Grenspaal 37 GGzE Doel: Het ondersteunen en begeleiden van ervaringsdeskundigen in de GGZ Uit signalen van ervaringsdeskundigen in Eindhoven bleek dat er behoefte was aan opleidingen en betaald werk. Daarom werd in 2008 het Transitie-experiment 'werk voor ervaringsdeskundigen' opgezet waarin ervaringsdeskundige leerlingen een arbeidsleertraject kunnen volgen en anderen worden ondersteund bij een oriëntatietraject. Essentieel is dat cliënten worden begeleid door een ervaringsdeskundig begeleider die praat vanuit eigen ondervindingen. Dat iemand in een soortgelijke situatie heeft gezeten is vertrouwenwekkend en uitnodigend. Juist de uitwisseling van ervaringen, van twijfels maar ook van veerkracht en creativiteit is zeer constructief. Binnen dit project wordt dit alles ondersteund, begeleid en ontwikkeld vanuit één centraal punt, dat Grenspaal 37 wordt genoemd. Daarbij is een sterke visie ontwikkeld op herstel, empowerment en participatie wat wordt vertaald in concrete activiteiten. Daarbij wordt samengewerkt met andere ervaringsdeskundigen en instellingen. Uitgangspunt Voor mensen met een psychiatrische beperking is de weg terug naar werk, opleiding en maatschappelijke participatie vol met hobbels en barrières. Voorzieningen zijn vaak ontoegankelijk. Hun ervaring met het hebben ondergaan van psychische problematiek wordt als negatief bestempeld. In dit initiatief wordt de situatie van machteloosheid in kracht omgezet. Door verhalen van herstel en empowerment kunnen cliënten ervaringskennis opbouwen. Deze kennis zetten zij, in de rol van ervaringsdeskundig begeleider in, om anderen te ondersteunen bij hun herstel. Ervaringen kunnen dan juist een meerwaarde hebben. Op MBO en HBO niveau is een specifiek curriculum ontwikkeld voor het opleiden van ervaringsdeskundigen. Er zijn werkleerplekken gezocht en beschikbaar gesteld. Teams waar ervaringsdeskundige leerlingen gaan werken worden ondersteund en bijgeschoold in de herstelbenadering en empowerment. Er zijn afspraken met uitkerende instanties m.b.t. de reïntegratie. De gemeente zet ervaringsdeskundig begeleiders in in wijken. Het project is ontwikkeld door een projectleider met een team van ervaringsdeskundig begeleiders. Dit wordt ondersteund door een Comité van Aanbeveling bestaande uit de participerende instellingen. Resultaat Er zijn drie gebruikersgroepen. Hieronder wordt per gebruikersgroep de verbetering en de ervaringen beschreven: 1. Deelnemers aan dit arbeidsleertraject hebben hun cliëntrol ingeruild voor de rol van student en werknemer. Er zijn 60 ervaringsdeskundige leerlingen die een opleiding volgen en stage lopen. Er zijn 25 ervaringsdeskundig begeleiders in dienst van GGzE. Een van de eerstejaars leerlingen SPW4 Ervaringsdeskundigheid verwoordt zijn rol als ervaringsdeskundig begeleider als volgt: Wij zijn de oren, de ogen en de mond van de cliënten die het nog niet zien, niet horen en niet onder woorden kunnen brengen. Een andere leerling vertelt over zijn weg van cliënt naar leerling-ervaringsdeskundig 1
