Pijn Inleiding tot de filosofische benadering http://www.phil.uu.nl/~rob/ Rob van Gerwen Departement Filosofie Universiteit Utrecht www.phil.uu.nl/~rob/2009/guest.shtml Periode 4, 2009 1
2
Inhoudsopgave 1 Inleiding 7 1.1 Inleiding tot de Filosofische Benadering.............. 8 1.1.1 Twee thesen.......................... 8 1.1.2 Wat is Filosofie?........................ 8 1.1.3 Open Vragen......................... 9 1.2 Wat is Pijn?............................... 10 1.2.1 Plato en de Grot........................ 12 1.2.2 Descartes Lichaam-Geest Dualisme............ 13 2 Pijnwaarneming en Omgeving 17 2.1 Pijn en Waarneming.......................... 18 2.1.1 Vooraf............................. 18 2.1.2 De Werkelijkheid....................... 18 2.1.3 Wat is een zintuig?...................... 20 2.1.4 Waarnemer en Omgeving.................. 22 2.1.5 Het Lege Kamer Experiment................ 23 2.2 Ik en De Anderen........................... 24 2.2.1 Uitbestede Waarneming................... 24 2.2.2 Probleem............................ 25 2.2.3 Conclusies........................... 25 3 Pijn in de kunst niet in 2009 27 3.1 Schoonheid en Pijn.......................... 28 3.1.1 Recapitulatie......................... 28 3.1.2 Lichamen........................... 28 3.2 Definities van kunst.......................... 28 3.2.1 Houdingen.......................... 35 3.2.2 Kunst en Moraal....................... 36 4 Pijn is onrepresenteerbaar 37 4.1 Onrepresenteerbaarheid van Pijn.................. 38 4.1.1 Probleem: Pijn Afbeelden.................. 38 4.1.2 Echte Pijn........................... 38 4.1.3 Beeldverbod.......................... 38 4.1.4 Endlösung........................... 39 4.2 Pijn en Kunst.............................. 40 4.2.1 Drie strategieën........................ 40 4.2.2 1. Artistiek iconoclasme................... 40 3
4 INHOUDSOPGAVE 4.2.3 2. Ontkenning......................... 43 4.2.4 3. Erkenning.......................... 43 4.2.5 Afronding........................... 46
Lijst van figuren 1.1 Scans van de hersenschors...................... 9 1.2 Plato s Grot (Politeia, Boek 7).................... 13 3.1 Tattoo.................................. 29 3.2 Eminems tattoos hebben betekenissen............... 29 3.3 Maori hoofd (Nieuw Zeeland): rituele en sociale betekenissen. 30 3.4 Waarom waarschuwt dit boek?................... 30 3.5 Wat Bang Phro Monniken aan het werk.............. 31 3.6 Handige Piercing........................... 31 3.7 Piercings................................ 32 3.8 Tattoes, piercings........................... 32 3.9 Wassily Kandinsky, Composition on White........... 33 3.10 Duchamp: Fountain, 1928..................... 34 3.11 Karsten Höller: Caroussel, 2006 (Tate Modern).......... 35 3.12 Marina Abramowicz: Rhythm 5, Yugosl., 1975.......... 36 4.1 Taliban vernietigen Boeddha s in Bamyan, 21 maart, 2001.... 39 4.2 Wassily Kandinsky, Composition on White........... 40 4.3 Duchamp: Fountain, 1928..................... 41 4.4 Marina Abramowicz: Rhythm 5, Yugosl., 1975......... 41 4.5 Orlan: Sainte Orlan......................... 42 4.6 Karsten Höller: Caroussel, 2006 (Tate Modern).......... 42 4.7 Zorbing................................. 43 4.8 Efteling: Villa Volta.......................... 44 4.9 Krijn Giezen: Kijk Uit Attention OTTERLO, Museum Kröller- Müller................................. 44 4.10 Rembrandt: Zelf-Portret als de Apostel Paulus......... 45 4.11 Pablo Picasso: Guernica...................... 45 5
6 LIJST VAN FIGUREN
Hoofdstuk 1 Inleiding tot een Filosofische Benadering van Pijn 7
8 HOOFDSTUK 1. INLEIDING 1.1 Inleiding tot de Filosofische Benadering 1.1.1 Twee thesen hoofdpijn Ik heb de hele dag al hoofdpijn. Blijkt dat achteraf niet mee te vallen? Op sommige momenten voelde je hem niet. Waar was de pijn toen? Twee colleges twee thesen en een vraag 1. Hersenen voelen geen pijn, mensen voelen pijn (en daar hebben ze hersenen voor nodig) 2. Mensen voelen pijn door er aandacht aan te besteden Moet de farmacie een pil tegen ieder type pijnprikkel of een enkele pil om de aandacht af te leiden? 1.1.2 Wat is Filosofie?» Het Traditionele Probleem en de Hedendaagse Oplossing Ervan Is fysieke pijn een geestelijk of een fysiologisch fenomeen? These: Doorgaans proberen we pijn te localiseren, en te begrijpen, door in de hersenen te kijken daar vinden inderdaad noodzakelijke neurale processen plaats, maar... daar zullen we echter geen pijn vinden Dit traditionele probleem en het hedendaagse antwoord erop (cognitive science) gaan beide terug op een causale theorie van waarneming, denken en voelen die causale theorie beschrijft alleen de processen die noodzakelijk zijn voor waarneming, niet de waarneming zelf kogellagers zijn nodig voor een fiets, maar fietsen is iets anders Het Traditionele Probleem... gaat op Descartes dualisme terug Dat dualisme is evenwel discutabel» Voelt de foetus pijn tijdens zijn abortus? (NRC, 15-4-2006) Er zijn gerede aanwijzingen dat de dood tijdens een abortus het ongeboren kind pijn berokkent. [... ] Maar wanneer begint dat pijngevoel? [... ] Stuart Derbyshire van de universiteit van Birmingham houdt het op 26 weken. Op zijn vroegst. Dan is het zenuwstelsel zo bedraad dat pijnprikkels uit het lichaam ook doordringen tot plaatsen waar het bewustzijn over die prikkels ontstaat. Maar de vraag blijft open of het vermogen tot pijnperceptie ook tot een bewuste pijnervaring leidt....
