D e afschrikking voorbij

D e afschrikking voorbij E e n e m p iris c h e stu d ie n a a r a fs c h rik k in g, g e n e ra le p re v e n tie en re g e l- n a le v in g in d e N e d e rla n d s e a fv a lb ra n c h e K arin van W ingerde

Inhoudsopgave W o o rd v o o r a f A fk o rtin g e n Vil xi 1 1.1 In le id in g Aanleiding 1 1 1.2 O ntw ikkelingen in het toezicht op ondernem ingen: 3 groei en tegenkrachten 1.2.1 De roep om strenger straffen in de risicomaatschappij 3 1.2.2 De andere kant van de medaille:governance en regitleringskapitalisme 9 1.3 D o el- en vraagstelling 13 1.4 A fbakening 14 1.5 O p b o u w van dit boek 19 2 O n tw ik k e lin g e n in h e t a fs c h rik k in g s o n d e rz o e k 21 2.1 Inleiding 21 2.2 H oe w erkt afschrikking? 22 2.3 H istorische ontw ikkeling van het afschrikkingsperspectief 24 2.3.1 Oorsprong van het afschrikkingsperspectief 24 2.3.2 Opkomst van de positivistische criminologie: rationaliteit 28 op zijn retour 2.3.3 Heropleving in de jaren 60 29 2.3.4 De economische benadering van misdaad en straf 30 2.3.5 Conclusie: de kern van het afschrikkingsperspectief 34 2.4 V oorkom t de dreiging van sancties dat regels w orden 35 overtreden? E m pirische bevindingen 2.4.1 Inleiding 35 2.4.2 Objectivistisch afschrikkingsonderzoek 36 2.4.3 Van de objectieve kosten van bestraffing naar percepties van de 42 pakkans en de strafmaat 2.4.4 De informele kosten van bestraffing 48 2.4.5 Conclusie 51 2.5 A fschrikking en bedrijfsm atig gepleegde crim inaliteit 52 2.5.1 Inleiding 52 2.5.2 Objectivistisch afschrikkingsonderzoek en regelnaleving door 53 ondernemingen 2.5.3 Perceptuele studies naar bedrijfsmatig gepleegde criminaliteit 56 2.5.4 Informele sociale gevolgen en regelnaleving door ondernemingen 59 2.5.5 Conclusie 61

Dc afschrikking voorbij 2.6 Een ander beeld: de o n dernem ing als responsieve actor 62 2.7 C onclusie 66 3 T e rre in v e rk e n n in g : d e N e d e rla n d s e a fv a lb ra n c h e 69 3.1 Inleiding 69 3.2 D e afvalbranche in de 2T' eeuw 71 3.2.1 Een eerste indruk 71 3.2.2 Een korte historische schets 73 3.2.3 Kenmerken en structuur van de afvalbranche 78 3.2.4 Het dynamische karakter van de afvalbranche 81 3.2.5 Een blik op de toekomst 86 3.3 D e voor afvalbedrijven geldende m ilieu w et- en regelgeving 88 3.3.1 De ontwikkeling van het milieubeleid 88 3.3.2 De systematiek van de milieuwetgeving 90 3.3.3 Afvalstoffenwetgeving 93 3.3.4 Strafbaarstelling van milieuverontreiniging 99 3.3.5 Het karakter van de milieuregelgeving 101 3.4 Van U niser n a a rt C R : de ontw ikkeling van de handhaving 104 3.4.1 Inleiding 104 3.4.2 Dc affaire EM K/U niser: aandacht voor de handhaving 104 3.4.3 Via Booy Clean, Kemp en Zegwaard naar T C R 107 3.4.4 Gevolgen en ontwikkelingen in toezicht en handhaving 110 3.5 R eputatie, respectabiliteit en de relatie m e t de buitenw ereld 117 3.6 Conclusie 120 4 O p z e t v an h e t e m p iris c h o n d e rz o e k 123 4.1 Inleiding 123 4.2 Van th eorie naar em pirie 123 4.3 Een m ulti-m ethode aanpak 126 4.4 Veertig bedrijfscases 127 4.4.1 Selectie, werving en toegang 127 4.4.2 Interviews met vignetten 132 4.4.3 Observaties 140 4.4.4 Documentenanalyse 143 4.4.5 Analyse van mediaberichtgeving 144 4.5 Interview s m et publieke en private to ezichthouders 145 4.6 Analyse van de verzam elde data 147 4.7 Een eerste kennismaking: beschrijving van de bedrijven 149 en de respondenten 4. 7. / Introductie van de bedrijven 149 4.7.2 Introductie van de respondenten 157 4.8 U itleiding 159 xiv

