schandaal en deopenbaarheid.in dè Atheense democratie

Ed van der Vliet schandaal en deopenbaarheid.in dè Atheense democratie De Harpalos affaire In onderstaand artikel laat Ed van der Vliet aan de hand van de Harpalos-affaire zien hoe men in de Atheense democratie van het een op het andere moment van aanklager in aangeklaagde kon veranderen. Inleiding In 324 v.chr. werd de Atheense politiek in beroering gebracht door wat bekend is geworden als de Harpalos affaire. Het was een 'schandaal' dat uiteindelijk de politieke kop zou kosten van een van de meest invloedrijke, zoniet de invloedrijkste, Atheense politicus, Demo thenes.wat volgens recente politicologische studies een schandaal doet ontstaan, is privé gedrag van bekende, publieke en invloedrijke personen dat de openbare moraal kwetst, terwijl van hen, juist vanwege hun positie en rol in de openbaarheid en vanwege de macht en invloed die zij hebben, verwacht wordt dat zij die in stand houden en beschermen.' Dat vormt één van de kanten van het algemene raamwerk van het optreden van politieke schandalen, de structurele spagaat die politici moeten maken tussen de normen die zij geacht worden te bewaren en te vertegenwoordigen, en de gedragslijn die zij moeten volgen om hun posities te verkrijgen en politiek uit te voeren. 1 Schandalen tasten direct hun legitimiteit aan en eckel ziet 'schandalen' als een politieke techniek die het ontnemen van legitimiteit en politieke macht op een niet-gewelddadige manier mogelijk maakt. Dit veronderstelt bovendien de scheiding van openbare- en privésferen. Schandalen Robert Williams, 'Introduction: understanding political scandals' in: Ibidem, (ed.), PoliticaIscandals in the USA (Edinburgh 1998) 1-13; Sighard 'eckel,'political scandals. An analytical framework', Comparative Sociology4 (2005) 101-11 I; James Lul! en Stephen Hinerman, 'The search for scandal' in: Idem, eds, Media scandals. Morality and desire in the popular culture market plnce (Cambridge ete. 1997) 1-33, aldaar p. 3-5. 2 Neckel, 'Political scandals', 104. 91

Van der Vliet delegitimeren echter niet alleen en hebben niet alleen een negatief effect, maar bevestigen tegelijkertijd ook de heersende politieke moraal en de bestaande machtsverhoudingen: 'not only a method to control power, but also a method controled by power', en: 'it serves the function of moral regulation of polities'. 3 Daarom moet een schandaal getraceerd kunnen worden naar personen die er voor verantwoordelijk gehouden kunnen worden. De schuldigen moeten openlijk de consequenties van hun gedrag ondervinden. 4 Maar daarvoor moet het 'schandaal' eerst in de openbaarheid zijn gekomen. Jn onze tijd zijn wij gewend dat zoiets vooral door 'de media' verspreid wordt. In deze bijdrage gaat het echter om de klassieke Atheense democratie, waar geen media functioneerden zoals wij die kennen. De vraag is, hoe het daar dan wel functioneerde. Om een antwoord te geven op de vragen wat in een dergelijke cultuur een (politiek) schandaal kan zijn en hoe het in de openbaarheid kwam, heb ik als uitgangspunt de zogenaamde Harpalos affaire gekozen, omdat wij ons goed kunnen voorstellen dat de zaak waar het om leek te gaan een politiek schandaal was: verduistering van geld en corruptie door politieke leiders. De affaire speelde in het jaar 324/3 v.c., in de nadagen van de klassieke Atheense democratie. 92 De Atheense democratie De Atheense democratie was een directe democratie. Dat betekende, dat alle politieke beslissingen genomen werden in en door de volksvergadering van volwassen manlijke burgers, dat slechts een beperkt aantal ambtsdragers, doorgaans alleen wanneer speciale technische kennis vereist was, gekozen werd en de overigen door loting werden aangewezen. Dat laatste was gewoonlijk voor een periode van één jaar en maximaal twee maal in iemands burgerbestaan, en dat niet in aaneensluitende jaren. Dat lijkt een open systeem te zijn waarin informatie vrijelijk beschikbaar moest zijn en circuleerde. Allerlei zaken die van algemeen belang waren, van volksbesluiten tot financiële afrekeningen, werden op witte houten borden schriftelijk bekend gemaakt, en soms in de vorm van inscripties op steen. Het was echter ook een maatschappij zonder massamedia. Politieke voorstellen konden schriftelijk geformuleerd worden, maar dat was niet voorgeschreven en veel informatie moet mondeling gebracht zijn en gecirculeerd hebben. Wie 3 Ibidem J08-109. 4 Lull & Hinerman, 'The search', 5 en 25-28.