1.1. INLEIDING TOT DE FILOSOFISCHE BENADERING 9 Figuur 1.1: Scans van de hersenschors... Journal of the American Medical Association. Niemand weet wat een foetus voelt, want die zegt niks. [... ] Pijn voelen mensen door gevoelssensoren. [... ] Die sensoren in de huid ontstaan al [... ] tijdens de zevende week van de zwangerschap [... ] Daarmee zijn de alarmknoppen er, maar de bedrading naar de alarmbel ontbreekt. Daarvoor moet de pijnprikkel allereerst de thalamus bereiken, een hersenstructuur bovenaan de hersenstam. Voor een bewuste verwerking is bovendien de hersenschors nodig.» Waar zit mijn IQ? (NRC, 22-4-2006) (Intelligentie en Hersenen) In het artikel wordt uitgelegd dat intelligente mensen geen grotere hersenen hebben, maar dat er wel iets met de dikte van hun hersenschors aan de hand is: op gezette tijden is die dunner dan normaal, op andere tijden weer dikker. In een katerntje lezen we: Wie een eigenschap als hersengrootte aan intelligentie wil relateren, stuit onvermijdelijk op de vraag: wat is intelligentie eigenlijk? Een sluitende definitie daarvoor is niet te geven. Het heeft iets te maken met het vermogen om problemen op te lossen, en met de snelheid van denken. intelligentie vinden we niet in de hersenscan wel, mogelijk, haar causale mogelijkheidsvoorwaarden 1.1.3 Open Vragen Gesloten Vragen Hoeveel mensen zijn er in de zaal? Rondkijken en tellen (methode) Uitkomst eenduidig en beslisbaar Maar wellicht zijn er vrouwen hier zwanger»
10 HOOFDSTUK 1. INLEIDING dat maakt het tellen moeilijker wellicht iemand die nog niet weet dat ze zwanger is Termen afbakenen is een embryo al een mens, of pas na 12 weken Definitie zoeken (noodzakelijke en voldoende voorwaarden) Dan terug naar 1. (Tijdelijk Open) Gesloten Vragen 1. Zijn er mensen op de planeet Krits (ver sterrenstelsel) 2. We weten het nog niet Maar de methode is duidelijk: Vaststellen of atmosfeer leven toelaat, dan Erheen gaan, rondkijken en tellen Uitkomst eenduidig en beslisbaar De vraag lijkt open, maar ze is wel gesloten we kunnen hem alleen door omstandigheden op dit moment nog niet afsluiten 1.2 Wat is Pijn? Mentale Concepten Hoeveel pijnen zijn er in de zaal? Welke methode? Uitkomst eenduidig en beslisbaar?... Rondkijken en tellen?» Pijnen tellen Mensen die pijn hebben kun je tellen [is iets anders] Naar binnen kijken? Hoe moet je je pijnen tellen? Waarom kun je pijnen niet tellen? Pijn kun je niet aanwijzen; pijn is niet uitgebreid Wel gradaties: meer of minder pijn dan gisteren Hoe weet je of Jan meer pijn heeft dan Piet? Hoe weet je of Jan meer pijnen heeft dan Piet? De term afbakenen Definitie zoeken (noodzakelijke en voldoende voorwaarden)»
1.2. WAT IS PIJN? 11 Wat is Pijn? Is dit tijdelijk open gesloten vraag? Is pijn net zo n concept als mens? Wat is Pijn? Wat voor ding is het? Dit is een Open Vraag naar de plaats van het concept tussen andere concepten» Wat is Pijn? Tijdelijk Open Gesloten Vraag? Is dit tijdelijk open gesloten vraag? Komt er een tijd waarin we de methode kennen om pijn vast te stellen en waarin we pijnen kunnen tellen? Is pijn net zo n concept als mens? Een begrip om naar dingen te verwijzen Wat is Pijn? Wat voor ding is het? Dit is een Open Vraag naar de plaats van het concept tussen andere concepten Een Waarneming of een Emotie? Is pijn een waarneming? van welk zintuig dan? Bestaat er visuele pijn? Auditieve pijn? Reukpijn? Tactiele pijn? Ja, die zeker! Is pijn een soort verdriet? Niet letterlijk Verdriet is een emotie» Is pijn een emotie? Nee, eerder een sensatie Emoties deels begrepen via expressie aan anderen» Volgende week Emoties vertellen iets over onze omgeving: pijn doet dat ook! Filosofische Vragen: Open Vragen Over onze Conceptuele Kaders Filosofie vraagt naar relatie van concept pijn met andere concepten de vragen worden niet beantwoord maar blijven noodzakelijk open Pijn is een mentale term ze wordt anders gebruikt dan mens Er is geen ding op een bepaalde plaats waar de term naar verwijst idee en gedachte zijn ook mentale termen maar pijn is weer geen idee of gedachte heeft een fysiologische component
