GEBARENTAALTOLKEN IN DE GEZONDHEIDSZORG

GEBARENTAALTOLKEN IN DE GEZONDHEIDSZORG DR. MYRAM VERMEERBERGEN 1 Studiedag Interculturele bemiddeling, het -7.10.2011

OVERZICHT PRESENTATIE Wat achtergrondinformatie: Gemeenschap van doven en slechthorenden Visies op doof-zijn De Dovengemeenschap:talen en cultuur Status van de Vlaamse Gebarentaal Tolken VGT In de Franse Gemeenschap De keuze van (enkele) gebarentaligen Onderzoek omtrent gebarentaaltolken in de gezondheidszorg (internationaal en in Vlaanderen) Afstandstolken en Vlaamse Gebarentaal 2

DE GEMEENSCHAP VAN DOVEN EN SLECHTHORENDEN Heterogene gemeenschap, voornaamste verschilpunten: graad van gehoorverlies aanvang van het gehoorverlies (Uiteraard ook: man/vrouw, jong/oud, dove ouders/horende ouders, al dan niet gebruik hulpmiddelen, ) In Vlaanderen: grootste groep (cijfers tussen 500 000 en 800 000 personen): slechthorenden en/of gehoorverlies verworven op latere leeftijd: vaak enkel kennis van het Nederlands Kleinere groep (zo n 6 000 personen): vroegdoof of (zwaar) slechthorend: keuze voor Vlaamse Gebarentaal als eerste taal: gebarentaligen 3

VERSCHILLENDE VISIES Medische (pathologische) visie: gehoorverlies als beperking, remediëring nodig/wenselijk Socio-culturele visie: Doof-zijn als een sociocultureel gegeven, de Dovengemeenschap als culturele en linguïstische minderheidsgroep ( niet-horen speelt hier weliswaar een rol) (=> toegang tot gezondheidzorg in zekere zin vergelijkbaar met andere taalminderheidsgroepen maar niet helemaal) 4

DE VLAAMSE DOVENGEMEENSCHAP Tweetalig: Vlaamse Gebarentaal (vaak bij voorkeur) en het Nederlands (soms enkel in geschreven vorm) Grote individuele verschillen betreffende niveau taalvaardigheid (voor beide talen) Niveau voor het Nederlands zelden of nooit gelijk aan dat van een moedertaalspreker (+ wordt wel eens overschat) Ook voor VGT: sterk uiteenlopende niveaus (gerelateerd aan status/rol VGT o.a. in onderwijs) 5

STATUS VAN DE VLAAMSE GEBARENTAAL Evolutie van ondergronds bestaan in de Dovengemeenschap tot erkende taal 26 april 2006: Vlaams Parlement erkent VGT als eerste taal van de Vlaamse Dovengemeenschap MAAR: belang van VGT o.a. in onderwijs vaak nog miskend + status nog steeds niet gelijkwaardig aan status van het Nederlands (sporen van onderdrukking nog sterk zichtbaar) 6

TOLKEN VGT Gediplomeerde tolken VGT sinds 1984, geen opleiding voor intercultureel bemiddelaars 3 opleidingen: twee deeltijdse aan een CVO (Gent en Mechelen), 1 academische opleiding (Lessius Antwerpen sinds 2008-2009) CAB: Vlaams Communicatie Assistentie Bureau voor Doven (sinds 1991) Regelgeving aangaande tolkvoorziening sinds 1994 Vandaag: 18u L-uren (per jaar), 10% A-uren, 18 S-uren (voor sollicitaties) en B-uren (beroepsopleidingen) + tolken in onderwijs (ook volwassenenonderwijs) Eind 2010: 1 506 geregistreerde dove gebruikers met recht op L-uren, 677 daarvan deden effectief een beroep op een tolk (bron= CAB) 7

FRANSE GEMEENSCHAP Gebarentaal: Langue de Signes de Belgique Francophone of LSFB (sterk verwant met VGT) Dovengemeenschap telt zo n 4 000 tot 5 000 leden LSFB erkend door Franse Gemeenschap in oktober 2003 8

FRANSE GEMEENSCHAP: GEBARENTAALTOLKEN Opleidingen: einde jaren (19)80: opleiding van 6 maanden; tussen 2002 en 2007: 2 deeltijdse opleidingen (van 2 jaar en half) in Brussel en in Luik, sindsdien geen opleidingen meer Vergelijkbaar met CAB: SISW (Service d'interprétationpoursourds de Wallonie) en SISB (Service d'interprétationpoursourds de Bruxelles) Recht op tolkvoorziening: SISW: 25 eur/40 u (vnl.l-uren, geen transportkosten) SISB: 90 u/2 jaar (vnl.l-uren; transportkosten dienen betaald) AWIPH (Agence Wallonne pourl'intégration des personneshandicapées): communicatie ondersteuning : 600 u/jaar voor +18 INAMI (Institut National d Assurance Maladie-Invalidité): minderjarigen ongelimiteerd recht onder bepaalde voorwaarden (revalidatie) (bron: ThierryHaesenne) 9