Supplement zijn politieke standpunten onder een breder publiek wilde verspreiden, moest dat in de vorm van hand geschreven pamfletten en (uitgewerkte) versies van gehouden redevoeringen doen. Wie bij de volksvergadering of zijn voorbereidende Raad van 500 een voorstel deed, deed dat doorgaans schriftelijk, maar het werd vervolgens wel voorgelezen. In de praktijk was maar een beperkt aantal van de gekwalificeerde burgers, ik schat zo'n 6000 à 8000, dat is in de vierde eeuw v.c. waarschijnlijk een derde tot een kwart van het totaal, en in de vijfde hooguit een zesde, actief in de politiek betrokken. Dat schept ruimte voor geruchten, vermoedens van samenzweringen en een klimaat van wantrouwen. Wantrouwen lijkteen van de sterkste pijlers van de Atheensedemocratie geweest te zijn. Niet alleen dienden ajle ambtsdragers na afloop van hun termijn rekening en verantwoording af te leggen, waarna zij als het goed was formeel werden 'vrijgesproken' en pas dan de traditionele eerbewijzen konden krijgen, maar ook had iedere burger tien keer per jaar de gelegenheid een aanklacht wegens ambtsmisbruik in te dienen, wat makkelijk tot een proces tegen de betreffende functionaris kon leiden. In de vierde eeuw kon elk voorstel in de volksvergadering worden geblokkeerd met de aanklacht dat het in strijd met een bestaande wet was en pas als een volksrechtbank besloten had dat dat niet het geval was, kon het voorstel verder gaan. atuurlijk waren er ook weer regels om te verhinderen dat van deze mogelijkheid misbruik gemaakt werd. Machtsmisbruik en willekeur tegen individuele burgers en bedrog en misleiding van het volk waren de meest gangbare politieke aanklachten. Om willekeur en verleiding door de waan van de dag door de volksvergadering bij wetgeving te voorkomen, werden in de vierde eeuw ook wetsvoorstellen die door de volksvergadering waren aangenomen aan de goedkeuring door een juryrechtbank onderworpen voor zij kracht van wet konden krijgen. De volksrechtbanken werden daardoor steeds meer de as waar het politieke bestel om draaide. Zij bestonden uit jury's die voor ieder zaak door loting uit een groep van 6.000 burgers geselecteerd werden die ouder waren dan 30 jaar en waarvan men zei dat de overgrote meerderheid tot de armeren behoorde. Hoe men aan een pasje voor de groslijst kwam, weten wij niet. De omvang van de jury's variëerde al naar gelang de grootte van de zaak van 201,501 en 1201 tot 2501. Beide partijen bepleitten individueel hun zaak, kwamen met getuigen, medeaanklagers en vrienden. Schriftelijk bewijsmateriaal zoals wetsteksten en volksbesluiten diende van te voren te zijn ingeleverd en werd het moment dat het te pas kwam voorgelezen. 93

Van der Vliet Na afloop stemden de juryleden in het geheim voor of tegen aanklager of verdediger. Wie de meerderheid had, won en de uitspraak was definitief. Van doorslaggevend belang was vaak welke reputatie en welke medestanders men meebracht, en hoe geloofwaardig men over wist te komen om op de juiste wijze de stemming onder de jury te bespelen. Het was een dans op het slappe koord, hoog in de nok van het theater en zonder vangnet. Men maakte graag gebruik van morele verdachtmakingen en zwartmakerijen van de tegenstander. Harpalos en de Harpalos-affaire 5 [n 338 v.c., had de Macedonische koning Philippos TI, de Atheners en de Thebanen bij Chaironeia ver lagen. Als militaire macht was Athene vanafdat moment uitgespeeld. Het werd lid van de Korinthische Bond, een bondgenootschap van Griekse poleis met de koning van Macedonië aan het hoofd dat hem zou bijstaan in zijn voorgenomen oorlog tegen de koning van het Perzische rijk. Philippos werd vermoord, zijn zoon Alexander volgde hem op en in de situatie veranderde niets. Thebe, dat nog een keer in opstand kwam, werd genadeloos door Alexander met de grond gelijk gemaakt. Athene was steeds lankmoedig behandeld door de Macedonische koningen, maar het lot van Thebe bleef een afschrikwekkend voorbeeld. Alexander begon zijn veroveringoorlog in het Oosten, behaalde overwinning op overwinning en drong steeds verder in Azië door. Harpalos was een van de naaste stafleden van Alexander de Grote en 94 5 Zowel de eigentijdse geschiedschrijving over deze periode (die verloren is) als de (veel) latere (Diodorus Siculus, Justinus, Arrianos) concentreerde zich op de geschiedenis van Alexander de Grote en zijn opvolgers. Veel daarvan is bovendien of heel samenvattend of in fragmenten bewaard gebleven. We moeten het doen met incidentele opmerkingen en vooral met de procesredes van de aanklagers Deinarchos (die in de handschriftelijke overlevering bewaard gebleven is) en Hypereides (die pas in de negentiende eeuw in fragmenten op papyri in Egypte teruggevonden is). De verdedigingsrede die Demosthenes zelf gehouden moet hebben i niet bewaard en waarschijnlijk ook niet gepubliceerd geweest. Van de moderne literatuur zijn de belangrijkste studies: Ernst Badian, 'Harpalus' The JOl/rI/al of Hel/el/ic Studies 81 (1961) 16-43; Jonathan A. Goldstein, The Lelters ofdemosthenes ( ew Vork 1968) 37-63; Christian Habicht,Athens/rom Alexander to Antony (Cambridge, Mass. J997) 30-35; Raphael Sealey, Del1losthenes and his time. A study il/ defeat ( ew Vork 1993), 194-219; 265-267; Wolfgang Will, Alhenl/nd Alexander. Unlersuchungen zl/r Geschichte der Stadt von 338 bis 322 v. Chr. (München 1983), 113-127.