12 HOOFDSTUK 1. INLEIDING Pijn en Genoegen Wat is het tegengestelde van pijn? Pijn is niet tegengesteld aan genoegen Genoegen is soort stemming, een algeheel gevoel pijn is localer Pijn en Opwinding Pijn staat misschien tegenover opwinding je bent opgewonden over een vooruitzicht van een avond uitgaan Pijn is locaal, met concretere oorzaak Is substantieel, eerder een soort emotie (maar dus niet echt) Met duidelijkere lichamelijke component Maar is het meer lichamelijk dan geestelijk? Enz. Enz. Filosofische vragen stellen conceptuele verbanden aan de orde Tweede College Over Waarneming (van Pijn) Meer in tweede college: Pijnwaarneming: intern en/of extern? Pijnbeleving: intern en/of via externe expressie meer dan fysiologische storing in het lichaam? (William James) Vandaag na de pauze: Twee-werelden filosofie (beleving en wetenschap) Cartesiaans Lichaam-Geest dualisme 1.2.1 Plato en de Grot Plato Ideeën redeneren geeft essenties der dingen Waarnemingen hun toevallige verschijning» Heidegger over Plato s Grot Geketenden leven in schaduwwereld; denken dat die echt is Ontsnapte ziet Licht, Ware Wereld; Ideeën
1.2. WAT IS PIJN? 13 Figuur 1.2: Plato s Grot (Politeia, Boek 7) Komt terug: wordt niet geloofd ( Lot van de filosoof) Heidegger Ontsnapte gebruikt al zijn zintuigen, hele lichaam Kan zodoende verifiëren of zijn waarneming klopt Plato heeft dédain voor zintuiglijkheid Prioriteert rede Twee werelden opinie van gewone mensen versus de kennis der wetenschappen 1.2.2 Descartes Lichaam-Geest Dualisme Descartes Methodologische Twijfel Alles betwijfelen omwille van een zeker fundament voor wetenschap Geen objecten; geen zintuigen; geen herinneringen Alles kan een droom zijn; geen evidentie-transcendente bewijzen mogelijk Toch besta ik: ik denk dus ik ben [cogito sum] Maar wie is die ik? Niet dit lichaam
14 HOOFDSTUK 1. INLEIDING Twee Substanties Enige wat niet van mij af te scheiden is Mijn denken = res cogitans (denkend ding) Dat is zeker: zolang als ik denk Lichaam = res extensa (uitgebreid ding) uitgebreid: neemt bepaalde ruimte in, op bepaalde plaats; kan waargenomen worden met zintuigen Geen zelfbewegend vermogen Het Droom-Argument Wat ik denk kan niet afhangen van externe objecten Het kan zijn dat ik alles droom Maar alles wat ik denk, of lijk waar te nemen, of bedenk, is in het ik dat denkt Zelfs mijn dromen vinden in mijn geest plaats Maar wat is dat ik toch? Was Waarnemingen lijken zoveel onderscheidener bij voorbeeld een blokje was Lijken We Onderscheiden Waar te Nemen» Ik kan erop kloppen en het klinkt; het smaakt; ruikt, ziet er zus of zo uit Dan verhit ik het en... Het klinkt nu niet meer, wordt vloeibaar, verliest geur en smaak Wat kende ik dus met zoveel onderscheidenheid? Alleen als ik goed nadenk weet ik wat het was-ding voor iets is (vgl. Plato) Introspectie Wat ik ook denk waar te nemen het bewijst alleen dat ik besta Mezelf leren kennen via de buitenwereld is overbodig Ik kan beter naar binnen kijken, daar is zoveel meer te halen (introspectie)
1.2. WAT IS PIJN? 15 Het twijfel-experiment leerde: de oordelen van de externe zintuigen zijn vaak illusoir; fantoompijn Plus: Ik zou alles kunnen dromen Dus: Mijn gezond verstand was niet erg betrouwbaar Ommekeer» De Omslag Ik heb een helder en onderscheiden idee dat ik besta: als denkend ding God heeft het zo in mij geschapen zoals het zich aan mij voordoet (God bedriegt me niet) Ook heb ik een onderscheiden idee van mijn uitgebreid lichaam En ik heb onderscheiden verstandsvermogens (verbeelding, zintuigen) Relatie waarnemingen en ideeën niet door verstand gemaakt, maar aangeboren God Bedriegt me Niet God doet me denken dat waarnemingen van de dingen komen, dus bestaan de dingen En de zintuiglijke gegevens? (licht, geluid, pijn) Geest niet als zeeman op schip, maar innig verbonden met mijn lichaam Die claim maakt Descartes niet echt waar: hoezo verbonden?» dualisme Evaluatie van Descartes Positie Wetenschap moet bereid zijn voorbij de verschijnselen te denken Hoe betrouwbaar mijn lichaam ook is: eerst met rede naar kijken (wetenschap) Heeft de rede het laatste woord? Dan resteert alleen scepticisme: bestaat de werkelijkheid wel? Descartes heeft met zijn rede de werkelijkheid in tweeën gedeeld: een werkelijke werkelijkheid (die redelijk is) en een waarnemingswerkelijkheid (die maar schijn is)
16 HOOFDSTUK 1. INLEIDING Ludwig Wittgenstein: Philosophical Investigations, 223 What is internal is hidden from us. The future is hidden from us. But does the astronomer think like this when he calculates an eclipse of the sun? If I see someone writhing in pain with evident cause I do not think: all the same, his feelings are hidden from me. Is er niet veeleer één werkelijkheid? De zintuigen bieden er de toegang toe (ook al moeten ze soms gecorrigeerd worden) De zintuigen bewijzen de werkelijkheid van iets (de rede kan dat niet!) Volgende keer meer!