begeleider: en daar zit ik dan: 30 jaar oud, al vier jaar een arbeidsgehandicapte status en onbemiddelbaar verklaard door het UWV. Het sociale netwerk bestaat alleen nog uit familieleden en een spaarzame vriend die af en toe op visite komt. Is dit mijn toekomst of recht ik mijn rug en besluit ik te vechten? Het wordt het laatste. Mijn gevecht begint intern. Vechten tegen het zelfbeeld, veel terugkijken en veel, heel veel praten met iemand die al bezig is om uit dat diepe dal te klimmen. Iemand die vanuit zijn ervaringen meekijkt, adviseert en mij mentaal ondersteunt. Zijn inzet en mijn herwonnen wilskracht brengt een herstelproces op gang. Eerst heel voorzichtig met een uurtje vrijwilligerswerk per maand, maar al snel kan ik dat uitbreiden naar een paar uurtjes in de week. Voor het eerst sinds jaren voel ik me weer nuttig. De gesprekken en het vrijwilligerswerk geven mij weer toekomstperspectief, en voor het eerst sinds jaren durf ik voorzichtig te dromen van een betaalde baan. Een nieuw traject gaat van start. Beginnend met een onderzoek. Een re-integratiebureau stelt vast dat ik niet geschikt ben voor werk en dat ik eerst in gesprek moet bij een psycholoog. Ik krijg een voortraject bij Promenzo. Tijdens dit traject komt de drang om iets te doen met mijn ervaringen sterk naar boven. Ik volg de cursus werken met eigen ervaring en wordt vrijwilliger in het Maatschappelijk Steunsysteem in Woensel-West. Dan wordt ik geattendeerd op een vacature als ervaringsdeskundig begeleider. Tot mijn grote verbazing wordt ik aangenomen. Een half jaar later krijg ik een oproep voor een herkeuring. De arbeidsdeskundige ziet een duidelijke groei. Op dit moment volg ik de SPW 4 opleiding Ervaringsdeskundigheid. Ik zie deze opleiding als een grote meerwaarde voor mijn werkzaamheden en mijn persoonlijke groei. Het UWV bekostigt twee jaar van de opleiding en de werkgever één jaar. Binnenkort ga ik naar het tweede jaar. Ik ervaar zowel in mijn werk als privé momenteel een groeispurt. En met een grote glimlach kijk ik waar ik nu als 35 jarige sta en waar ik destijds ben begonnen en denk soms dit is nog maar het begin Een volgende leerling vertelt wat het hem oplevert: Als ik deze opleiding haal is dat een opsteker voor mijn zelfvertrouwen. Ze hebben mij in het verleden al tien keer afgeschreven. Ze hadden verwacht dat ik zelfmoord had gepleegd, dat ik nooit uit de inrichting zou komen. Daarom moet ik het gewoon afmaken. En ook voor mijn ouders, die hebben mij altijd gesteund. Soms vraagt het veel doorzettingsvermogen, vertelt een van de leerlingen: Het geeft veel eigenwaarde en veel perspectief. Dit laat ik niet schieten door mijn ziekte. Ik heb veel crisismomenten gehad, ik had ook kunnen opgeven. Ik heb zelden zoveel wilskracht en doorzettingsvermogen getoond. Ik heb mijn tanden erin gezet. Een van de ervaringsdeskundig begeleiders in het Maatschappelijk Steunsysteem in de wijk, vertelt met trots over wat er gebeurde in de rechtszaal: Ik kreeg zelfs het woord van de rechter, toen de klacht van de cliënt waarmee ik samenwerk werd behandeld. Het ging om een bezwaar tegen het niet verlenen van een uitkering. Ik was met mijn cliënt voor de aanvraag bij de sociale dienst geweest. Dan zie je pas hoe slecht mensen bejegend worden en hoeveel vooroordelen er nog leven. Ik kon vertellen dat de cliënt erg zijn best deed. Dat hij een kamer had gehuurd en nu dus wel een adres had. Dan versterk je eigenlijk de stem van de cliënt. Helaas werd zijn verzoek om een uitkering vanwege procedurele redenen toch afgewezen. De cliënt was namelijk niet aanwezig op zijn adres toen de sociale dienst kwam controleren of het adres klopte. Tja tegen mij vertelde hij dat hij een lekke band had. Alhoewel de rechter er niet omheen kon dat er geen bewijs was dat hij op dit adres woonde en daarom de sociale dienst gelijk kreeg, zei hij ook nog iets anders. Hij werd woedend op de medewerkers van de sociale dienst. Hij zei: begrijpen jullie het dan nog niet, dat je mensen moet ondersteunen en regels als ondersteunend moet gebruiken. Kijk nou naar deze meneer, 2
