spelen in het dagelijkse leven, waardoor deze groep geen toegevoegde waarde meer heeft. Zo wordt het althans ervaren. De steeds groter wordende groep dementerende mensen verliest daardoor ten onrechte haar waardigheid. Ook dementerende mensen hebben een intrinsieke waarde en voegen iets toe aan de samenleving. Iedere bewoner van een zorghuis van IJsselheem moet mee kunnen doen in de buurt en tot zijn recht komen als mens. Ook dementerenden mogen en kunnen buren zijn. Omdat te kunnen waarmaken is het belangrijk dat buurtbewoners leren begrijpen wat dementie inhoudt, hoe je daar mee om kunt gaan en ervaren dat je niet bang hoeft te zijn voor deze groep mensen. Dementie is weliswaar een ernstige ziekte, maar het kan ook mooi, leuk en verrijkend zijn om met dementerenden om te gaan. Het zorghuis Anna Heerkens wil daarom actief onderdeel zijn van de buurt en heeft zelfs een verbindende rol in de buurt. Zij creëert ontmoeting tussen buurtbewoners in de nabije omgeving van het zorghuis. Voor mensen met dementie is het belangrijk sociale rollen te behouden. Ook al snappen ze het niet meer en wordt het moeilijk om er vorm aan te geven, ze zijn wel iemands man/vrouw, vader/moeder of vriend/vriendin. Binnen Anna Heerkens wordt geprobeerd die verhouding tot het natuurlijke netwerk van bewoners uitgangspunt te laten zijn. Pag 4
2. Behoud en teruggeven sociale en maatschappelijke rollen Dagelijkse praktijk: Mevrouw Jansen is dementerend. Beetje bij beetje breekt haar zelfredzaamheid af. Ze heeft steeds meer ondersteuning nodig. Haar man en twee zonen worden mantelzorger voor haar. Het begon met het vergeten van namen, het zich niet meer herinneren wat ze ook alweer ging doen en het niet meer weten waar een stopcontact voor is. Gaandeweg werd ze steeds verwarder, raakte ze de weg kwijt, herkende ze mensen niet meer. Haar man en kinderen hebben zo langzamerhand 24 uur per dag de handen vol aan de zorg voor haar. Ze helpen haar met eten, naar de WC gaan enz. Ze kan niet meer alleen gelaten worden, loopt veel weg, en ze weet niet meer wanneer het dag of nacht is. Ondanks thuiszorg, twee dagdelen dagopvang per week en wat hulp van de buren gaat het echt niet meer. Mevrouw Jansen kan opgenomen worden in een verpleeghuis. De opluchting bij meneer Jansen en zijn zonen is groot. Ze zijn oververmoeid en enorm opgelucht dat de zorg eindelijk van hen overgenomen wordt. Ze zijn echt tot het uiterste gegaan en kunnen niet meer. Gelukkig is het personeel heel erg meelevend en zien zij hoeveel de zorg van hun gevraagd heeft. Iemand van het verpleeghuis zegt: Rust eerst maar eens lekker goed uit. Wij zorgen goed voor uw vrouw. Over zes weken plannen we wel een gesprek over de vraag hoe nu verder. Meneer Jansen stort de eerste weken een beetje in maar na zes weken merkt hij dat hij ook weer tijd voor zijn tuin en zijn vrienden heeft. En zijn zoons kunnen zich weer goed focussen op hun gezin en hun werk. Het dagelijkse leven begint weer in een nieuw evenwicht vorm te krijgen. Mevrouw Jansen heeft ook al een beetje haar draai gevonden. Haar man komt bijna iedere dag even langs tijdens de koffie. En elke week komt er een van haar zonen langs. Hij is tevreden met hoe het gaat. Wel valt het hem op dat het personeel niet veel tijd heeft voor praatjes met hem. En het haar van zijn vrouw is ook niet altijd even mooi gekapt zoals ze dat vroeger zo belangrijk vond. Laatst moest zijn vrouw naar de wc, maar het duurde wel heel lang voordat ze aan de beurt was. Na zes weken vindt het afgesproken gesprek plaats. Er wordt gevraagd welke zorgtaken meneer Jansen op zich wil nemen. Meneer Jansen had al gehoord dat personeel wegens bezuiniging de familie inzet voor de zorg. Dat vindt meneer Jansen raar. Hoezo? vraagt meneer Jansen, Ik hoef jullie tekort aan personeel toch niet op te vangen? Pag 5