Hoofdstuk 2 Pijnwaarneming en Omgeving 17
18 HOOFDSTUK 2. PIJNWAARNEMING EN OMGEVING 2.1 Pijn en Waarneming 1. vorige keer: de hersenen nemen geen pijn waar, mensen nemen pijn waar 2. vandaag: we nemen waar wat we betekenisvol achten 2.1.1 Vooraf Evaluatie van Descartes Positie 1. Wetenschap moet bereid zijn voorbij de verschijnselen te denken Hoe betrouwbaar mijn lichaam ook is: je moet ook nadenken (wetenschap) 2. Heeft de rede het laatste woord? Dan resteert alleen scepticisme: bestaat de werkelijkheid wel? 3. Descartes heeft met zijn rede de werkelijkheid in tweeën gedeeld: een werkelijke werkelijkheid (die redelijk is) en een waarnemingswerkelijkheid (die maar schijn is) 2.1.2 De Werkelijkheid 4. Is er niet veeleer één werkelijkheid? De zintuigen bieden er de toegang toe ook al moeten die soms gecorrigeerd worden Doorgaans doen andere zintuigen het ons inzien dat een van de zintuigen zich vergist heeft De zintuigen bewijzen dat iets bestaat De rede kan niet bewijzen dat iets bestaat! (alleen dat iets niet kan bestaan) Pijn is niet verborgen voor de ander If I see someone writhing in pain with evident cause I do not think: all the same, his feelings are hidden from me. (Ludwig Wittgenstein: Philosophical Investigations, 223) Als ik iemand zie kronkelen van de pijn met een duidelijke oorzaak, dan denk ik niet: even goed zijn zijn gevoelens verborgen voor mij» Aandacht Verborgen zouden ze zijn als ze zich in de hersenen bevonden Gaat de pijn weg als je je aandacht op iets anders richt? Wat is aandacht? Waarom voelde je vijf minuten geleden niet de stoel waar je op zit? (En nu wel?) Waarom maak je je geen zorgen om wat er nu achter je gebeurt? Aandacht en het afwijkende
2.1. PIJN EN WAARNEMING 19 Schrikken Wat gebeurt er als je ergens van schrikt? De werkelijkheid voldoet dan niet aan je verwachtingen» schrikt en wat afwijkt van je verwachtingen Je schrikt als iets afwijkt van je verwachtingen Dus als je je op je gemak voelt (de standaard houding) verwacht je van alles van de werkelijkheid en de werkelijkheid voldoet over het algemeen aan die verwachtingen Wat neem je dan waar als het wel aan je verwachtingen voldoet? Wat is er Betekenisvol? Buiten staat een groepje mensen geanimeerd te praten. Jij zit binnen en ziet hen. Je besluit hen te gaan observeren.» Experimentje Hoe lang zal het duren voordat mensen in het groepje jou opmerken? Bespreek We scannen voortdurend de wereld om ons heen om te verifiëren of ze nog beantwoordt aan onze blauwdruk Dat mensen naar ons kijken is betekenisvol! (Naar mensen kijken is dat ook.) Onze Stellingen Pijn wordt niet door de hersenen waargenomen Pijn hangt af van aandacht van de persoon Aandacht of geen aandacht hangt ook af van ons begrip van onze omgeving en van hoe anderen ons zien John Locke (1690):» Wat we Waarnemen en Of Het Bestaat (Locke) secundaire kwaliteiten één op één per zintuig: kleur (gezicht), geluid (gehoor), geur (reuk), smaak (smaak), gevoel (tast) zijn illusoir, geen eigenschappen van de werkelijkheid
20 HOOFDSTUK 2. PIJNWAARNEMING EN OMGEVING we kunnen niet uitleggen wat rood is (hoe het is om rood waar te nemen) [Hierover gaat Descartes twijfel over de zintuigen] primaire kwaliteiten doen zich aan meerdere zintuigen voor: vorm, beweging, aantal zijn echte eigenschappen van de werkelijkheid» Polymodale waarneming bewijst Meervoudige (polymodale) toegang bewijst bestaan! Beweging zie, hoor, voel en ruik je tegelijk: de synchroniciteit bewijst maar nog steeds weet je niet hoe het is om beweging te zien (enz. voor alle zintuigen) ook wetenschappen bewijzen bestaan via meervoudige toegang (meerdere typen microscopen, scanners) Maar hoe we dit moeten begrijpen hangt af van de theorie Polymodale Toegang Bewijst Bestaan Vijf zintuigen synchroon en de proprioceptie 2.1.3 Wanneer is een zintuig?» Definitie van zintuig Wat is een zintuig? Is het concept is warmer dan een zintuig? Behoeft indexicals als dit en dat verwijzing naar wat zich presenteert... aan de zintuigen (circulair) Is een thermometer een zintuig? het vertelt wat de temperatuur is, maar niet hoe die voelt thermometers werken via een of andere vertaling, een theorie warmte-receptoren in de tast vertellen het rechtstreeks, maar hoe vertellen ze? is een foto (of andere afbeelding) een zintuig? Een zintuig is een cognitief vermogen waarmee we» Proprioceptie Proprioception; from Latin proprius, meaning one s own and perception) is the sense of the relative position of neighbouring parts of the body. Unlike the six exteroceptive senses (sight, taste, smell, touch, hearing, and balance) by which we perceive the outside world, and interoceptive senses, by which we perceive the pain and the stretching of internal organs, proprioception is a third distinct sensory modality that
