Koepelgroep ONSS Stand van zaken tot 2010 Ontwikkelingen 2011 december 2010 Koepelgroep ONSS 1
Inleiding Jaarlijks wordt door de Koepelgroep ONSS een overzicht met een stand van zaken en de voornemens voor het komende jaar opgesteld. Dit overzicht geeft richting aan de initiatieven die door Stowa in het kader van de ontwikkeling van nieuwe sanitatie systemen worden ondersteund en het geeft aan welke initiatieven er, vooral op het vlak van disseminatie en organisatie, door de Koepel zelf worden genomen. Het overzicht is opgedeeld in thema s die te herleiden zijn tot de Strategienota. Afgesproken is dat de strategienota een vlottende nota is die onder invloed van nieuwe inzichten periodiek zal worden bijgesteld. Één van die nieuwe ontwikkelingen is de in 2010 uitgebrachte Perspectievennota. De hierin aangegeven ontwikkelingen en kennisvragen zijn in dit werkplan opgenomen. Naast de in dit overzicht opgenomen projecten staat de koepelgroep uiteraard open voor nieuwe projectideeën. Nieuwe bij de Koepelgroep ingediende projectvoorstellen zullen echter wel door de Koepelgroep aan onze voornemens en aan het op dat moment beschikbare budget worden getoetst. Aan dit overzicht kunnen geen rechten worden ontleend. Projectvoorstellen die wel passen binnen de strategienota maar in het lopende jaar niet kunnen worden uitgevoerd zullen mogelijk in het volgende jaar worden meegenomen. Nieuwe projectvoorstellen kunnen voor een eerste beoordeling worden aangemeld bij Bert Palsma of Bjartur Swart. Indien passend binnen de doelstellingen van de Koepelgroep wordt u gevraagd het projectvoorstel verder uit te werken. Een format wordt u op verzoek toegezonden. Uitgewerkte voorstellen kunnen worden ingediend bij het secretariaat van de Koepelgroep. (e-mail: secretariaatkoepel@stowa.nl) Bert Palsma Programma Coördinator Stowa Voorzitter Koepelgroep Bjartur Swart Business Development Manager MWH Secretaris Koepelgroep 2
Inleiding...2 1 Onderzoek / projecten urine...4 1. Inzameling...4 2. Transport...6 3. Verwerking...7 2 Onderzoek fecaliën... 10 1. Inzameling... 10 2. Transport... 11 3. Verwerking... 12 3 Onderzoek totaalconcepten... 14 4 Overig... 16 1. Opschalings- en implementatieprojecten / monitoring... 16 2. Nazorg... 18 3. Disseminatie... 19 3
1 Onderzoek / projecten urine 1. Inzameling Strategienota 2008: 1. inzameling U 1. - Uitvoeren van onderzoek naar de acceptatie van urinescheiding. U 2. - Onderzoek doen naar mogelijkheden scheidingstoiletten verder te optimaliseren (met name ten aanzien van de verdunningsfactor) Stand van zaken / ontwikkelingen Sealskin heeft een nieuw type scheidingstoilet ontwikkeld: Obyect ; de productie is gestart in september 2008. Inmiddels zijn verschillende grotere projecten in Nederland voorzien van het Sealskintoilet (onder andere Waterschapskantoor Doetinchem en de Christelijke hogeschool Windesheim in Zwolle). In het ontwerp zitten echter blijkbaar nog de nodige kinderziekten (zie ook verder); de productie is en verdere ontwikkeling is voorlopig gestaakt. Er zijn nu scheidingstoiletten geplaatst in: o Meppel (Ambachtshuys): 3 Nordic o Meppel (Waterschap Reeste en Wieden): 20 Nordic o Sleen (de Schoel): 25 Nordic o Anderen (Nijend): 20 Nordic o Arnhem (Watermuseum): 2 Roediger o Delft (Hoogheemraadschap Rijnland): 1 Roediger o Enschede (Bonhoefercollege): 2 Obyect o Doetinchem (Waterschapskantoor): 21 Obyect o Leiden (Waterschapskantoor): 3 Obyect o Zwolle (Windesheim): 92 Obyect o Assen (provinciehuis): +/- 60 Nordic Op het Bonhoeffercollege in Enschede zijn als onderdeel van een onderwijsproject: twee scheidingstoiletten (Sealskin) bij de dames en twee waterloze urinoirs bij de heren worden geplaatst. Het onderwijsproject is inmiddels afgesloten. In Enschede is de urine van een zogenaamde urilift (een plaszuil die overdag in de grond is verzonken) in een tank opgevangen i.p.v. afgevoerd naar de riolering. Met het doel de urine te kunnen verwerken tot nitriet. Het project is wegens te hoge kosten in relatie tot de potentiële baten. Een urinescheidingsproject in Vianen bij het MFC (Multi Functioneel Centrum) is niet doorgegaan wegens mislukken van de aanbesteding. De ervaringen met de toiletten in het ambachtshuys zijn geïnventariseerd. (Swart, Ervaringen met Het Nieuwe Plassen, 12 juni 2006.); de ervaringen en de beoordeling door de gebruikers zijn positief. Er zijn in 2010 problemen gemeld met de toiletpotten bij Windesheim in Zwolle en het waterschapskantoor in Doetinchem. De problemen betreffen het achterblijven van 4