DE KEUZE VAN (ENKELE) GEBARENTALIGEN Indien men kiest voor communicatie in VGT, dan liefst: 1. Artsen, verpleegkundigen en andere zorgverstrekkers die zelf VGT kennen (en kennis hebben van de socioculturele aspecten van doof-zijn) 2. Voluit een beroep kunnen doen op een tolk Vlaamse Gebarentaal die ter plaatse komt 3. Afstandstolken ZEKER OOK: belang van doofbewust en tolkbewust medisch personeel 10

GEBARENTAALTOLKEN IN DE GEZONDHEIDSZORG: ONDERZOEK Internationaal: volgens Moore &Swabey (2007): onderzoek relatief schaars, vnl. Amerikaans. Recenter Europees onderzoek o.a.smeijers & Pfau (2009) voor Nederland; ook enkele Europese projecten e.g. SIGNALL 3 (voor psychische gezondheidszorg) en MEDISIGNS (www.deafstudies.eu) 11

ONDERZOEK IN VLAANDEREN Prof. dr. Mieke Van Herreweghe - 2009: vragenlijsten van 21 gebarentaaltolken focus groep discussie met 4 tolken diepte-interview met één dove persoon Nancy Martens - 2010: vragenlijsten van 26 tolken Vragenlijsten van 45 artsen (22 met ervaring met dove patiënten maar nauwelijks met tolken VGT) diepte-interviews met 5 dove personen Tinne Belmans - 2011: bevraging van 6 artsen (3 huisartsen, 3 specialisten - 2 met ervaring met tolken VGT) 12

BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN Met stip op 1: beperkt inzetten van professionele tolken VGT in gezondheidszorg (ev. wel familieleden of vrienden) Bijna nooit tolk VGT voor bezoek aan huisarts. Redenen: beperkt aantal tolkuren financieel: verplaatsingskosten communicatie verloopt voldoende vlot (terechte of onterechte observatie cf. getuigenis in Martens, 2010) privacy Vaker (gewenst) voor raadpleging bij specialist Lage eisen omtrent/verwachtingen aangaande kwalitatieve communicatie tussen arts en patiënt 13

BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN Dove mensen: artsen niet doofbewust, weten o.a. niet goed (genoeg) hoe met dove persoon communiceren (vb. wegkijken tijdens praten) Artsen: bestaan van Dovencultuur onbekend Artsen: veel onwetendheid omtrent VGT (als volwaardige, natuurlijke taal) Lidmaatschap dove persoon/gebarentalige van socio-culturele en linguïstische minderheidsgroep niet onmiddellijk waarneembaar (= verschillend voor leden andere culturele/linguïstische minderheidsgroepen) 14

BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN Artsen (b)lijken zich niet bewust van mogelijke moeilijkheden met lezen en schrijven; uitgangspunt: Nederlands = moedertaal Risico dat slecht Nederlands spreken/schrijven gekoppeld wordt aan dom of achterlijk (met gevolgen voor houding t.o.v. dove persoon) Inschakelen van een derde soms eveneens gezien als teken van onbekwaamheid (minder in het geval van professioneel tolk, vaker in geval van gezinslid); arts richt zich tot begeleider 15

EN ALS ER WEL EEN TOLK IS? Belangrijkste kelpunten Medisch jargon Onvoldoende kennis omtrent doof-zijn, Dovencultuur, Vlaamse Gebarentaal bij artsen Rol van de tolk / ethische kwesties Praktische belemmeringen 16

MEDISCH JARGON Gaten in het lexicon van VGT Gaten in het lexicon van de tolk (nauwelijks aandacht voor tolken in medische setting in de opleiding) Gaten in het lexicon van de cliënt (+ hoe gaat de tolk hiermee om) 17

ROL VAN DE TOLK / ETHISCHE KWESTIES Vanwege dove cliënt: cliënt vraagt (achteraf) om verduidelijking, om advies, laat inschrijving in ziekenhuis aan tolk over, vraagt tolk om iemand op te bellen, enz. (vaker bij doven met weinig tolkervaring ) Vanwege arts: artsen communiceren met tolk over cliënt, artsen gaan uit van bestaan van persoonlijke relatie tussen cliënt en tolk (met gevolgen; vb. arts vraagt of resultaten telefonisch aan tolk kunnen worden meegedeeld), artsen vragen om zaken niet te tolken, enz. 18