2.1. PIJN EN WAARNEMING 21 provides feedback solely on the status of the body internally. It is the sense that indicates whether the body is moving with required effort, as well as where the various parts of the body are located in relation to each other. http://en.wikipedia.org/wiki/proprioception, accessed, April 24, 2009. proprioception is,in essence, a feedback mechanism; that is, the body moves (or is moved) and then the information about this is returned to the brain, whereby subsequent adjustments could be made. The proprioceptive sense is believed to be composed of information from sensory neurons located in the inner ear (motion and orientation) and in the stretch receptors located in the muscles and the joint-supporting ligaments (stance). There are specific nerve receptors for this form of perception termed "proprioreceptors,"just as there are specific receptors for pressure, light, temperature, sound, and other sensory experiences. Proprioreceptors are sometimes known as adequate stimuli receptors. item<+-> Ziehier hoe de huidige cognitive science onze zintuigen herverdeelt. Blijkbaar is evenwicht een zintuig. Interessante gedachte! In humans, a distinction is made between conscious proprioception and unconscious proprioception: Conscious proprioception is communicated by the posterior columnmedial lemniscus pathway to the cerebrum. Unconscious proprioception is communicated primarily via the dorsal spinocerebellar tract,[7] to the cerebellum. Interessant: er staat: in humans er staat niet dat mensen dit onderscheid maken als ze zich bewegen. proprioceptie staat centraal in bepaalde dronkenschapstest, waarbij je over een lijn moet lopen; werkt je proprioceptie normaal, dan zul je niet meer dan 2 cm. afwijken wie dat wel doet heeft moeite om de ledematen te localiseren relatief aan de eigen neus. Oliver Sacks once reported the case of a young woman who lost her proprioception due to a viral infection of her spinal cord.[9] At first she was not able to move properly at all or even control her tone of voice (as voice modulation is primarily proprioceptive). Later she relearned by using her sight (watching her feet) and inner ear only for movement while using hearing to judge voice modulation. She eventually acquired a stiff and slow movement and nearly normal speech, which is believed to be the best possible in the absence of this sense. She could not judge effort involved in picking up objects and would grip them painfully to be sure she did not drop them. (Sacks, O.. The Disembodied Lady, in The Man Who Mistook His Wife for a Hat and his autobiographical case study A Leg to Stand On.) Deze vrouw vindt haar weg via de zintuigen. Proprioceptie werkt niet via de zintuigen, maar... is zelf een zintuig (?) De mensen hebben zich aan dit soort wetenschappelijke ontwikkelingen aan te passen. Zo creëert de cognitive science betekenis. Hoe neemt een zintuig waar? Vijf verschillende zintuigen structureren de ruimte totaal verschillend
22 HOOFDSTUK 2. PIJNWAARNEMING EN OMGEVING Aan het huidoppervlak vinden we drie zintuigen: temperatuur, druk, waarneming van oppervlaktestructuren Waarom is er maar één zintuig: de tast? Waarom niet drie, en dus een totaal van 7? (Kan zoiets ook bij de andere zintuigen?) De kwestie: Theorie (filosofie) heeft besloten welke zintuigen we kunnen beschrijven / begrijpen en die heeft men tot zintuigen gedefinieerd Eerst haalt theorie de waarneming uiteen en dan vraagt ze ons uit te leggen waarom de zintuigen samenwerken Of ze vraagt zelfs dat niet, maar 2.1.4 Waarnemer en Omgeving Descartes betwijfelde de mogelijkheid van kennis Gaat uit van een onlichamelijk denker Maar het gaat om de mogelijkheid van interactie met de dingen Uitgaan van een belichaamde waarnemer» De Waarnemer in zijn Omgeving (Versus: Natuurwetenschappen en Introspectie) Descartes: Mechanistisch-Causale Theorie van Waarneming J.J. Gibson: Traditionele benadering van waarneming is verarmd Waarnemings-clues komen samenhangend binnen En zijn reeds gekoppeld aan plaats van de waarnemer in de omgeving» Descartes over Waarneming Causale keten theorie Pijnprikkel via zenuwbanen naar hersenen, bewustwording in pijnappelklier We mogen er niet vanuit gaan dat wetenschap voor alles het juiste antwoord biedt Mensen voelen pijn, pijnreceptoren voelen geen pijn
2.1. PIJN EN WAARNEMING 23 2.1.5 Het Lege Kamer Experiment Het Lege Kamer Experiment 1. Je hebt pijn van een klap die je in je gezicht krijgt Cognitive Science: neurofysiologische processen Stel: de klap is zo en zo hard, de neurofysiologische processen zo en zo krachtig Onze stelling: Het maakt verschil van wie je hem krijgt Van een getatoeëerde dronkenlap van 120kg met een mes in zijn hand Van je 10-jarige zoontje Van een vrouw die je zojuist obsceen bejegend hebt De neurofysiologische processen zijn identiek, maar de pijn die je voelt is volstrekt onvergelijkbaar Het Lege Kamer Experiment 2. Cognitive Science meet in een lege kamer Je ligt op de bank, krijgt de juiste dosis neurofysiologische stroompjes toegediend Je zegt Het voelt alsof ik een klap in mijn gezicht krijg; zus en zo hard Die weinige woorden beschrijven al een externe gebeurtenis waarom kunnen we niet in termen van neurofysiologie praten?... en ze beschrijven die volstrekt ontoereikend Cognitive Science Vgl. Descartes s droom-argument» Brain in a vat vgl. The Matrix Cognitive science kijkt alleen in het vat en negeert wat het is om als belichaamd persoon in een omgeving te vertoeven.