fecaliën / papier op het plateau. Er zijn klachten omtrent de kwaliteit van het keramiek. Er is een quick scan gemaakt van de in Nederland gerealiseerde urine-projecten voor wat betreft de optredende verdunning. (Koetse en Swart, Urinesamenstelling en Verdunning, oktober 2007) Vastgesteld is dat de verdunning veelal meer bedraagt dan de theoretische verdunning (ruim 6 x in plaats van circa 3 x). Door Hogeschool Windesheim in Zwolle is in 2007 een ontwerpwedstrijd uitgeschreven voor een nieuw scheidingstoilet; de ontwerpen zijn bij de start van het project gepresenteerd. Op de afdeling industriële vormgeving van Windesheim hebben twee studenten (mede in opdracht van Sealskin) gewerkt aan een afsluitmechanisme voor een urinescheidingstoilet.. De stuurgroep van het project Hogeschool Windesheim in Zwolle heeft het initiatief genomen om de studenten van de afdeling industriële vormgeving te laten nadenken over nieuwe urinescheidingstoiletten. Daarbij is een samenwerking gezocht met de TU-Delft. De beschikbaarheid aan toiletpotten is in 2010 verder beperkt nu o Sealskin (Obyect) de productie van de eerste generatie potten gestaakt heeft o Rodiger wegens failliet van een toeleverancier geen poten kan leveren o Gustavsberg (Nordic) de potten uit productie heeft genomen. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) In samenwerking tussen TUD en Windesheim zal worden nagegaan of nieuwe toiletconcepten kunnen worden ontwikkeld. Gewenst: Het inrichten van een test en demonstratie locatie waar verschillende typen scheidingstoiletten (ook nieuwe modellen) kunnen worden vergeleken. Verbeteren scheidingsprestaties toiletten waarbij ook aandacht gegeven zou moeten worden aan het beperken van de verdunning van de feces. 5
2. Transport Strategienota 2008: U 3. - Uitvoeren van onderzoek naar de meest optimale inzamel / transport structuur bij gescheiden inzameling van urine. U 4. - Onderzoek doen naar de mogelijkheden om urinesteenafzettingen in leidingen te voorkomen of te beheersen. Stand van zaken / ontwikkelingen Een eerste proefopzet van een urine verdampingsinstallatie (Ureum Harvesting Device) is beproefd; het project zou worden vervolgd met een verbeterd concept. Gedurende het project bleek er echter geleidelijk onvoldoende draagvlak te zijn voor een succesvolle realisatie. Het project is beëindigd. Een nieuw onderzoeksvoorstel (in 2009) naar de mogelijkheid om restwarmte voor het indampen van urine te gebruiken is door de koepelgroep niet gehonoreerd. Het project Urimob heeft het inzicht opgeleverd dat een mobiele installatie te weinig perspectieven heeft vanwege de kwetsbaarheid van het biologische proces. In het project is ook gekeken naar niet-mobiele kleinschalige verwerkingstechnieken. Het project is afgerond. Een Stowa rapport is beschikbaar (2010). Het project Hogeschool Plassen richt zich op de problematiek rond urinesteenafzettingen in leidingen. De nieuwbouw waar de 92 toiletten worden geplaatst is in 2009 opgeleverd. Tot die tijd is voorbereidend werk voor het onderzoek uitgevoerd. De studenten zullen vanaf februari 2010 gebruik kunnen maken van de onderzoeksruimte. Vanwege problemen met slibvorming in Meppel (Ambachtshuys) en urinesteen afzetting in watervrije urinoirs in Middelburg is een expertisegroep urine samengesteld. De groep verzamelt alle beschikbare informatie en dient als vraagbaak voor projecten. De groep is één keer bij elkaar geweest en heeft een beperkt aantal vragen gekregen. Het kennisdocument is nog niet gereed. Uneto-VNI doet onderzoek doen naar ontwerprichtlijnen en randvoorwaarden voor het toepassen van gescheiden urine-inzameling en het ontwerp en de aanleg van de installaties. Het onderzoek moet adviseurs en installateurs een handvat bieden zodat de kwaliteit van de gescheiden sanitatie installatie gelijk is aan de rest van de gebouw installaties. Het rapport is in de afrondende fase. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Zwolle (Hogeschool Windesheim) onderzoek naar urinesteen in leidingen. Gewenst: Pilots / onderzoek naar de logistiek / implementatie van urinescheiding in bestaande afvalwatersysteem. 6
