Streng doch Rechtvaardig? Rechtvaardigheid als determinant van reacties op sancties

Transcriptie

1 Met dank aan Silvia Hoffmann Streng doch Rechtvaardig? Rechtvaardigheid als determinant van reacties op sancties Jaap Ouwerkerk*, Frenk van Harreveld, & Joop van der Pligt Office: Metropolitan (VU), Z522

2 Streng doch rechtvaardig? Functie van handhavende instanties: Zorgen voor naleving van normen, wetten en regels; maar hoe? Twee benaderingen in wetenschappelijke literatuur (en praktijk): Instrumentele route van beïnvloeding ( streng ) Affectieve route van beïnvloeding ( rechtvaardig ) Symposium Handhaving en Gedrag

3 De instrumentele route van beïnvloeding Mensen streven naar maximalisatie van opbrengsten bij het al dan niet naleven van wetten en regels. Klassieke economische visie op handhaving (zie van der Pligt, Koomen, & van Harreveld, 2007). Men veronderstelt dat mensen een rationele afweging maken op basis van de waarschijnlijkheid om gepakt te worden en de verwachte boete. Onderzoek laat zien dat sancties inderdaad een afschrikwekkend effect kunnen hebben (bv. Nagin, 1988; Watson, 1986). Dit effect lijkt echter beperkt, en vooral een functie van de pakkans en minder van de omvang van de sanctie (bv. Nagin & Paternoster, 1991). Onderzoek biedt geen eenduidige empirische steun. Afschrikking door straffen kan bovendien contraproductieve reacties oproepen, zoals verminderde acceptatie van sancties en negatieve percepties van autoriteit en rechtvaardigheid (bv. Tyler, 1997; 1998). Weinig onderzoek verricht in Nederlandse situatie. Symposium Handhaving en Gedrag

4 Vraagstelling 1 Instrumentele route van beïnvloeding: In hoeverre heeft de uitkomst van een interactie tussen een handhaver en gehandhaafde invloed op regelnaleving, de perceptie van de desbetreffende autoriteit, percepties van rechtvaardigheid, en andere reacties van de gehandhaafde? Symposium Handhaving en Gedrag

5 De affectieve route van beïnvloeding Niet de uitkomst van een interactie met een handhaver bepaalt de reacties van een gehandhaafde, maar de waargenomen rechtvaardigheid van de gehanteerde procedure (procedurele rechtvaardigheid) en de wijze waarop men wordt behandeld (interactionele rechtvaardigheid). Wanneer mensen op procedureel rechtvaardige wijze worden behandeld, ziet men autoriteiten als meer legitiem en vindt men regelnaleving meer vanzelfsprekend (bv. Tyler, 2006). Wanneer mensen op interactioneel rechtvaardige wijze worden behandeld, toont men meer regelnaleving (bv. Mastrofski et al., 2000; 2002) en dient men minder klachten in (bv. Dugan & Breda, 1991). Factoren die bijdragen aan procedurele rechtvaardigheid: Mensen kunnen hun zegje doen ( voice ) en de handhaver luistert. De handhaver legt de procedure uit en wijst op de persoonlijke verantwoordelijkheid van de gehandhaafde en het maatschappelijk belang van regelnaleving. Factor die bijdraagt aan interactionele rechtvaardigheid: Respectvolle interpersoonlijke behandeling. Weinig onderzoek verricht in Nederlandse situatie. Symposium Handhaving en Gedrag

6 Vraagstelling 2 & 3 Affectieve route van beïnvloeding: In hoeverre heeft de gehanteerde procedure door de handhaver invloed op regelnaleving, de perceptie van de desbetreffende autoriteit, percepties van rechtvaardigheid, en andere reacties van de gehandhaafde? In hoeverre heeft de interpersoonlijke behandeling door de handhaver invloed op regelnaleving, de perceptie van de desbetreffende autoriteit, percepties van rechtvaardigheid, en andere reacties van de gehandhaafde? Symposium Handhaving en Gedrag