Supplement een oude vertrouwde van de jonge koning. Zijn lichamelijke gesteldheid (hij was mank) maakte hem ongeschikt voor de krijgsdienst. Als beheerder van de financiën was hij al eerder van malversaties beschuldigd en verbannen geweest, maar Alexander had hem in ere hersteld en bij zijn veroveringstocht in het Oosten belast met het beheer van de financiën en de inkomsten uit de veroverde gebieden. Terwijl Alexander de Perzische koning Dareios III verder achtervolgde en zijn veroveringen in het Oosten voortzette, naar Bactrië (het huidige Oezbekistan), Afghanistan, de Puntsjaab en het dal van de Indus, resideerde Harpalos in Babylon. Hij zou daar een luxe leven geleid hebben, gelardeerd met vrouwen van plezier. Toen Alexander op de terugweg was, vluchtte hij naar Griekenland met medeneming van de enorme som van 5000 talenten, 6000 soldaten en een vloot van 70 schepen (begin februari 324 V.C.).6 De Atheners weigerden hem de toegang tot de haven van Peiraieus, en hij week uit naar kaap Tainaron. Met twee schepen keerde hij als smekeling naar Athene terug, waar hij nu wel toegelaten werd (juli 324 v.c.). Hij had immers in het verleden Athene in een tijd van schaarste van graan voorzien en had als dank daarvoor het Atheense burgerrecht gekregen. Een gezant van Alexander eiste zijn uitlevering op, en op voorstel van Demosthenes werd Harpalos onder arrest gesteld en de 700 talenten die hij nog over had in bewaring gesteld op de Akropolis. Hij werd echter laks bewaakt en kon ontsnappen. Van de (vermoede) 700 talenten op de Akropolis bleek nog maar de helft over. Kort daarna (zomer 324 v.c.) werd Harpalos op Kreta vermoord, en nog geen jaar daarna (l0 juni 323 v.c.) stierf Alexander in Babylon. Historische context Voor de Atheners was daarmee aan een hachelijke situatie een einde gekomen, èn aan de hele Harpalos-affaire. Van een schandaal, in de zin dat er een verborgen schandaal aan het licht werd gebracht, is eigenlijk nauwelijks sprake geweest. Harpalos kon ontsnappen, dat bleek zodra hij weg was, en van het in bewaringgegeven geld was maarde helftover. Ookdatwas direct duidelijk. Onthuld werd er niets, maar de vragen waren natuurlijk hoe het mogelijk was geweest dat Harpalos zo makkelijk had kunnen ontsnappen, en waar de andere helft van de 700 talenten gebleven was, dus vooral, wat er mee gedaan was. Die vragen moesten wel tot grote onrust aanleiding geven gezien de historische omstandigheden. Tegenover het machtsoverwicht 6 Badian, 'Harpalos', 23-24. 95

Van der Vliet van de Macedonische koning was de bewegingsruimte van Athene uiterst beperkt. Toch was de situatie in 324 v.c. uitermate onzeker. Alexander had de Perzische koning in een paar veldslagen verslagen en de westelijke helft van zijn rijk veroverd en was verder naar het oosten getrokken om zich ook als heerser over dat deel te laten erkennen. Van de kust van Klein-Azië naar het centrum van het Perzische rijk was het drie maanden lopen, en naar het andere uiterste nog eens zover. Maar dat Alexander bij zijn terugkeer van de Indus door het oog van de naald was gekropen en bijna met een groot deel van zijn troepenmacht in de zuidperzische woestijn was omgekomen wist men in Athene waarschijnlijk niet. Wel zal bekend geweest zijn, dat hij een paar maal op weerstand in zijn naaste omgeving was gestuit en zich steeds tyrannieker ontwikkelde. Naar aanleiding van een paar 'samenzweringen' had hij een groot deel van de oude vertrouwelingen van zijn vader geliquideerd, en er had onlangs, kort voor de vlucht van Harpalos, weer een zuivering plaatsgevonden. Hij had zijn satrapen (provinciegouverneurs) bevolen hun Griekse