3. Verwerking Strategienota 2008: U 5. - Uitvoeren van onderzoek naar de verschillende mogelijkheden voor de verwerking van de urine waarbij aandacht moet zijn voor de gewenste concentratie, de schaal en de toe te passen technologieën. U 6. - Uitvoeren van onderzoek naar de gebruiksmogelijkheden van urine als meststof, zowel bij directe toepassing of na uitvoering van één of meer voorbehandelingsstappen. U 7. - Uitvoeren van onderzoek naar de mogelijke grondstoffen die uit urine kunnen worden gewonnen. U 8. - Uitvoeren van onderzoek naar de herkomst van de medicijnresten in verschillende urinestromen in kwalitatieve en kwantitatieve zin en de mogelijkheden van beheermaatregelen. U 9. - Uitvoeren van onderzoek naar de mogelijkheden voor de verwijdering van hormonen en medicijnresten uit urine, zowel door middel van biologische als fysisch-chemische processen. Stand van zaken / ontwikkelingen In 2006 is een notitie gemaakt over de potenties van het gebruik van urine in een denox-installatie. Het project Urimob heeft het inzicht opgeleverd dat een mobiele installatie te weinig perspectieven heeft vanwege de kwetsbaarheid van het biologische proces. In het project is ook gekeken naar niet-mobiele kleinschalige verwerkingstechnieken. Het project is afgerond. Een Stowa rapport is beschikbaar. Een eerste proefopzet van een urine verdampingsinstallatie (Ureum Harvesting Device) is beproefd; het project zou worden vervolgd met een verbeterd concept. Gedurende het project bleek er echter geleidelijk onvoldoende draagvlak te zijn voor een succesvolle realisatie. Het project is beëindigd. Een nieuw onderzoeksvoorstel (in 2009) naar de mogelijkheid om restwarmte voor het indampen van urine te gebruiken is door de koepelgroep niet gehonoreerd. Wetsus: Met ingang van 1 oktober 2007 is Philipp Kuntke als promovendus gestart binnen het onderzoekthema Scheiden aan de Bron. In zijn onderzoek richt hij zich op de ontwikkeling van technologie voor het winnen van energie en de nutriënten N, P, K uit urine. De technologie is bedoeld voor toepassing in decentrale situaties in bijvoorbeeld de utiliteitsbouw. Ook moet het onderzoek producten voor hergebruik opleveren. Wetsus; een vacature voor een ander onderzoek: Separate urine opvang en behandeling kon in 2008 niet worden ingevuld en is ingetrokken. 7
In Hengelo is urine met behulp van een biologische (nitrificerende) reactor tot een nitraatrijke deelstroom verwerkt die vervolgens is gebruikt bij de nitraatdosering in persleidingen. Het project is afgerond en gepubliceerd. De productie van nitraat is niet kosteneffectief gebleken en is in 2010 beëindigd. In Anderen wordt een pilot uitgevoerd waarbij urine direct als meststof voor landbouwgewassen wordt toegepast. Het onderzoek naar de afbraak van de medicijnresten in de bodem is afgerond. In 2009 is een perceel maïs met urine bemest. Tijdens het project zijn in het eerste jaar een behoorlijk aantal praktische problemen aan het licht gekomen; in het tweede jaar (2010) konden deze goeddeels worden opgelost. Het project is inmiddels beëindigd. Een eindrapportage wordt voorbereid. In Friesland is een onderzoek uitgevoerd naar de marktpotenties van urine en urineproducten in de landbouw. In samenwerking met LTO, Provincie en Wetterskip zou een vervolg project worden voorbereid. De landbouw en de verwerkende bedrijven zijn positief over de mogelijkheden. Binnen de provincie Friesland wordt nagedacht over toepassing van de ideeën bij de wijk Zuidlanden (Leeuwarden). In Vlissingen is een onderzoek uitgevoerd waarbij urine als meststof