7 Etnische achtergrond van de handhaver Er is weinig onderzoek naar de invloed die de etnische achtergrond van de handhaver heeft op reacties van de gehandhaafde. Echter, zeer relevant gezien de toename in diversiteit. Twee mogelijke gevolgen: De gehandhaafde heeft bewust of onbewust negatieve stereotype verwachtingen ten aanzien van een allochtone handhaver. Hierdoor is het mogelijk dat positief gedrag van een allochtone handhaver als positiever wordt ervaren, en negatief gedrag als minder negatief, in vergelijking tot hetzelfde gedrag van een autochtone handhaver (i.e., een effect van lage verwachtingen). Een allochtone handhaver kan de Nederlandse identiteit meer saillant maken voor de gehandhaafde (i.e, een contrast effect). Hierdoor kan de gehandhaafde meer belang gaan hechten aan procedurele- en interactionele rechtvaardigheid (bv. Wenzel 2002, 2004). Symposium Handhaving en Gedrag

8 Vraagstelling 4 Etniciteit: In hoeverre heeft de etnische achtergrond van de handhaver invloed op regelnaleving, de perceptie van de desbetreffende autoriteit, percepties van rechtvaardigheid, en andere reacties van de gehandhaafde? Symposium Handhaving en Gedrag

9 De onderzoeksmethode In experimentele scenario-studies (korte beschrijvingen van een fictieve interactie tussen een handhaver en een gehandhaafde, waarbij de lezer zich moet inleven in de rol van de gehandhaafde) worden vier factoren systematisch gemanipuleerd: De uitkomst van de interactie (waarschuwing versus boete) De gehanteerde procedure door de handhaver (incorrect versus correct) De interpersoonlijke behandeling door de handhaver (respectloos versus respectvol) De etnische achtergrond van de handhaver (Nederlandse naam versus Marokkaanse naam) De effecten van de vier bovenstaande factoren op verschillende reacties van de gehandhaafde worden gemeten: Toekomstige regelnaleving (onmiddellijk, specifiek, autoriteit, algemeen) Percepties van rechtvaardigheid (distributief, procedureel, interactioneel) Perceptie van de desbetreffende autoriteit (vertrouwen, rechtvaardig etc.) De acceptatie van de uitkomst en de neiging om een klacht in te dienen Negatieve sociale emoties (agressie, boosheid, frustratie, woede etc.) Symposium Handhaving en Gedrag

10 Het project Deel 1: Onderzoek naar interactie tussen handhaver en burger door middel van experimentele scenario-studie bij studenten (N = 429) Controle door Politie (fietsen zonder verlichting) Controle door Voedsel en Waren Autoriteit (onveilig aanbieden saté tijdens Koninginnedag) Controle door Douane (invoeren illegale DVD s) Deel 2: Onderzoek naar interactie tussen handhaver en ondernemer door middel van experimentele scenario-studie bij voornamelijk studenten (N = 330) Controle door Voedsel en Waren Autoriteit (overtreding rookverbod café) Controle door VROM-inspectie (onvoldoende legionella-preventie camping) Controle door Inspectie Verkeer en Waterstaat (overtreding rijtijdenwet transportbedrijf) Deel 2b (externe validatie): Onderzoek naar interactie tussen handhaver en ondernemer door middel van experimentele scenario-studie bij horecaondernemers (lopend) Controle door Voedsel en Waren Autoriteit (overtreding rookverbod restaurant) Symposium Handhaving en Gedrag

11 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Methode In experimentele scenario-studies worden vier factoren systematisch gemanipuleerd: De uitkomst van de interactie (waarschuwing versus boete) De gehanteerde procedure door de handhaver (incorrect versus correct) De interpersoonlijke behandeling door de handhaver (respectloos versus respectvol) De etnische achtergrond van de handhaver (Steven Dekker versus Youssef Benzoukane) Dit gebeurt in drie verschillende situaties: Controle door Politie (fietsen zonder verlichting) Controle door Voedsel en Waren Autoriteit (onveilig aanbieden saté tijdens Koninginnedag) Controle door Douane (invoeren illegale DVD s) Dit resulteert in 48 verschillende beschrijvingen (2x2x2x2x3). Symposium Handhaving en Gedrag