24 HOOFDSTUK 2. PIJNWAARNEMING EN OMGEVING 2.2 Ik en De Anderen Mijn Geest We kennen eigen geest via de ander! Tegen Descartes: Als we geest alleen uit de eerste hand kenden... Zoals zijn twijfel-experiment suggereert... dan zouden we nooit kunnen weten of anderen ook zo n geest hebben (solipsisme) Maar: dit is een onmogelijk en irreëel scenario, dus: Het kan niet zo zijn dat mijn kennis van mijn geest puur van mijn introspectie afhangt Ik ken mezelf dankzij de reacties van de anderen 2.2.1 Uitbestede Waarneming Waarneming is geen Passieve Receptie Aandacht bepaalt de pijn: Top down Onderweg op de snelweg: hoeveel neem je precies waar? Alleen de hoofdzaak: het doel: rechtdoor rijden Soms vraagt iets je aandacht» Een ongeluk, een reclamebord Bottom-up -waarneming is uitzonderlijk Maar zelfs die is geen waarneming van hersenprocessen, maar van dingen in de werkelijkheid Waarneming is niet het ontvangen wat via een causale keten in de hersenen geraakt Waarneming Actief Uitbesteed aan de Werkelijkheid Wie weet op dit moment hoe de vloer onder zijn voeten eruit ziet? Waarom voelen we daar geen paniek over? Op de snelweg vinden we de weg die we er vorige keren hebben achtergelaten Anticipatie en bevestiging Rijdend in een auto, op hoge snelheid: vooruitkijken, niet te dichtbij Rennen kan alleen als de werkelijkheid aan je anticipaties beantwoord
2.2. IK EN DE ANDEREN 25 waarneming is anticiperen Luisteren naar muziek is vooruitluisteren, anticiperen de muziek wordt enkele seconden stilgezet Na hervatting klinkt het alsof hij niet stil- maar achteruit is gezet Alle waarneming is anticiperen, vooruitzien Wat is Pijn? Pijn is geen natuurlijke soort, die op zichzelf bestaat, zoals tijgers, en die je kunt vinden en classificeren Wat is het verschil (in pijn) tussen kiespijn en hoofdpijn? Probeer het onder woorden te brengen Pijn is een aandachtskwestie, we vinden hem niet; we maken hem 2.2.2 Probleem Zo werkt externe waarneming. Is pijnwaarneming niet eerder: verborgen? (maar denk aan Wittgenstein) Werk die analogie goed uit! Interne gewaarwording is niet afhankelijk van de positie van het lichaam maar wel van verwachtingen Het jongetje huilt pas als hij het bloed op zijn knie ziet (pas dan is hij klaar voor de pijn; eerder voelde hij geen pijn; eerder bestond de pijn niet) 2.2.3 Conclusies Conclusies 1. Waarneming hangt af van zelfplaatsing in omgeving: synchroniciteit van de zintuigen en proprioceptie Anderen: in omgeving en hoe ze zich tot ons verhouden Pijnwaarneming: als veroorzaakt door gebeurtenissen (in omgeving) Pijn hangt af van aandacht en anticipatie; belang bij, en inzicht in omgeving Pijn hangt af van expressie naar anderen: Hard schreeuwen of stil houden is signaal naar anderen, Kan pijn verergeren of verzwakken
26 HOOFDSTUK 2. PIJNWAARNEMING EN OMGEVING Twee colleges twee thesen... en een vraag 1. Hersenen voelen geen pijn, mensen voelen pijn (en daar hebben ze hersenen voor nodig) 2. Mensen voelen pijn door er aandacht aan te besteden Q. Moet de farmacie pillen draaien om pijnprikkels weg te nemen maar dat worden er dan heel veel: voor ieder type prikkel één of: een enkele pil om de aandacht af te leiden?
Hoofdstuk 3 Pijn in de kunst niet in 2009 27
28 HOOFDSTUK 3. PIJN IN DE KUNST NIET IN 2009 3.1 Schoonheid en Pijn 3.1.1 Recapitulatie Recapitulatie Geest lichaam dualisme gebaseerd op redeneren, opdelen van de wereld in atomen Mens is een geheel organisme (holisme) Waarneming als causale keten gebaseerd op redeneren Waarnemen doet het organisme (de mens) als lichaam Als belichaamde waarnemers verhouden we ons tot onze omgeving en tot de anderen Soorten Schoonheid Natuurschoonheid een gunst; een eigen logica; verwondering Kunstschoonheid bedoeld door de kunstenaar; kunstschoonheid zien veronderstelt kennis van de kunstgeschiedenis Menselijke schoonheid: twee soorten! 1. Mooie modellen in magazines: een gunst, toch maakbaar; 2. Je partner, broers, zussen: expressie van moreel innerlijk 3.1.2 Lichamen Onze Lichamen Wie mooi wil zijn moet pijn lijden piercings, tattoeages: pijn bij het in-, c.q. aanbrengen. Zijn ze mooi? (Of is dat een verkeerde vraag?) Waarom zijn ze mooi? Is het menselijk uiterlijk als een kunstwerk: maakbaar omwille van de schoonheid? Wat is er eerst: mensen mooi maken, of kunst maken? Hoe verhoudt kunstschoonheid zich tot menselijke schoonheid? Niet Schoonheid, maar Expressie (van Pijn) Tattoos, piercings (ik ben stoer, cool; sterk, durf) Ze vertellen iets aan anderen, zijn expressief Ze vertellen ook over de pijn Maar dat doen littekens ook 3.2 Definities van kunst Tolstoi: kunst is expressie Clive Bell: kunst is betekenisvolle vorm Weitz: kunst open concept, niet te definiëren Dickie: institutionele conceptie Eaton: Houdbaarheids definitie Tilghman (en Wittgenstein): eerst de kunstpraktijk van Gerwen: drietraps definitie (en de artistieke houding)
3.2. DEFINITIES VAN KUNST 29 Figuur 3.1: Tattoo Figuur 3.2: Eminems tattoos hebben betekenissen
30 HOOFDSTUK 3. PIJN IN DE KUNST NIET IN 2009 Figuur 3.3: Maori hoofd (Nieuw Zeeland): rituele en sociale betekenissen Figuur 3.4: Waarom waarschuwt dit boek?