huurlingen naar huis te sturen, overigens wel met het risico, dat zij in Griekenland beschikbaar werden voor zijn vijanden zodat hij van zijn thuisbasis kon worden afgesneden. Bij Opis hadden zijn Griekse en Macedonische soldaten openlijk gerebelleerd. Hoe sterk was de positie van de man die Alexander in Griekenland als zij n vertegenwoordiger had achtergelaten, en hoe betrouwbaar was die man nog? Inmiddels eiste Alexander dat hij als een god werd vereerd. Om zijn positie in Griekenland te stabiliseren en zijn aanhang daar te versterken stuurde Alexander ikanor naar de Spelen van Olyrnpia in 324 v.c. met een decreet dat de 'terugkeer van de ballingen' in de Griekse steden beval. Door de soms endemische burgeroorlogen in een aantal poleis waren in de loop van de tijd grote groepen in ballingschap gedreven. Zij vormden een bron van (potentiële) huurlingen, waar eventuele vijanden van Alexander uit zouden kunnen putten, vooral nu Alexander ook bevolen had een groot aantal in Azië aanwezige Griekse huurlingen naar Griekenland terug te sturen. Voor de Atheners zat er een apart addertje onder het gras, omdat Atheners grote stukken van het eiland Samos in bezit hadden die waren afgenomen van in ballingschap gedreven Samische vijanden. Het "decreet voor de terugkeer van de ballingen" werd in 01ympia met groot enthousiasme ontvangen, maar voor de Atheners was het een directe bedreiging van hun bezittingen op het eiland Sa mos. Op weg naar 01ympia had Nikanor in Athene de uitlevering van Harpalos geeist. 96

De onrust die de Harpalos-affaire veroorzaakte Supplement Wat was nu het 'schandaal'? Dat bestond uit twee dingen, zowel de verdwenen 350 talenten als de ontsnapping van Harpalos. De zaak concentreerde zich op het verdwenen geld, met de verdenking en indirecte beschuldiging van omkoping van invloedrijke personen en politici. Op voorstel van Demosthenes werd de Raad van Areiopagos met het onderzoek belast. De Areiopagos had sinds kort (vanaf ± 350 v.c.) dergelijke bevoegdheden en kon op eigen intiatiefaanklachten, bijvoorbeeld van verraad, indienen bij de volksvergadering. Hij bestond uit ex-archonten, die weliswaar door loting dat ambt hadden gekregen, maar zeker gezamenlijk meer als oudere en eerzame bestuurders dan als politici gezien werden. De Areiopagos onderzocht de ambtsvervulling van de archonten na afloop van hun ambtsperiode, en dus voordat zij er lid van konden worden, zelf en werd naast de Raad van 500 en de volksvergadering als een neutraler en steeds meer gezaghebbend instituut gezien. Het moet in Athene gegonsd hebben van geruchten. Een stukje dialoog uit de komedie Del(i)os van Timokles, die moet zijn opgevoerd bij de Lenaia, dus in de winter (februari) van 323 v.c., voordat de uitslag van het onderzoek van de Areopagos bekend was, is er de weerslag van. Zij gaat als volgt: 'Demosthenes heeft 50 talenten.' 'De gelukkige, mits hij ze met niemand deelt.' 'En Moirokles heeft ook veel goud gekregen.' 'Onnozel is degene die het hem gaf, gelukkig die het kreeg.' 'Ook Dèmoon en Kallithenes hebben gehad.' 'Dat waren armoedzaaiers, en hen vergeef ik dus.' 'De handige prater Hypereides heeft ook wat.' 'Hij gaat onze visverkopers rijk maken.'7 Hypereides was een vroegere politieke "partijgenoot" van Demosthenes. 8 Hij had een keer een visverkoper verdedigd en dat moet de achtergrond zijn van de laatste opmerking. 9 Deze komediepassage staat midden in een reeks van citaten die Hypereides als "lekkerbek" [opsophagos; de woordspeling kan in het ederlands behouden blijven] en vooral als liefhebber van vis 7 Ath. VIII 341 F- 342A. Verwijzingen naar klassieke bronnen zijn volgens OxJord Classical Dictionary3. 8 Habicht, Athens, p. 32-33 9 Sealey,Demosthenes, p. 186, met verwijzingen. 97