12 Scenario (intro) Politie Voedsel en Waren Autoriteit Douane Je fietst om zes uur 's avonds weg van je huis om te gaan eten bij een vriend of vriendin. Na een gezellige avond pak je om elf uur 's avonds je fiets om terug naar huis te gaan. Het is later geworden dan je dacht en het is inmiddels donker geworden. Je hebt echter geen fietsverlichting. Zonder fietsverlichting rijd je naar huis. Onderweg word je staande gehouden door een agent bij een verkeerscontrole. Je wilt wat geld verdienen en besluit tijdens Koninginnedag in een kraampje stokjes saté met brood te verkopen. Je hebt een flinke voorraad ingekocht en alles geregeld wat je nodig hebt. Tijdens Koninginnedag kopen veel mensen saté. Je merkt dat de koeling die je hebt gehuurd om het vlees in te bewaren niet helemaal naar behoren functioneert, maar je hebt door de drukte weinig tijd om hier iets aan te doen. Je bent net bezig met het klaarmaken van een set nieuwe stokjes, als een man bij je kraampje komt. Je bent op vakantie in Azië geweest en je hebt daar goedkoop 10 illegale DVD s gekocht van films die net uit zijn. Je realiseert dat het meenemen van deze DVD s naar Nederland verboden is, maar je besluit deze toch in je koffer te pakken, omdat de pakkans laag is. Als je op Schiphol bent geland, moet je langs de Douane. Een douanebeambte wenkt je naar de balie. Symposium Handhaving en Gedrag

13 Scenario (vervolg voorbeeld politie, versie A) Interactionele Rechtvaardigheid: Respectvol Procedurele Rechtvaardigheid: Correcte procedure Uitkomst: Waarschuwing Interactionele Rechtvaardigheid: Respectvol De agent zegt beleefd het volgende: "Goedenavond, mijn naam is Youssef Benzoukane/Steven Dekker van de verkeerspolitie. Hierna zegt hij op een vriendelijke toon: Ik houd u aan omdat u in overtreding bent van de verkeersregels door aan het verkeer deel te nemen zonder het voeren van een verlichting. Vervolgens vraagt de politieagent naar de reden voor je overtreding en geeft je de gelegenheid om je verhaal te doen. Hij luistert hier aandachtig naar. Hierna legt de politieagent uit hoe de procedure bij een overtreding van de verkeersregels in zijn werk gaat en vraagt om je identificatiebewijs. Ook wijst hij je op je verantwoordelijkheid om veilig aan het verkeer deel te nemen en het maatschappelijk belang om je te houden aan de verkeersregels. De agent besluit het deze keer te laten bij een waarschuwing. Vervolgens zegt hij dat je de resterende weg naar huis te voet moet afleggen. Hierna beëindigt de agent het gesprek en wenst je nog een prettige avond. Symposium Handhaving en Gedrag

14 Scenario (vervolg voorbeeld politie, versie B) Interactionele Rechtvaardigheid: Respectloos De agent zegt nors het volgende: Benzoukane/Dekker, verkeerspolitie. Hierna zegt hij op een onvriendelijke toon: Dit is niet zo best he?! Je niet houden aan de verkeersregels door te fietsen zonder licht. Procedurele Rechtvaardigheid: Incorrecte procedure Zonder je de gelegenheid te geven om je verhaal te doen vraagt de politieagent vervolgens om je identificatiebewijs. Uitkomst: Boete De agent besluit je een boete te geven van 25 euro. Vervolgens zegt hij dat je de resterende weg naar huis te voet moet afleggen. Interactionele Rechtvaardigheid: Respectloos Hierna beëindigt hij het gesprek en stuurt je met een arrogant handgebaar weg. Symposium Handhaving en Gedrag