3.2. DEFINITIES VAN KUNST 31 Figuur 3.5: Wat Bang Phro Monniken aan het werk Figuur 3.6: Handige Piercing
32 HOOFDSTUK 3. PIJN IN DE KUNST NIET IN 2009 Figuur 3.7: Piercings Figuur 3.8: Tattoes, piercings
3.2. DEFINITIES VAN KUNST 33 Figuur 3.9: Wassily Kandinsky, Composition on White Expressie Art is a human activity consisting in this, that one man consciously by means of external signs, hands on to others feelings he has lived through, and that others are infected by these feelings and also experience them. (Leo Tolstoi, What is Art?) Formalisme... lines and colours combined in a particular way, certain forms and relations of forms, stir our aesthetic emotions. [... ] these aesthetically moving forms, I call Significant Form ; and Significant Form is the one quality common to all works of visual art. (Clive Bell, Art (1881-1964)) niets tegenin te brengen, en: alles past erin (en dat is teveel) Kunst Open Concept Morris Weitz Eerbetoon-definities sluiten teveel uit, sluiten teveel in definitie: al wat x heeft is kunst (voldoende voorwaarde), en alleen wat x heeft is kunst (noodzakelijke voorwaarde) Toets voor noodzakelijke voorwaarde: zoek een kunstwerk waarvan niet geldt dat het X is bevat. Toets voor voldoende voorwaarde: zoek een object dat X is/bevat maar geen kunstwerk is. Kunst is open concept, vanwege creativiteit Niet definiëren, maar classificeren: Familiegelijkenis
34 HOOFDSTUK 3. PIJN IN DE KUNST NIET IN 2009 Figuur 3.10: Duchamp: Fountain, 1928 Institutionele Definitie The definition of art that I proposed goes as follows (slightly altered) : A work of art in the classificatory sense is (1) an artifact (2) upon which some person or persons acting on behalf of a certain social institution (the Artworld) have conferred the status of candidate for appreciation. (Dickie 1973, p. 25) De Kunstpraktijk Benjamin Tilghman (en Ludwig Wittgenstein) Niet met alle mogelijke moeite lastige kunstwerken incorporeren zoeken naar een reële, geen nominale definitie eentje die zegt wat kunstwerken moeten kunnen of moeten zijn De kunstpraktijk is primair: Wat wordt er in die kunstpraktijk van ons verwacht; hoe moeten we met die dingen omgaan? En waarom? A Sustainable Definition x is a work of art if and only if (1) x is an artefact, and (2) x is discussed in such a way that information concerning the history of production of x directs the viewer s attention to properties that are worthy of attention (Marcia Eaton) Een Realistische Drietraps Definitie 1. Iets is een kunstwerk dan en slechts dan als Het deelheeft aan een procedure... die artistiek is
3.2. DEFINITIES VAN KUNST 35 Figuur 3.11: Karsten Höller: Caroussel, 2006 (Tate Modern) 2. Een procedure is artistiek dan en slechts dan als ze artistiek waardevolle instanties toelaat 3. Een instantie is artistiek waardevol dan en slechts dan als ze een belonende ervaring bewerkt van een type bekend van grootse kunst in andere kunstvormen Kunstwerken spreken niet alle zintuigen aan, en niet volledig Ze spreken ons niet aan als moreel handelende mensen, maar als moreel denkende en voelende mensen Kunstvormen (-procedures) te begrijpen als verschillende fenomenologiën van onze ervaringen 3.2.1 Houdingen Houdingen natuurschoonheid: we nemen vrijwillig esthetische houding in kunstschoonheid: om kunst te ervaren moeten we een esthetische houding innemen: artistieke houding menselijke schoonheid: we worden verliefd, verlangen naar de ander, keizen een partner Film Jean-Luc Godard: les Carabiniers auto-ongeluk voorbeeld
36 HOOFDSTUK 3. PIJN IN DE KUNST NIET IN 2009 Figuur 3.12: Marina Abramowicz: Rhythm 5, Yugosl., 1975 3.2.2 Kunst en Moraal Kunst en Moraal kunstwerken eisen artistieke houding dat wil zeggen, we stellen onszelf buiten het morele handelen dus als de ander (in een film, op toneel, in een performance of schilderij) pijn heeft, gaan we niet troosten! Wordt de pijn van die ander wel echt overgebracht op het publiek? Mist er niet een wezenlijk aspect als we niet willen helpen? Abramowicz Rhythm 5: persoon en persona qua kunst zijn we niet in de pijn van de persoon geïnteresseerd, maar in die van de persona Daarna: weergaven van pijn in de kunst??? El Greco? Guernica? Heizel drama Vrijdag over de vraag of pijn gerepresenteerd kan worden
Hoofdstuk 4 Pijn is onrepresenteerbaar 37