5 A fs c h rik k in g e n g e n e ra le p re v e n tie in de Inhoudsopgave N e d e rla n d s e a fv a lb ra n c h e 5.1 Inleiding 161 5.2 B ekendheid m et en benutten van sancties 162 5.2.1 In hoeverre bereikt de informatie over sancties de doelgroep van potentiële overtreders? 5.2.2 Relevantie van sancties 167 5.3 D e relatieve w erking van sancties 172 5.3.1 Over de strafmaat 172 5.3.2 De invloed van de pakkans 178 5.4 I De rol van sancties nader bekeken 183 5.4.1 De ergste sanctie is... 183 5.4.2 De indirecte werking van sancties 188 5.5 O nbedoelde effecten van bestraffing 193 5.5.1 Het geringe vermogen van de afkeuring 193 5.5.2 De relatie met de toezichthouder 195 5.6 C onclusie 199 161 162 6 D e in v lo e d v an d e m a a ts c h a p p e lijk e o m g e v in g 203 o p h e t g e d ra g v an b e d rijv e n in d e a fv a lb ra n c h e 6.1 Inleiding 203 6.2 Afval als volksaandeel 204 6.3 D e druk vanuit de m aatschappelijke om geving 209 6.3.1 Werkingsmechanismen 2 09 6.3.2 De zichtbaarheid van de onderneming 2 17 6.4 R eacties op de m aatschappelijke om geving 222 6.4./ Gehoor geven aan maatschappelijke verwachtingen 223 6.4.2 Strategische reacties op de maatschappelijke omgeving 2 28 6.5 D e w isselwerking tussen de m aatschappelijke om geving 235 en het publieke toezicht 6.5. / Informatie over het milieugedrag van bedrijven 2 35 6.5.2 Maakt de overheid gebruik van het maatschappelijke toezicht? 243 6.6 C onclusie 245 7 R e g u le rin g v a n b in n e n u it: d e b e d rijfs in te rn e 249 a a n d a c h t v o o r h e t m ilie u 7.1 Inleiding: It s the m anagem ent stupid! 249 7.2 Publieke versus private bedrijven 252 7.3 M ilieum anagem entsystem en, m otieven en certificering 255 7.3. / Inleiding 255 7.3.2 Kenmerken van een goed functionerend milieumanagementsysteem 2 56 xv

D e afschrikking voorhij 7.3.3 Motieven voor milieuzorg 259 7.3.4 Milieumamgementsystemen in de afvalbranche 263 7.3.5 De relatie tussen het milieumanagementsysteeni 269 en de naleving van regels 7.3.6 Conclusie 273 7.4 De rol en positie van de m ilieucoördinator 273 7.4.1 Inleiding 273 7.4.2 De informele positie van de milieucoördinator 2 75 7.4.3 De formele positie van de milieucoördinator 278 7.4.4 Druk van buitenaf 283 7.4.5 Conclusie 2 86 7.5 A ttitude en tone at the top 286 7.5.1 Inleiding 2 86 7.5.2 De tone at the top: bouwstenen 2 88 7.5.3 De tone at the top in de afvalbranche 291 7.5.4 Conclusie 30 0 7.6 Conclusie 300 8 D e a fsc h rik k in g v o o rb ij 303 8.1 Inleiding 303 8.2 Em pirische bevindingen: een terugblik 303 8.2.1 Over afschrikking en generale preventie 303 8.2.2 De invloed van de maatschappelijke omgeving 3 0 7 8.2.3 De bedrijfsinterne aandacht voor het milieu 3 0 9 8.3 C onclusies en theoretische im plicaties 311 8.3.1 De afschrikwekkende werking van sancties 311 8.3.2 De wisselwerking tussen afschrikking, maatschappelijke controle 313 en de bedrijfsinterne aandacht voor het milieu 8.3.3 Bereik en beperkingen van dit onderzoek 3 2 0 8.3.4 Implicaties voor toekomstig onderzoek 323 8.4 Implicaties voor de praktijk van toezicht en handhaving 325 8.4.1 Differentiatie in sanctieboodschappen 3 2 6 8.4.2 Activeren van de maatschappelijke omgeving 3 2 8 8.4.3 Systeenigericht toezicht 3 2 9 8.5 Tot besluit 332 XVI

Inhoudsopgave L ite ra tu u r 333 L ijst v an a a n g e h a a ld e p a rle m e n ta ire stu k k e n 369 O v e rz ic h t v an a a n g e h a a ld e ju r is p r u d e n tie 371 S u m m a ry 373 B ijla g e n 385 1. G esprekspuntenlijst interview s bedrijfscases 385 2. O verzicht bedrijfscases 393 3. G esprekspuntenlijst interview s toezichthouders 399 4. O verzicht interview s toezichthouders 403 C u r r ic u lu m V ita e ^ XVII