15 Effecten van scenario op... Regelnaleving Onmiddellijke regelnaleving Specifieke regelnaleving in de toekomst Regelnaleving autoriteit in de toekomst Algemene regelnaleving in de toekomst Percepties van rechtvaardigheid Perceptie distributieve rechtvaardigheid Perceptie interactionele rechtvaardigheid Perceptie procedurele rechtvaardigheid Perceptie van autoriteit Acceptatie uitkomst Neiging om klacht in te dienen Negatieve sociale emoties Symposium Handhaving en Gedrag

16 Effecten van scenario op regelnaleving Onmiddelijke Regelnaleving De politieagent in de beschreven situatie heeft gezegd dat je de resterende weg te voet moet afleggen. Na enkele minuten lopen ben je uit het zicht van de verkeerscontrole. Wat doe je? Ik zou geneigd zijn om de resterende weg naar huis te blijven lopen M = 4.06 Specifieke Regelnaleving Door deze ervaring zou ik sterker geneigd zijn in de toekomst te fietsen met verlichting M = 5.39 Regelnaleving Autoriteit Door deze ervaring zou ik sterker geneigd zijn mij in de toekomst te houden aan verkeersregels in het algemeen M = 4.83 Algemene Regelnaleving Door deze ervaring zou ik sterker geneigd zijn mij in de toekomst te houden aan wetten en regels in het algemeen M = 3.86 Symposium Handhaving en Gedrag

17 Effecten van scenario op rechtvaardigheid/autoriteit Distributieve Rechtvaardigheid Procedurele Rechtvaardigheid Ik vind deze uitkomst rechtvaardig Ik vind deze uitkomst een terechte reactie op mijn overtreding Ik vind deze uitkomst eerlijk gezien mijn overtreding Ik vind de procedure bij de controle rechtvaardig / eerlijk / onbevooroordeeld Ik vind dat de procedure bij de controle voldoet aan ethische en morele normen M = 4.96 M = 4.91 Interactionele Rechtvaardigheid Ik vind dat de agent (controleur) mij rechtvaardig / met respect / eerlijk / onbevooroordeeld behandelde Ik vind dat de agent (controleur) mij in mijn waarde heeft gelaten M = 4.63 Perceptie Autoriteit Ik vind de (autoriteit) rechtvaardig / eerlijk / onbevooroord. / nuttig Ik vind dat de (autoriteit) mensen met respect behandelt / gezag uitstraalt Ik heb vertrouwen in de (autoriteit) M = 4.82 Symposium Handhaving en Gedrag

18 Effecten van scenario op andere reacties Acceptatie uitkomst Ik kan deze uitkomst accepteren Ik kan met deze uitkomst leven Ik heb weinig moeite met deze uitkomst M = 5.33 Neining om klacht in te dienen Na deze ervaring zou ik geneigd zijn om een klacht in te dienen M = 2.31 Negatieve sociale emoties Bij de controle voelde ik me boos / verontwaardigd / gefrustreerd Bij de controle voelde ik woede / agressie M = 3.42 Symposium Handhaving en Gedrag

19 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Resultaten Symposium Handhaving en Gedrag

20 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Gevolgen uitkomst voor intentie om regels na te leven Onmiddellijke Regelnaleving Specifieke Regelnaleving Regelnaleving Autoriteit Algemene Regelnaleving Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

21 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Andere gevolgen uitkomst Perceptie Autoriteit Distributieve Rechtvaardigheid Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

22 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Gevolgen procedure, behandeling en etniciteit Er zijn geen hoofdeffecten gevonden van: de gehanteerde procedure (incorrect versus correct) de interpersoonlijke behandeling van gehandhaafde (respectloos versus respectvol) of de etniciteit van de handhaver (Nederlander versus Marokkaan) Echter, veel reacties van de gehandhaafde zijn afhankelijk van een combinatie van factoren. Zo heeft bijvoorbeeld een boete geen negatieve gevolgen bij een respectvolle behandeling door een handhaver met een Nederlandse achtergrond. Het belang van een correcte procedure en een respectvolle interpersoonlijke behandeling wordt onderstreept door de samenhang tussen percepties van rechtvaardigheid en andere reacties van de gehandhaafde. Symposium Handhaving en Gedrag