98 Van der Vliet opvoeren. Tenslotte werd Hypereides als een van de aanklagers door het volk of de Raad van 500 aangesteld, evenals een andere vroegere politieke 'partijgenoot' van Demosthenes, Deinarchos, van wie een rede over deze zaak bewaard gebleven is. IO Demosthenes had voorgesteld dat de schuldige(n) de doodstrafmoest(en) krijgen, maar uiteindelijk zou hij zelf de voornaamste aangeklaagde blijken te zijn. Hij werd door een volksrechtbank van 1500 leden veroordeeld tot een boete van 50 talenten en ging in ballingschap, samen met Demades, die pas die een belangrijke beschermer aan het hofvan Alexander verloren had. Van het 'verdwenen' geld zou men zo'n 64 DcmOSlhcnes talenten hebben kunnen traceren. 11 Demosthenes zou 20 talenten gehad hebben, Demades 6000 gouden staters. 12 De anderen werden vrijgesproken of veroordeeld zonder dat we weten of ze gestraft werden. IJ Demosthenes' proces was het eerste geweest, en hij kreeg de volle laag te verwerken. 14 Aan het einde van de processenreeks stierfalexander de Grote. Dat trok de angel uit de zaak, en de hele affaire lijkt met een sisser afgelopen te zijn. Dat zou toch een te gemakkelijke conclusie zijn. De grote angst was, dat het geld vooral door Demosthenes gebruikt was om andere politici 0111 te kopen voor een politiek die Athene in oorlog metalexander had kunnen brengen. Die vrees was verre van ongegrond en het voorbeeld van het lot dat Thebe getroffen had moet voor velen een nachtmerrie geweest zijn. Demosthenes was in ballingschap als politicus uitgeschakeld, en, al was 10 Zie noot 5. 11 Goldstein, Letters, 42, verwijzend naar Din. 1,89. 12 Dit is een nieuwe munt, geslagen door Alexander de Grote van de schatten die hij op de Perzische koning had buitgemaakt. Een stater was doorgaans een dubbele drachme; een zilveren drachme was in deze tijd genoeg voor een dag levensonderhoud; een talent telde 6000 drachmen. 13 Sealey, Demosthenes, 214; Goldstein, LeNers, 48-49. Schuldigverklaring en strafbepaling waren in dit geval twee aparte procedures. 14 Goldstein, Letters, 42-43.

Supplement dat maar tijdelijk, het effect daarvan mag niet onderschat worden. De hele affaire lijkt vooral op een (politieke) aanval op Demosthenes uitgelopen te zijn. In de voorafgaande decennia was hij uitgegroeid tot een van de meest invloedrijke politici van Athene. Hij was bekend om zijn voortdurende waarschuwingen en drijven om op te treden tegen de groeiende macht en invloed van Philippos II van Macedonië. Na diens overwinning en onder Alexander de Grote was hij veel terughoudender en laadde hij zelfde schijn op zich van pro-macedonisch of pro-alexander te zijn. og altijd wordt door sommige moderne historici Demosthenes onbetrouwbaarheid en leugenachtigheid verweten. 15 rn Athene zelf verweten zijn politieke vijanden hem een zwenkende politiek. Opvallend is ook de hebzucht die Demosthenes tijdens het Harpalos-proces voor de voeten geworpen werd. Een paar van zijn aanklagers suggereerden dat hij - dankzij zijn politieke activiteiten - wel de rijkste van alle Atheners geworden was, maar dat hij zijn rijkdom niet in het algemeen belang gebruikte. 