en hij wees mij aan, die doet tenminste iets voor deze mensen. Eén van de senior ervaringsdeskundige vertelt: Ik ben er trots op bij een instelling te werken, die deze voornemens in het beleid wil oppakken en waarmaken. Want het is niet alleen een onderstreping van een goede kijk op kwaliteit van zorg, maar ook een uitdrukking van het feit dat cliënten gezien worden als partners en als burgers, die op positieve wijze bij de zorg betrokken zijn. Ook al klinkt het wat gewichtig, op deze manier worden onze missie en visie ook werkelijk de uitdrukking van waarden, die de basis vormen voor een evenwichtige zorg op menselijke maat, gericht op emancipatie en herstel. 2. Cliënten ervaren ervaringsdeskundig begeleiders als bondgenoot, als iemand met wie zij in wederkerigheid hun situatie kunnen bespreken, door wie zij hoop krijgen en door wie zij zich ondersteund voelen in hun herstel. Enkele citaten over hoe ervaringsdeskundigheid wordt ingezet: Cliënten doen een beroep doen op mijn ervaringsdeskundigheid, bijvoorbeeld als ze willen weten hoe ik met bepaalde onderwerpen ben omgegaan tijdens mijn herstelproces. Ook stellen cliënten vaak vragen over medicijngebruik (welke medicijnen ik heb gebruikt en hoe ik ben omgegaan met de bijwerkingen) en over therapieën: welke therapieën ik heb gevolgd en welke therapie ik als zinvol hebben ervaren en welke niet. In het contact met cliënten zet ik mijn ervaringsdeskundigheid in doordat ik zelf kom met vergelijkbare situaties uit het verleden. Cliënten hebben dan allerlei vragen. Ik zeg dan dat dit niet dé oplossing is maar dat ik een manier heb gevonden hoe daar mee om te gaan. Enkele citaten van cliënten over hoe zij de ondersteuning van ervaringsdeskundigen ervaren: 'door het uitwisselen van ervaringen ontstond er herkenning', aldus een cliënt. Eén cliënt geeft aan dat hij/zij ondersteuning heeft gekregen om weer naar buiten te gaan en dat de ervaringsdeskundig begeleider heeft geholpen om inzicht te krijgen in de eigen angsten en 'om de gedachten stil te krijgen'. Een ander zegt: 'het heeft me de ogen geopend voor de mogelijkheid in de toekomst op soortgelijke wijze anderen te helpen'. 'ik heb het gevoel gekregen dat ik er niet alleen voor sta'. 'ik kijk op een andere manier naar mezelf', 'het heeft me sterker gemaakt, ik kies meer voor mezelf en streef doelen na', 'ik zie mezelf niet als iemand met een diagnose maar iemand met mogelijkheden', 'ik ben open over mijn verleden' en 'ik heb meer doorzettingsvermogen gekregen het is iemand die je precies begrijpt en met je mee kan voelen, omdat hij of zij in dezelfde situatie heeft gezeten. Bijvoorbeeld dat je ook weer een terugval kan krijgen. Daar zal een psycholoog het minder snel over hebben'. 'ik heb lange tijd niet begrepen hoe ik in elkaar zat en hoe ik dat tegen de hulpverlening moest vertellen. Tegen ervaringsdeskundigen heb ik het gedoseerd verteld. Ik kan het nu zelf beter onder woorden brengen en analyseren. Door die herkenning bij de ander, herken je het bij jezelf. Het scheelt hierdoor veel aan behandeling'. 3