23 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Samenhang tussen rechtvaardigheid en andere reacties Onmiddellijke Regelnaleving Specifieke Regelnaleving Regelnaleving Autoriteit Algemene Regelnaleving Perceptie Autoriteit Acceptatie Uitkomst Negatieve Sociale Emoties Neiging om klacht in te dienen Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid Symposium Handhaving en Gedrag

24 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger Samenvatting resultaten Een boete heeft geen positief effect (of zelfs een negatief effect) op regelnaleving in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Een boete heeft negatieve effecten op percepties van autoriteit en rechtvaardigheid in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Er zijn geen hoofdeffecten gevonden van: de gehanteerde procedure (incorrect versus correct) de behandeling van gehandhaafde (respectloos versus respectvol) of de etniciteit van de handhaver (Nederlander versus Marokkaan) Echter, veel reacties van de gehandhaafde zijn afhankelijk van een combinatie van factoren. Het belang van een correcte procedure en een respectvolle interpersoonlijke behandeling wordt onderstreept door de samenhang tussen percepties van rechtvaardigheid en andere reacties van de gehandhaafde. Symposium Handhaving en Gedrag

25 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Methode In experimentele scenario-studies worden vier factoren systematisch gemanipuleerd: De uitkomst van de interactie (waarschuwing versus boete) De gehanteerde procedure door de handhaver (incorrect versus correct) De interpersoonlijke behandeling door de handhaver (respectloos versus respectvol) De etnische achtergrond van de handhaver (Steven Dekker versus Youssef Benzoukane) Dit gebeurt in drie verschillende situaties: Controle door Voedsel en Waren Autoriteit (overtreding rookverbod café) Controle door VROM-inspectie (onvoldoende legionella-preventie camping) Controle door Inspectie Verkeer en Waterstaat (overtreding rijtijdenwet transportbedrijf) Dit resulteert in 48 verschillende beschrijvingen (2x2x2x2x3). Symposium Handhaving en Gedrag

26 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Resultaten Symposium Handhaving en Gedrag

27 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Gevolgen uitkomst voor intentie om regels na te leven Onmiddellijke Regelnaleving Specifieke Regelnaleving Regelnaleving Autoriteit Algemene Regelnaleving Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

28 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Andere gevolgen uitkomst Interactionele Rechtvaardigheid Negatieve Emoties Acceptatie Uitkomst Klacht Indienen Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

29 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Gevolgen gehanteerde procedure Onmiddellijke Regelnaleving Klacht Indienen Negatieve Sociale Emoties Incorrecte Procedure Correcte Procedure Symposium Handhaving en Gedrag

30 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Gevolgen gehanteerde procedure (vervolg) Perceptie Autoriteit Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid Incorrecte Procedure Correcte Procedure Symposium Handhaving en Gedrag

31 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Gevolgen behandeling gehandhaafde Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid Klacht Indienen Respectloos Respectvol Symposium Handhaving en Gedrag

32 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Gevolgen etnische achtergrond handhaver Perceptie Autoriteit Distributieve Rechtvaardigheid Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid NL MAR Symposium Handhaving en Gedrag

33 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Samenhang tussen rechtvaardigheid en andere reacties Onmiddellijke Regelnaleving Specifieke Regelnaleving Regelnaleving Autoriteit Algemene Regelnaleving Perceptie Autoriteit Acceptatie Uitkomst Negatieve Sociale Emoties Neiging om klacht in te dienen Procedurele Rechtvaardigheid Interactionele Rechtvaardigheid Symposium Handhaving en Gedrag