16 Normen en waarden van de Atheense politieke cultuur De leidende politici in Athene, de 'rhetores', traden individueel op, maar werkten ook vaak samen in kleine groepjes. De rivaliteit tu sen politieke tegenstanders was persoonlijk en kon heel fel en vijandig zijn. Ambitie, competitie en rivaliteit zijn de sleutelwoorden van de Atheense politiek. Hun forum of theater was in eerste instantie de volksvergadering, en daarna de volksrechtbanken. Minder in het zicht vond beïnvloeding van de Raad van 500 plaats. Het instrument van politieke strijd bij uitstek was de aanklacht van het doen van een onwettig voorstel, maar daarnaast waren aanklachten wegens 'verraad', 'bedrog van het volk' en verduistering van publieke gelden, die allemaal in elkaars verlengde lagen, verre van ongewoon en bevestigden een klimaat van wantrouwen en achterdocht. Veel openbare functies werden door middel van loting bezet, maar het lijkt evident dat er kon worden geruild en dat 'verkoop', ook vooraf, niet ongebruikelijk was. Van iedere burgerals spreker in Raad ofvol1-ryergadering werd verwacht dat hij ambitie voor de publieke zaak (het 'volk') toonde en goede raad gaf, op een 'rechtvaardige' manier. In de publieke eerbewijzen die men kon krijgen, bij en na de aflegging van verantwoording over zijn ambtsvervulling, staan 'deugd' (aretè) en 'rechtvaardigheid' (dikaiosul1è; dikaioos: op een 15 Onder hen meest opvallend N.G.L Haml11ond. 16 Din. I, 111, vgl. 1,70 en Hyp. 5, col. 22. 99

Van der V/iet rechtvaardige manier) voorop, later ook philotimia (ambitie). Een raadslid werd geëerd omdat hij het beste raad gegeven had (ta arista), ad6rodotèk6s: 'onomkoopbaar'. Iemands 'dikai', 'rechten' waren wat hem toekomt, en zo moet ook de betekenis van rechtvaardigheid in dit verband gezien worden: een ieder geven wat hem toekomt. Politiek was expliciet een wedstrijd om deze, openbare, eerbewijzen. Corruptie hoort daar niet bij. Een ambt 'zonder omkoping' vervuld hebben is een standaardformulering. Maar het hoeft geen probleem te zijn. Het hoort niet, maar het is niet vreemd; je zou kunnen zeggen: omkopen kan wel, omgekocht worden mag niet. Wat wel expliciet als een probleem, want als een gevaar, werd gezien was omkoping om burgers een politiek na te laten streven of te bevorderen die schadelijk was voor de polis, en dat is wat hier steeds naar voren gebracht wordt. Demosthenes' eigen ideaal (en zelfpresentatie) is dat van de 'goede' raadgever, die raad geeft die in het belang van de polis is, en niet waarmee hij populair kan zijn. Dat kenmerkt de 'goede burger'.17 Zo beschuldigde Deinarchos in het Harpalos-proces Demosthenes er van dat h ij nooit iets ondernomen had tegen de'onwettige' voorstellen van Demades. 18 Hij gaat uitvoerig in op foute politieke voorstellen die Demosthenes in de loop van zijn carrière gedaan heeft, en die, soms uit hun context gehaald, geheel verdraaid worden. Hij stelt Demosthenes voor als een politicus die het volk met valse raad bedrogen heeft, of hij gaat in op het verdorven karakter van de aangeklaagde, zoals in de rede tegen Aristogeiton, die zijn oude vader heeft laten barsten en verkommeren en daardoor ongeschikt is bevonden voor een openbaar ambt. 19 Deinarchos komt met het voorbeeld van Timotheos, wiens verdiensten veel groter waren geweest dan die van Demosthenes maar toch ook veroordeeld was tot de enorme boete van 100 talenten, omdat hij zich zou hebben laten omkopen door de Chiërs en de Rhodiërs. 20 Kortom, er is hier in de hele procedure niets ongewoons aan de hand. Dat geldt ook voor de toespelingen in de komedie door Timokles. Wat blijft er nu over van het 'schandaal'? Toch wel iets, zeker als we in aanmerking nemen hoe het hele politieke bedrijf in Athene overschaduwd - en indi- 100 17 Elisabetta Bianco, '11 concetto di polheia nel De corona di Demostene' in: Silvio Cataldi (ed.), Poleis e Politeiai. Esperienze politiche. tradizioni leuerarie, progelli costitllzionali (Alessandria 2004) 421-435. 18 Din 1, 100-10 I. 19 Din. 1,94;2,8-10. 20 Din. 1, 13-15;3,17.