ANEKDOTES VANWEGE TOLKEN De dokter krijgt telefoon en vraagt dit niet te tolken. Er komt, tijdens de consultatie, een andere geneesheer binnen en de twee artsen beginnen een gesprek. Ze kijken vreemd op als ik dit gesprek begin te tolken en vragen me ermee te stoppen. De arts praat constant tegen mij en kijkt de cliënt amper aan. De dokter gaat ervan uit dat ik een familielid ben en in de plaats van de cliënt kan antwoorden. Ik word bekeken als pottenkijker en ben niet welkom op de consultatie. De arts maakt een grapje over de cliënt in de veronderstelling dat ik dit niet zal tolken. De arts wacht na een onderzoek niet met het vertellen van de diagnose tot de cliënt opnieuw aangekleed in het kantoor zit, hij gaat ervan uit dat ik dit achteraf wel zal tolken. Een arts vroeg me, toen er op de deur werd geklopt tijdens de consultatie, om de deur open te doen en een boodschap door te geven. De arts geeft me pen en papier om de volgende afspraak van de cliënt te noteren. (Martens, 2010, p. 29) 19

ROL VAN DE TOLK / ETHISCHE KWESTIES Sommige tolken geven aan te worstelen met deontologische code, vb. bij doofonvriendelijke opstelling vanwege arts, omtrent al dan niet optreden als cultureel bemiddelaar, wanneer dove cliënt het niet begrijpt en/of zich niet assertief opstelt, wanneer dove persoon onvoldoende geïnformeerd wordt, wanneer er (te) veel gevraagd/verwacht wordt van de tolk, Sommige tolken geven aan zich als belangenbehartiger op te stellen of te willen opstellen; intitiatieven te nemen ter ondersteuning van de dove cliënt 20

TOLKEN GETUIGEN esp. in medical situations I would ask for extra information when you know that it is important but when deaf client doesn t think about it at the time explanation with respect to following treatment: doctor writes down in short how much medication patient needs and asks me to explain it to her in detail; I afterwards made a complete scheme and how and when to take medication as I thought it too important if a next appointment needs to be made, I ll ask the receptionist to already take care of that (obviously only with consent of the deaf client) (Van Herreweghe, 2009) (Kanttekening: traditie van voorkeurtolken, relatie tussen doven en tolken VGT) 21

PRAKTISCHE BELEMMERINGEN Te weinig tijd, vb. geen tijd om rol van tolk te verduidelijken, arts die reeds begint te praten terwijl dove cliënt zich nog omkleedt, etc. Artsen die liever niet hebben dat de tolk naast hen zit Tolk in ziekenwagen Tolk in operatiekwartier Bepaalde soorten onderzoek (radiologie) Patient die ligt/ogen dient te sluiten/handen niet mag/kan gebruiken tijdens onderzoek Te weinig plaats voor de tolk Lichtinval/te weinig licht 22

VASTSTELLING Nood aan informatie/vorming voor artsen en andere professionelen in de gezondheidszorg (cf. de Europese projecten Signall 3 & Medisigns) Voor bepaalde groep gebarentaligen: nood aan informatie/vorming omtrent omgaan met tolk (algemeen maar zeker ook in gezondheidszorg) Initiatieven omtrent gaten in het lexicon, cf. Australisch project Medical Signbank : interactieve multimedia woordenboek/database (Napier et al., 2011) + gespecialiseerde opleiding/bijscholing voor tolken Voor tolken: mogelijkheid tot uitwisseling (cf. ook Hetherington, 2011), eventueel een mentor systeem Maatregelen nodig om financiële en praktische obstakels weg te werken 23

AFSTANDSTOLKEN: AANDACHTSPUNTEN Gebarentalen: van oudsher talen gebruikt voor face-to-face communicatie : gesprekspartners aanwezig in zelfde ruimte; heeft gebarentalen ten dele vorm gegeven. Wat als de ruimte niet meer gedeeld wordt? Gebaren voor de camera vraagt een zekere aanpassing VGT: regionale variatie / grote persoonlijke variatie Keuze voor opdracht / systeem van de voorkeurtolken Praktische beperkingen 24

AFSTANDSTOLKEN: AANDACHTSPUNTEN Anecdotal reports of VRI note that the use of such technology can impact on the signed language interpreting process and interpreters in several ways, including, for example: the need to adapt signing style to account for the twodimensional medium, limited options for interpreters to assess deaf client s language needs, less opportunity for interpreters to brief with either party, and difficulties of getting a deaf person s attention if the interpreter is in a different location. (Napier, McKee &Goswell, 2010). (Cf. ook Taylor, 2005) 25