'Ze begrijpen je vaak precies en kunnen met je mee voelen omdat hij/zij in dezelfde situatie heeft gezeten. Ze hebben weinig vooroordelen. Het zijn personen waarvan je niets moet en die je de tijd gunnen om je eigen herstelproces te doorlopen' 'wow die ervaringsdeskundige werkt nou hier, terwijl hij 5 jaar geleden ook 'niks' was. Dat is zo mooi om te zien. Hierdoor zie je dat het mogelijk is om weer terug te komen in de maatschappij, al moet ik daar nog wel veel voor doen'. Ten slotte geeft een cliënt aan: 'als ik punten moest geven dan kreeg hij van mij een 10! Hij is er echt voor je en je bent geen nummer maar een persoon". 3. Teams en collega s van afdelingen en centra, maar ook medewerkers van maatschappelijke organisaties die te maken krijgen met de ervaringsdeskundig begeleiders in de wijk, zien de waarde en wijzen op kwaliteitsverbetering in de zorg en dienstverlening. Uit de workshops voor de teams die met ervaringsdeskundig begeleiders gaan werken en die door senior ervaringsdeskundig begeleiders zijn verzorgd en ontwikkeld, zijn de volgende twee citaten opgetekend: Ik merk zelf dat ik in het contact met de cliënt makkelijker van die ivoren toren afkom. De afstand wordt minder groot. Ik maak nu meer gebruik van mijn eigen ervaringen. Laatst ging ik op huisbezoek bij een van mijn cliënten. We hadden afgesproken. Ik zou er om twee uur zijn. Tja.. mijn cliënt was niet thuis. Eigenlijk komt dat regelmatig voor dat cliënten zich niet houden aan hun afspraken met ons. Je raakt dan soms wel wat teleurgesteld. Waar doe je het voor? Door de ervaringsdeskundige heb ik toch meer geleerd om het van de hoopvolle, positieve kant te blijven zien. Misschien had deze cliënt op dat moment iets beters te doen? Misschien had hij mij even niet nodig? De psychiater laat weten: Ik ben blij dat het werken met ervaringsdeskundigen in ons team is doorgezet. Eerst leek het me beter om toch nog een jaartje te wachten. Ik had het gevoel dat we ons nog onvoldoende hadden voorbereid. Maar het is goed gegaan, heel goed zelfs! Het werken met ervaringsdeskundig begeleiders leidt tot reflectie op de eigen werkwijze, geeft een collega SPV aan: Wij zijn bereikbaar van half negen tot vijf uur. Ik zie dat mijn collega ervaringsdeskundig begeleiders hun mobiele telefoon dag en nacht aan hebben staan. Ze zijn gewoon altijd bereikbaar voor cliënten. Waarom doen wij dat niet? Ook heeft het CMT (overleg directie en Raad van Bestuur GGzE) zich herhaaldelijk over de vraag gebogen of cliënten die in behandeling zijn bij GGzE, tegelijkertijd werknemer kunnen zijn van GGzE. Op 2 februari 2009 besluit het CMT: Om positief te adviseren over een wijziging in het beleid ten aanzien van behandeling van medewerkers door eigen medewerkers. Indien de medewerker in kwestie hieraan de voorkeur geeft en dit is afgestemd met de collega c.q. behandelaar, GGzE juist wel eigen medewerkers moet willen behandelen. Het beleid wordt dus gewijzigd van nee, tenzij naar ja, mits. De hoofddocent van het ROC is enthousiast over de groep studenten: Ik merk dat de ervaringsdeskundige studenten een hoger cognitief niveau hebben dan de andere SPW4-studenten. Ook zit er vaak meer diepgang in de uitwisseling en opdrachten. De schoolloopbaan docent vertelt: Wel hebben veel ervaringsdeskundige studenten toen ze begonnen met de opleiding, een achterstand op het terrein van studievaardigheden. Omdat zij soms lange tijd niet meer gestudeerd hebben, moeten zij weer een studieritme opbouwen. Daarom zijn we de eerste maanden gedoseerd begonnen, waarbij steeds gekeken is naar de afstemming tussen wat nodig is voor de opleiding en wat de ervaringsdeskundige studenten nodig 4