Supplement rect gedomineerd - werd door de internationale verhoudingen zoals de terugkeer van de ballingen op bevel van Alexander, waardoor de Atheners hun bezittingen op Samos dreigden te verliezen. Dat was een reden voor Demosthenes om toegeeflijk te zijn jegens Alexanders eis dat hij als god vereerd werd, wat een omslag was in Demosthenes' politieke opstelling. 'Laat hij maar de zoon van Zeus en Poseidon zijn, als hij dat wil', zou hij gezegd hebben. 21 In feite konden de Atheners (en hun politieke leiders) geen kant op. In die zin was het zeker een schandaal, omdat een samenzwering tegen de belangen van het volk van Athene vermoed werd; een 'geheime kong i'. Maar wantrouwen en achterdocht jegens leidinggevende politici was ingebakken in het Atheense politieke bestel, ook al was hier wat men niet vertrouwde buiten proportioneel. Duistere activiteiten in de openbaarheid De normen die Demosthenes c.s. geschonden zouden hebben waren dat zij geoorloofde middelen gebruikt hebben voor een ongeoorloofde, want voor Athene schadelijke politiek. Als we het over de schending van publieke normen in het kjassieke Athene als bron van schandalen willen hebben, moeten we naar heel andere dingen kijken - die kant van de politiek van de polis die wij geneigd zijn te onderschatten, namelijk de religieuze en cultische. Naast aretè, dikaiosunè en philotimia werd van ambtsdragers 'vroomheid' in houding en gedrag (eusebeia) verei t. En het is in dat opzicht dat zich de echte schandalen voordeden, de verminking van de hermen en de profanatie van de Mysteriën van Eleusis. Het laatste vond bovendien in de privésfeer plaats, bij een leidende politicus in huis. Een ambtsdrager had in functie nauwelijks de mogelijkheid om goddeloosheid (asebeia) in praktijk te brengen. Dat kon hij eigenlijk alleen door zich niet aan de religieuze en cultische regels te houden en vooral door ongunstige voortekens bij offers te negeren. De affaires van de profanatie van de Mysteriën en Eleusis en de verminking van de hermen hadden zich zo'n negentig jaar eerder afgespeeld (416-415 v.c.) en waren veel dramatischer en ingrijpender geweest. De extravagante, onconventionele, aristocratische en briljante Alkibiades, wiens politieke invloed in de ogen van somigen wellicht gevaarlijk groeide, bleek in zijn huis met vrienden de heilige Mysteriën van EJeusis te hebben nagespeeld. Op zich was dat misschien nog niet zo'n groot misdrijf, maar 2\ Hyp. 5, col. 31; vgl. Din. \,94. 101

Van der Vliet het schokkende was dat het voor ogen van oningewijden, een of meer slaven, was gebeurd. Hoe kwam zoiets aan het licht? Het was een andere politicus, een tegenstander van Alkibiades, die met dit verhaal en 'een stel vreemdelingen en slaven' als getuigen, dus weinig betrouwbare getuigen, kwam aanzetten en met een aanklacht ophef in de volksvergadering veroorzaakte. 22 Aanvankelijk kwam daar niet veel van, vooral omdat AJkibiades op het punt stond als leider van een grote militaire expeditie naar Sicilië te vertrekken en men die niet wilde ophouden. De zaak nam een andere wending doordat hij verbonden werd met de verminking van de hermen. 23 Dat waren stenen met een gezicht en een geëxponeerd geslachtsdeel die op de wegkruisingen stonden en de god Hermes voorstelden. In de nacht voor het vertrek van de expeditie waren die overal in Athene kapot geslagen. Wat en wie er precies achter gezeten hebben,en waarom, is nooit duidelijk geworden, maar de ophefdie het veroorzaakte was enorm. 'Men' vermoedde een samenzwering tegen 'de dèmos', dus tegen de demokratie, waarin ook AJkibiades en zijn vrienden een groot aandeel zouden hebben. Voor beide zaken zijn een aantal personen opgepakt en veroordeeld. Alkibiades is bij verstek veroordeeld. Hij achtte het raadzamer niet voor zijn proces naar Athene terug te keren. 102 Een klimaat van achterdocht en verdachtmakingen Geruchten en beschuldigingen konden gedijen in een klimaat dat gevoelig was voor achterdocht en verdachtmakingen en waarin politieke vijanden en rivalen loerden op een gelegenheid om een rivaal zwart te maken. Ongetwijfeld stonden zij open voor allerlei vertrouwelijke informatie, maar zij moesten daarookvoorzichtig mee zijn, want hetspel werd van twee kanten gespeeld. Tegelijkertijd zien we ook weer dat dit soort zaken meteen werden opgepakt door de komediedichters, die met hun stukken direct inspeelden op de actualiteit en met de opvoering van hun stukken een groot publiek bereikten. Een late bron kent zo de namen van een paar informanten van de hermakopidenzaak uit het werk van de komediedichter Phrynichos. 24 Onder de oppervlakte van de openheid van het politieke bestel, dat een 'agora demokratie' was, ging een wereld schuil van wantrouwen, verdenkingen en verdachtmakingen van allerlei amenzeringen in het verborgene. Veel zeg- 22 Plut, Ale. xix, 1-2. 23 William D. Furley, Andokides al1d the hern1s: a swdy ofcrisis in fifth-cenlury Athenial1 religion (Londen 1996). 24 Plut, Ale., xx, 4.