3. Onderscheid maken tussen zorgbeleid, mantelzorgbeleid, vrijwilligersbeleid en burenbeleid. Zorghuis Anna Heerkens heeft ingezien dat er een omslag in denken gemaakt moet worden bij de medewerkers. De teams hebben een training gevolgd en ondersteuning gekregen van teamcoach zodat ze een goede invulling kunnen geven aan de nieuwe manier van werken. Anna Heerkens heeft beleid ontwikkeld waarin onderscheid gemaakt wordt in zorgbeleid, mantelzorgbeleid, vrijwilligersbeleid burenbeleid. Zorg Kenmerk: Zorg betreft professionele ondersteuning bij zaken die bewoners zelf niet meer kunnen. Deze ondersteuning wordt vastgelegd in zorgplan en is AWBZ gefinancierd. Rol Professional : Rol professional is uitvoeren ZZP. Relatie: De relatie tussen verzorgende en bewoner staat centraal. Mantelzorg Kenmerk: dit betreft vrijwillige ondersteuning van bewoners door familie of vrienden bij zaken die bewoners zelf niet meer kunnen. Dit doet de mantelzorger vanuit betrokkenheid bij de persoon die zorg nodig heeft. De mantelzorger is daarbinnen de (ervarings)deskundige en vertaler van zorgbehoeftes. Verder ondersteunt de mantelzorger bij wonen en welzijn (regelen kleding, diensten als kapper e.d., organiseren of meegaan naar activiteiten). Afspraken worden in het zorgplan vastgelegd. Rol professional: De rol van de professional is die van samenwerkingspartner, ondersteuner en faciliteerder van de mantelzorger. Relatie: Binnen de driehoek tussen de professional, bewoner en de mantelzorger ligt de focus op de relatie tussen mantelzorger en bewoner. Pag 6
3. Onderscheid maken tussen zorgbeleid, mantelzorgbeleid, vrijwilligersbeleid en burenbeleid. Vrijwilligers Kenmerk: Vrijwilligers nemen structureel en vaak op vaste tijden welzijnstaken (spelletje doen, wandelen, helpen bij eten e.d.) en faciliterende taken (zoals koken, klusjes e.d.) op zich. Dat doen ze vanuit betrokkenheid bij de functie en organisatie. Zij verbinden zich voor langere tijd aan een bepaalde taak. De afspraken zijn vastgelegd binnen een vrijwilligerscontract. Rol Professional: Rol professional is die van aansturen en faciliteren en ondersteunen van vrijwilligers Relatie: de relatie tussen de vrijwilliger en de bewoner staat centraal. Buren Kenmerk: het incidenteel en vrijblijvend elkaar vragen om betrokkenheid en soms hulp. Activiteiten zijn afgebakend en op basis van wederkerigheid (een praatje, kopje koffie, iets lenen, samen activiteiten doen als sport kijken. lichte ondersteuningsvragen). Rol professional: De rol van de professional is die van verbinder en voorlichter van de buurt. Relatie: De relatie tussen buren en bewoner staat centraal. Maar ook tussen buren en het zorghuis. N.B. Niet alleen de adressen buiten het zorghuis zijn buren ook binnen het zorghuis kunnen bewoners hun rol als buren vormgeven. Pag 7
3. Onderscheid maken tussen zorgbeleid, mantelzorgbeleid, vrijwilligersbeleid en burenbeleid. Hoe vormgegeven aan burenbeleid? Het zorghuis is onderdeel van de buurt. Ze heeft een verbindende rol in de buurt. Zij creëert ontmoeting tussen buurtbewoners in de nabije omgeving van elk zorghuis. Dat doet ze op basis van wederkerigheid. Op welke manier dat het beste kan, en welk tool je hiervoor het beste kunt inzetten is afhankelijk van de leefstijl van de buurt. Het is raadzaam gebruik te maken van middelen die algemeen gebruikt worden (dus geen nieuwe websites, apps maken die uitsluitend gericht zijn op vraag en aanbod in de zorg) Tools moeten allereerst een functie voor buurtbewoners hebben en de ontmoeting van zorgbehoevenden met de buurt is daar onderdeel van. Zorghuis Anna Heerkens faciliteert een whatsapp-groep, een buurtnieuwsbrief en een Facebook-groep voor de straten rondom het zorghuis. Naast het gebruik van informatietool worden er met en door de buurt activiteiten georganiseerd waardoor fysieke ontmoeting tot stand komt. Het Zorghuis kan daarbij bijvoorbeeld de faciliteiten van het Zorghuis aanbieden aan de buurtbewoners. Denk hierbij aan ruimte, tuin etc. Door deze tools en de gezamenlijke activiteiten in de buurt krijgen de zorghuizen een signaleringsfunctie. Buurtbewoners die verminderd mobiel en/of eenzaam zijn, komen beter in beeld bij andere buurtbewoners en het Zorghuis. Als het goed is maken zorgmedewerkers van Anna Heerkens bij iedere activiteit/handeling bewust de keuze in hoeverre hier sprake is van zorg, mantelzorg, vrijwilligers of burenbeleid. Medewerkers schakelen op deze manier in hun rollen van verzorgende, samenwerkingspartner van de mantelzorger, coach voor de vrijwilliger en verbinder met de buurt. Pag 8