GERAADPLEEGDE BRONNEN: VLAANDEREN Belmans, Tinne (2011). Stille lippen. Communicatie tussen arts en dove patient: de visie van medici. Bachelorpaper. Antwerpen: Lessius, Departement Toegepaste Taalkunde. CAB (Vlaams Communicatie Assistentie Bureau voor doven vzw). Statistische info tolkenwerking CAB 2010. www.cabvlaanderen.be De Meulder, Maartje (2008). De VlaamseDovengemeenschap. In: Vermeerbergen, M. & Van Herreweghe, M. (Red.) Wat (geweest/gewenst) is. Organisaties van en voordoven in Vlaanderenbevraagd over 10 thema s. Gent: Academia Press / Fevlado-Diversus, pp. 41-72. De Witte, Dirk &Callewier, Jasmien. 2008. Tolken. In: Vermeerbergen, M. & Van Herreweghe, M. (Eds.) Wat (geweest/gewenst) is. Organisaties van en voor doven in Vlaanderen bevraagd over 10 thema s. Gent: AcademiaPress, pp. 219-247. Martens, Nancy (2010). Dokter en patie nt. Een dovemansgesprek? Een onderzoek naar tolken in de medische sector. Ongepubliceerde scriptie. Gent: VSPW - opleiding Tolk VGT. Van Herreweghe, Mieke & Vermeerbergen, Myriam (2006). Deaf signers in Flanders and 25 years of Community Interpreting, In: Hertog, E. & van der Veer, B. (Eds). Taking Stock: Research and Methodology in CommunityInterpreting. LinguisticaAntverpiensia, New Series 5/2006, pp. 293-308 Van Herreweghe, Mieke (2009). Sign language interpretation in health care situations in Flanders, lezing gehouden tijdens het eerste International Symposium on Translation and Interpreting of Specialised Discourses: Intercultural Communication and Health Care, 22-24 juli 2009, Malaga, Spanje. Vermeerbergen, Myriam & Van Herreweghe, Mieke (2008). De status van de VlaamseGebarentaal: van ondergrondsbestaan tot cultureleerkenning. In: Vermeerbergen, M. & Van Herreweghe, M. (Red.) Wat (geweest/gewenst) is. Organisaties van en voordoven in Vlaanderenbevraagd over 10 thema s. Gent: Academia Press / Fevlado-Diversus, pp. 1-25. 26

GERAADPLEEGDE BRONNEN: INTERNATIONAAL Haesenne, Thierry., Huvelle, Damien. &Kerres, Patricia. (2008). One Step Forward, Two Steps Back Toward a New Signed Language Interpreter Training Programme in French-Speaking Belgium. The Sign Language Translator and Interpreter 2(2), pp. 259-78. Hetherington, Ali (in druk). A Magical Profession? Causes and Management of Occupational Stress in the Signed Language Interpreting Profession. In: Leeson, L., Wurm, S. & Vermeerbergen, M. (Eds.) Signed Language Interpreting. Preparation, Practice and Performance. The Sign Language Translator and Interpreter Occasional Paper Series, Volume 1. Manchester: St Jerome Publishing, pp. 138-159 Medical Signbank (2011) Medical Signbank, available at www.auslan.org.au/medical/. Napier,Jemina, Major, George & Ferrara, Lindsay (in druk). Medical Signbank: A Cure-all for the Aches and Pains of Medical Signed Language Interpreting? In: Leeson, L., Wurm, S. & Vermeerbergen, M. (Eds.) Signed Language Interpreting. Preparation, Practice and Performance. The Sign Language Translator and Interpreter Occasional Paper Series, Volume 1. Manchester: St Jerome Publishing, pp. 110-137. Napier, Jemina, McKee, Rachel, &Goswell, Della. (2010). Sign language interpreting: Theory & practice in Australia and New Zealand (2nd ed.). Sydney: Federation Press. Napier, Jemina (2011). Here or there? An assessment of video remote signed language interpreter-mediated interaction in court. In: Braun, S. & Taylor, J.L. (Eds) Videoconference and Remote Interpreting in Criminal Proceedings. Guidford: University of Surrey, pp. 145-185. Smeijers, Anika&Pfau, Roland (2009) Towards a Treatment for Treatment. On the Communication between General Practisioners and Their Deaf Patients. The Sign Language Translator and Interpreter 3(1), pp. 1-14. Swabey, Laurie & Moore, J. (2007). Medical Interpreting: A review of the literature. USA: CATIE Center, College of St. Catherine & NCIEC. Taylor, M. (2005). Video Relay Service Task Analysis Report (No. Unpublished research report): Distance Opportunities for Interpreting Training Center, University of Northern Colorado, USA. Lopende projecten: SIGNALL 3 en MEDISIGNS, zie www.deafstudies.eu 27

Contact: Myriam.Vermeerbergen@Lessius.eu 28