Supplement gend is de apocriefe anekdote dat Themistokles aan Ephialtes vertelde dat de Areopagos van plan was hem op te pakken, en aan zijn medeleden van de Areopagos dat hij wist wie er een coup beraamden. Door in het openbaar in de buurt van Ephialtes heel nadrukkelijk met een aantal Areopagiten te praten, verleidde hij Ephialtes tot een paniekreactie, hoewel de omstanders geen idee hadden van wat er aan de hand was. 25 Conclusie De rol van de media in onze tijd werd in de Atheense demokratie vervuld door geruchten en aanklachten. 26 Door een proces aan te spannen dwingen de aanklagers de aangeklaagde bekend te maken wat hij geheim had willen houden. 2i De hele gang van zaken rond de Harpalos-affaire en het wantrouwen waarvan zij getuigde: de beschuldiging van de verduistering van geld door een leidinggevend politicus of verantwoordelijke ambtsdrager, hetzij in het geruchtencircuit hetzij bij de periodieke (jaarlijkse) controle van de financiën, gevolgd door een proces en vrijspraak ofveroodeling, waren kenmerkend voor het Atheense politieke bedrijf van die tijd. De betrouwbaarheid van de zegslieden en getuigen die ten tonele werden gevoerd was echter niet altijd zeker en soms zelfs twijfelachtig. Met het voeren van een proces moest men echter ook voorzichtig zijn, want het lichtvaardig voeren van een proces werd afgestraft. De Atheense demokratie had geleidelijk een instrumentarium ontwikkeld om uitwassen te voorkomen. Er was echter niet zoiets als een onafhankelijke pers die als waakhond kon fungeren. Bovendien, waar het volk regeert als in het klassieke Athene, is er geen regering dan het volk. Mondeling doorgegeven berichten waren de informatie waar de burgers het bijna uitsluitend mee moesten doen voor zover het niet om harde cijfers ging. Geruchten en aanverwante vormden het communicatie netwerk van het systeem. Ik durf zelfs te stellen, dat het zonder dat niet had kunnen functioneren, en dat zij dus letterlijk van fundamenteel belang voor het democratische bestel waren. Daarbij was doorgaans niet de inhoud van de boodschap dat wat hem overtuigingskracht gaf, maar de persoonlijke reputatie en het gezag van de boodschapper. Het maakte deze echter niet minder kwetsbaar. Zijn kwetsbaarheid kwam voort uit de aard van het Atheense politieke 25 r A/h. pol.] xxv,3-4. 26 Zie Lull en Hinerman, 'The search', 7. 27 Hyp. 5, col. 13. 103

Van der Vliet bedrijfdat sterk competetief was en waarin wie kaatste de bal terug mocht verwachten, en niet doordat hij de spagaat moest maken waarvan in het begin van deze bijdrage gesproken is, tussen de normen die hij geacht werd te bewaren en het gedrag dat hij moest vertonen (ofeigenlijk juist niet moest vertonen) om een leidinggevende politieke positie te verwerven. Hoewel van de aanzienlijken (en de vooraanstaande politici behoorden tot de aanzienlijken) als zodanig verwacht werd dat zij zich als goede burgers gedroegen - de wetten gehoorzaamden, het juiste respect tegenover de goden betoonden, hun maatschappelijke verplichtingen jegens hun ouders nakwamen, hun krijgsdienst dapper verrichten, hun financiële verplichtingen tegenover de gemeenschap nakwamen en in het politieke leven goede raad gaven die in het algemeen belang was -, waren zij geen voorbeeldfiguren zoals kennelijk in onze huidige tijd en cultuur van vooraanstaande en beroemde personen verwacht wordt. Daar komt bij, dat de Grieken geen cheiding tussen privé en publiek leven kenden zoals wij die kennen. Aan de andere kant is het wel zo, dat door de beschuldiging van publiek wangedrag en malversaties, ofde dreiging van dergelijke beschuldigingen, invloedrijke figuren in toom gehouden konden worden, en eventueel worden bestraft. Op die manier werd inderdaad de stabiliteit van het politieke bestel gegarandeerd. Een verschil met de situatie die ons vertrouwd is, is echter dat de Atheense leidinggevende politici niet als bekleders van een publiek ambt optraden, maar als individuele burgers, zoals iedereen. Dat men een ambt bekleedde, was maar incidenteel, op een paar uitzonderingen na. Het sterk persoonlijke en de openheid van de Atheense politieke CLlltuur beperkten, paradoxaler wijs, de betekenis van schandalen. 104