38 HOOFDSTUK 4. PIJN IS ONREPRESENTEERBAAR 4.1 Onrepresenteerbaarheid van Pijn 4.1.1 Probleem: Pijn Afbeelden Recapitulatie Waarneming is belichaamd (vijf zintuigen), in een omgeving Kunstenaars klagen dat ze (hun) pijn niet echt kunnen weergeven Vandaag: wat is het probleem van het weergeven van pijn? (in kunst of sowieso) lijden aan pijn, eerder dan pijn zelf de beleving Kunst en Pijn Het gaat vandaag niet om het wegnemen van pijn... maar om het weergeven ervan Moet de kijker de pijn zelf ook gaan voelen? (Tolstois expressivisme) Gaat het juist nooit om onderwerpen (dus ook niet om pijn), maar om vorm (Bells formalisme) Is Afgebeelde Pijn Echt? kunst vereist een artistieke houding (vb. auto-ongeluk) Anders is het geen kunst Is pijn wel weer te geven in een medium dat van een kijker eist dat deze niet handelt Niets doen om te helpen of troosten» ís de pijn wel echt (zonder echte reactie?) Journalistiek staat wel in verband met troostend handelen Hoe indirect ook Geld overmaken, etc. Politici onder druk zetten Gaat het in kunst alleen om fictionele pijn, van fictieve personages? 4.1.2 Echte Pijn Wat als je niet van (de aard van) kunst uitgaat, maar van pijn?... en je je niet bekommert om de vraag of het kunst is... is echte pijn wel weer te geven? Heizel-drama moeten we het wel willen? Endlösung (de vernietiging van de Joden door de Nazis)» dadelijk meer 4.1.3 Beeldverbod Het Beeldverbod Gij zult geen godenbeelden maken, geen afbeelding van enig wezen boven in de hemel, beneden op de aarde of in de wateren onder de aarde. (Exodus 20:4)
4.1. ONREPRESENTEERBAARHEID VAN PIJN 39 Figuur 4.1: Taliban vernietigen Boeddha s in Bamyan, 21 maart, 2001 Waarom een beeldverbod? Waarom alleen wezens, geen objecten? God is een jaloerse God Joods-Christelijk geloof is monotheïstisch Is het beeldverbod te verdedigen? Beeldenstormen De Reformatie 1580: eerste beeldenstorm, 1795, derde en laatste (zie Domkerk!) Zijn iconoclasmen te verdedigen? Een beeldverbod is iets anders dan bestaande beelden vernietigen Beelden vernietigen is een cultuur vernietigen Mensen wandelden erlangs, besteedden hun waarnemingen eraan uit Hun herinneringen worden vernietigd 4.1.4 Endlösung Endlösung Lanzmann over Schindler s List (Spielberg) Kijken Kritiek: 1. fictionalisering is trivialisering; 2. beelden doden verbeelding; 3. individuele belevingen kunnen verschrikkingen niet dragen (laat staan door acteurs nagespeeld) 4. perspectief van een Duitser (Schindler)
40 HOOFDSTUK 4. PIJN IS ONREPRESENTEERBAAR Figuur 4.2: Wassily Kandinsky, Composition on White Lanzmann s Shoah In Shoah geen documentaire beelden (SS-film zou hij zelfs vernietigen) voorbeeld: Abraham Bomba, de kapper Tot hier hadden we het over verbeelden van echt lijden Nu over pijn in kunst» 4.2 Pijn en Kunst 4.2.1 Drie strategieën Drie Strategieën in de Kunst Drie strategieën: 1. Overdrijving van het probleem» Artistiek iconoclasme 2. Ontkenning van het probleem» Alles laten zien 3. Erkenning van het probleem» Kunst als uitvoering 4.2.2 1. Artistiek iconoclasme Abstracte kunst Dadaïsme Performance-kunst Installatie-kunst Artistiek Iconoclasme (Overdrijving) Representaties zijn onbetrouwbaar (we kunnen er de wereld niet mee verbeteren) Dus we weigeren ze nog te maken (geen vernietiging)
4.2. PIJN EN KUNST 41 Figuur 4.3: Duchamp: Fountain, 1928 Figuur 4.4: Marina Abramowicz: Rhythm 5, Yugosl., 1975
42 HOOFDSTUK 4. PIJN IS ONREPRESENTEERBAAR Figuur 4.5: Orlan: Sainte Orlan Figuur 4.6: Karsten Höller: Caroussel, 2006 (Tate Modern)
4.2. PIJN EN KUNST 43 Figuur 4.7: Zorbing Maar we maken nog wel kunst (m.u.v. Fountain) Men doet nog mee met de kunstpraktijk (om interessante belevingen op te wekken) Iets anders dan de kermis Kunst gaat niet louter over lichamelijkheid maar via lichamelijkheid over gevoelens en gedachten 4.2.3 2. Ontkenning 2. Ontkennen dat er een probleem is (Je Kunt Alles Gewoon Afbeelden) Hollywood, soaps, televisie, Schindler s List Krijgt er iemand een klap: dan inzoomen op tranen De kijker weet dat er pijn is, maar voelt niet mee 4.2.4 3. Erkenning 3. Erkenning (Bewust Zijn Dat je Afbeeldt) Shoah: zwijgen is zelfs beter dan beschrijven, en dat is al beter dan tonen Rembrandt zelfportretten Picasso: Guernica Beethoven: late Strijkkwartetten Mozart: Requiem film: L Argent Intimatie Robert Bresson: L Argent Nemen we de klap waar? Ja, maar we zien hem niet hoewel we dat wel verwachten
44 HOOFDSTUK 4. PIJN IS ONREPRESENTEERBAAR Figuur 4.8: Efteling: Villa Volta Figuur 4.9: Krijn Giezen: Kijk Uit Attention OTTERLO, Museum Kröller- Müller
4.2. PIJN EN KUNST 45 Figuur 4.10: Rembrandt: Zelf-Portret als de Apostel Paulus Figuur 4.11: Pablo Picasso: Guernica
46 HOOFDSTUK 4. PIJN IS ONREPRESENTEERBAAR Dat activeert de verbeelding = Intimatie Intimatie van Beleving Intimatie van Beleving: maakt beleving intiem zeer geschikt voor pijn! 4.2.5 Afronding Afronding 1. Echte Pijn Pijn hebben is geestelijk én lichamelijk Pijn is niet privé, maar wordt gedeeld (met ander belichaamde personen) Pijn veronderstelt empathie, meevoelen; willen helpen, troosten Afronding 2. Gerepresenteerde Pijn Tegen recht op privacy van pijn-beleving, hoe gedeeld ook (Heizel) Veronderstelt afzien van handelen, daarom per se onvolledig Bij echte pijn is dat ontoelaatbaar (Endlösung) Bij ficties > 1. Gewoon laten zien ( Hollywood ) 2. Helemaal vanaf blijven (Artistiek Iconoclasme) 3. Bewust zijn van het eigen representeren (Intimatie)