34 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer Samenvatting resultaten Een boete heeft geen positief effect op regelnaleving in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Een boete heeft bovendien een negatief effect op de perceptie van interactionele rechtvaardigheid en de acceptatie van de uitkomst, en leidt ook tot meer negatieve sociale emoties en een sterkere neiging om een klacht in te dienen, in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Een respectvolle interpersoonlijke behandeling en een correcte procedure hebben een positief effect op percepties van rechtvaardigheid en desbetreffende autoriteit, en leiden bovendien tot een minder sterke neiging om een klacht in te dienen, in vergelijking tot een respectloze behandeling en een incorrecte procedure. Een handhaver met een Marokkaanse achtergrond leidt tot meer positieve percepties van rechtvaardigheid en desbetreffende autoriteit dan een handhaver met een Nederlandse achtergrond. Echter, veel reacties van de gehandhaafde zijn afhankelijk van een combinatie van factoren. Het belang van een correcte procedure en een respectvolle interpersoonlijke behandeling wordt onderstreept door de samenhang tussen percepties van rechtvaardigheid en andere reacties van de gehandhaafde. Symposium Handhaving en Gedrag

35 Algemene Conclusies Instrumentele route van beïnvloeding Een boete heeft geen positief effect op regelnaleving in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Een boete resulteert in veel contraproductieve reacties in vergelijking tot het geven van een waarschuwing. Affectieve route van beïnvloeding Het hanteren van een correcte procedure heeft positieve effecten op verschillende reacties van de gehandhaafde. Een respectvolle interpersoonlijke behandeling heeft positieve effecten op verschillende reacties van de gehandhaafde. Etnische achtergrond van de handhaver Er zijn aanwijzingen dat een allochtone handhaver meer positieve reacties oproept dan een autochtone handhaver (Deel 2). Het effect van de etnische achtergrond van een handhaver is echter veelal complex. Symposium Handhaving en Gedrag

36 Aanbevelingen voor praktijk Maak handhavers bewust van het belang van: een correcte procedure (procedurele rechtvaardigheid) Laat de gehandhaafde zijn zegje doen. Luister aandachtig naar het verhaal van de gehandhaafde. Wijs de gehandhaafde op zijn persoonlijke verantwoordelijkheid en het maatschappelijk belang van regelnaleving. een respectvolle interpersoonlijke behandeling (interactionele rechtvaardigheid) de negatieve gevolgen van het geven van een boete (i.p.v. een waarschuwing) bij kleine overtredingen Symposium Handhaving en Gedrag

37 Symposium Handhaving en Gedrag

38 Kanttekeningen bij het onderzoek (en presentatie) Externe validiteit Onderzoek door middel van experimentele scenario-benadering (niet in de praktijk). Deelnemers zijn veelal studenten (echter, externe validatie vindt op dit moment plaats bij horeca-ondernemers). Type overtreding Het gaat om kleine overtredingen (vooral bij deel 1: interactie tussen handhaver en burger). Het gaat om overtredingen waarvan men zelf bewust is. Complexiteit Veel reacties van de gehandhaafde zijn afhankelijk van een combinatie van factoren. Symposium Handhaving en Gedrag

39 Streng doch Rechtvaardig? Rechtvaardigheid als determinant van reacties op sancties Meer informatie: Symposium Handhaving en Gedrag

40 Deel 1: Interactie tussen handhaver en burger VB gecombineerde effecten: Onmiddellijke Regelnaleving Respectloze Nederlander Respectvolle Nederlander Respectloze Marokkaan Respectvolle Marokkaan Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

41 Deel 2: Interactie tussen handhaver en ondernemer VB gecombineerde effecten: Onmiddellijke Regelnaleving Respectloze Nederlander Respectvolle Nederlander Respectloze Marokkaan Respectvolle Marokkaan Waarschuwing Boete Symposium Handhaving en Gedrag

42 Streng doch Rechtvaardig? Rechtvaardigheid als determinant van reacties op sancties Meer informatie: Symposium Handhaving en Gedrag