4. 3-b principe Binnen het burenbeleid werken de zorgmedewerkers volgens het 3-b-principe. Er wordt een driehoek gemaakt tussen bewoner, begeleider en buurt. Daarbij leren de zorgmedewerkers hun oude vertrouwde rol van verzorger los te laten en hun nieuwe rollen op te pakken. Al deze rollen hebben hun eigen waarde. Het gaat er niet om die waarden los te laten, maar om het kunnen schakelen tussen deze rollen. Deze manier van werken vraagt om andere vaardigheden van de medewerkers. Vaardigheden als organiseren, netwerken/verbindingen leggen, voorlichten en ondernemen. Begeleider Bewoner Buurt Pag 9
5. Loslaten en vertrouwen Het centraal stellen van het gewone leven en welbevinden van bewoners en het geven van een rol daarin aan mantelzorgers, vrijwilligers en buren vraagt van medewerkers om loslaten en vertrouwen. Vrijwilligers en buren zullen het werk anders doen dan de beroepskrachten. Loslaten lukt pas als er vertrouwen is dat het goed gaat. Om dat vertrouwen op te kunnen bouwen moet die ander echter eerst ook de ruimte krijgen om het op eigen manier aan te pakken. Dat kan alleen als de professionals leren lost te laten. Vertrouwen leer je uit ervaren. Maar zonder loslaten ook geen ervaring. Het gewone leven en het welbevinden van bewoners centraal stellen betekent daarnaast soms een conflict met bestaande regels en protocollen. Je kunt als buurt bijvoorbeeld niet zomaar pannenkoeken bakken, een plankje opgangen met bewoners enz. want dat is tegen de veiligheidsvoorschriften. Zorg draait om mensen. Niet om cliënttargets of tijd-aan-het-bed. Het welbevinden van een cliënt is de beste maatstaf is voor succesvolle zorgverlening. Maar welbevinden is veel moeilijker meetbaar te maken dan de randvoorwaarden van welbevinden. Heel veel regels en protocollen zijn gebaseerd op de makkelijk te kwantificeren randvoorwaarden. Soms gaat dat zover dat de regels strijdig zijn geworden met het welbevinden. Ook gaan regels en protocollen ook indirect ten koste van het welbevinden van bewoners. Het bijhouden en verantwoorden van protocollen kost zo veel tijd dat er weinig tijd overblijft voor de bewoners. Daarom beschrijft Zorghuis Anna Heerkens als er regels/protocollen in het geding zijn de volgende stappen die medewerkers moeten doorlopen in hun team: a. Vraag je af: wat is de bedoeling van een regel/protocol? b. Vraag je af: wat is het effect op het welbevinden van de bewoner? 1. Welbevinden wordt vergroot 2. Maakt niet uit 3. Regel zit welbevinden in de weg c. Weeg af wat zwaarder weegt: de bedoeling van het protocol of het welbevinden? d. Maak de afweging bespreekbaar 1. Binnen organisatie 2. Met familie e. Maak afspraken met familie over het thema hoe om te gaan met die protocollen en regels. f. Communiceer die regels 1. Binnen organisatie 2. Adviesraden 3. Inspectie Pag 10
5. Loslaten en vertrouwen Hoe succesvol de pilot ook is, deze resultaten konden niet zonder heel veel extra (soms zelfs vrijwillige) inzet en uren van een (select) aantal IJsselheemmedewerkers gerealiseerd worden. Het was nog een extra taak die naast de oude manier van werken werd opgepakt. Op de lange termijn is dat niet houdbaar. Wil deze manier van werken duurzaam worden, dan moet de organisatie hier op ingericht worden en moeten medewerkers structureel anders gaan werken, een andere rol op zich nemen en bepaalde activiteiten overlaten aan anderen. Pag 11