hebben. In het begin was het al genoeg dat de studenten aanwezig waren en heel langzaamaan zijn de opdrachten e.d. verder uitgebreid. Ook het maken van toetsen was bij deze groep wat lastig, omdat ze vaak lang niet gestudeerd hebben en niet met toetsen bekend zijn. Ook is het contact tussen leerlingen onderling op school goed, vertelt de docent: De ervaringsdeskundige studenten zijn heel open over hun achtergrond, er is weinig terughoudendheid. Ook bij de kennismaking met de andere reguliere SPW-studenten was er geen gêne om over de achtergrond te vertellen. De ervaringsdeskundige studenten kwamen erachter dat veel reguliere SPW-studenten ook psychische of verslavingsproblemen hadden (gehad), dus zij waren geen uitzondering. Ook de reguliere studenten hadden er geen problemen mee. Ze steunen elkaar. De werkbegeleider ziet de waarde van de ervaringsdeskundig leerlingen in het team: Wat ik wel van belang vind om te melden is dat onze twee studenten/leerlingen SPW het heel erg goed doen. Er is binnen het team en de andere afdelingen waar ze in het gebouw mee te maken hebben niets te merken van weerstand of iets dergelijks. Hun ervaringsdeskundigheid zou, gezien de doelgroep, goed ingezet kunnen worden om telkens kritisch te reflecteren op kwaliteit van de bejegening, gelijkwaardigheid etc. Overigens doen deze twee leerlingen dat eigenlijk al automatisch in de overlegmomenten en behandelplannen waar ze bij aanwezig zijn. Wat ze ook automatisch doen is hun ervaringsdeskundigheid omzetten in een zeer respectvolle bejegening naar cliënten als vorm die ook het beste aansluit bij onze zeer kwetsbare populatie. Daarin vallen ze in positieve zin op bij teamleden. Ik denk ook dat dit in het cliëntencontact bij onze doelgroep de beste en misschien wel enigste manier is om ervaringsdeskundigheid in te zetten. Een andere werkbegeleider laat weten: Eindelijk heb ik een collega ervaringsdeskundige. Ik kan veel uitwisselen en samen leren we veel over de inzet en de kwaliteit van ervaringsdeskundigen. Ik sta er niet meer alleen voor als ik mijn ervaring inbreng. Over de samenwerking tussen kwartiermakers en ervaringsdeskundig begeleiders in het Maatschappelijk Steunsysteem wordt het volgende opgetekend: De wisselwerking tussen de verschillen in rollen, werkwijzen en achtergronden is in principe heel waardevol en kwaliteitsverhogend. Het levert nieuwe inzichten op in herstelprocessen van cliënten en de wijze waarop ze daarbij ondersteund willen worden. Maar het kan ook botsen. Belangrijk is dat onder ogen te zien, te herkennen en te respecteren. Door elkaar hierop aan te kunnen spreken en waardering te hebben en ruimte te bieden voor beide aanvliegroutes, ontstaat er een meerwaarde. De kwartiermaker moet ook zijn eigen persoonlijke kwetsbaarheid gaan ontdekken en onderzoeken (zichzelf ook kwetsbaar gaan leren opstellen); de ervaringsdeskundige op zijn beurt zal zijn eigen maatschappelijke kracht verder moeten leren ontwikkelen. De gerealiseerde samenwerking met onderwijs, uitkeringsinstanties en gemeenten heeft ertoe geleid dat ieder van deze partijen bijdraagt aan dit initiatief. Het is in dit initiatief gelukt om te kijken naar het geheel, in plaats van naar het belang van iedere organisatie apart. Door middel van werkbezoeken en observaties is de praktijk voortdurend verkend en gevolgd. Er is inhoudelijk gereflecteerd op de bevindingen, waar bijsturing, advies en aanbevelingen uit voortkwamen. 5