voor aquacultures is gebruikt. Een studentenrapport is beschikbaar. In Almelo is een pilot uitgevoerd waarbij struviet als meststof op sportvelden wordt gebruikt. Zowel de eerste fase als tweede fase zijn met een positief resultaat afgerond. Het project is in 2009 beëindigd. Een rapport is beschikbaar. In het project Haagse Kunstmest zou ervaring worden opgedaan met de winning van struviet uit in Den Haag ingezamelde urine. De eerste urine is in september 2008 verwerkt. Er waren veel problemen met de vervuiling van de ingezamelde urine. Het project is vanwege organisatorische redenen in 2009 niet voortgezet. In Tiel is een urineverwerkingsinstallatie beproefd die de urine van Moeders voor Moeders heeft verwerkt. De resultaten waren positief. Een Stowarapport is beschikbaar. Het project heeft een vervolg gekregen in de bouw van een urineverwerkingsinstallatie Saniphos bij Zutphen. Naast urine van moeders voor moeders en urine van festivalterreinen kunnen hier ook andere urinestromen of geconcentreerde afvalwaterstromen worden verwerkt. In Sleen wordt onderzoek gedaan naar de wijze waarop medicijnresten uit urine kunnen worden verwijderd. Daarbij wordt gebruik gemaakt van UV en Ozon. Het onderzoek is in 2008 uitgevoerd; de resultaten zijn positief. Een onderzoek met een doorstroom behandeling in situ als vervolg op de batch experimenten wordt voorbereid maar heeft in 2010 enige vertraging opgelopen. In het SOURCE-project wordt bij Aa en Maas onderzocht in hoeverre bij de verwerking van urine een koppeling kan worden gelegd met de verwerking van nutriëntrijke stromen in de landbouw (dunne mest fractie). Een eerste proefinstallatie is in 2010 geopend; de eerste urine uit het ziekenhuis wordt in eind 2010 verwacht. Het doel is om P te winnen en N te verwijderen. In Flevoland is onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheid van urineseparatie in relatie tot niet gerioleerde percelen. Er loopt een PhD-onderzoek van WUR/Landustrie op gebied van algen voor nutrienten verwijdering uit urine en digestaat van zwartwater. Er loopt een MSC-research van de WUR naar het gebruik van zwart water en urinestruviet in de landbouw. DHV heeft samen met haar partners de vernufteling gewonnen voor het verwerken van urine in een brandstofcel. Het waterschap Hunze en Aa s verzamelt nu bij verschillende projecten urine in ten behoeve van een eerste pilot. 8
Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Wetsus (onderzoek Philip Kuntke) Boxmeer (Source) Sleen (De Schoel) Gewenst: Nieuwe projecten waarin technieken en toepassingen worden beproefd die zich in de praktijk nog niet bewezen hebben ten aanzien van bijvoorbeeld: o De verwijdering van medicijnresten o Terugwinning van nutriënten o Toepassing van uit urine verkregen grondstoffen Projecten waarbij urine (andere afvalwaterstromen) direct of indirect in de landbouw worden benut; in samenwerking met de landbouw Projecten waarbij specifieke lokale omstandigheden worden benut bij de verwerking / gebruik van urine. 9
2 Onderzoek fecaliën 1. Inzameling Strategienota 2008: F 1. - Het opzetten van voorbeeldprojecten waarbij ervaring wordt opgedaan met het inzamelen van fecaliën/zwart water (met verschillende typen scheidings- of vacuümtoiletten) in verschillende situaties, op verschillende schaalniveaus en met verschillende partijen (en doelgroepen). Stand van zaken / ontwikkelingen Er is in de reguliere woningbouw in Nederland slechts een beperkte ervaring met vacuümtoiletten. In Sneek wordt gebruik gemaakt van het Roediger toilet; in Deventer (Casa Vita) van het Jets toilet. De droogtoiletten van het type Nonolet worden op verschillende plaatsen in Nederland met name in ecowijken en recreatieschepen toegepast. Er is een vergelijkend onderzoek geweest naar de verschillende vacuümsystemen in Noorwegen en Duitsland.(Mels, Telkamp, Koetse, Braadbaard, praktijkervaringen met grijs- en zwartwatersystemen in Noorwegen en Duitsland, H2O mei 2007) Een onderzoek naar de ervaringen met en eisen te stellen aan vacuümtoiletten wordt momenteel uitgevoerd. Een rapportage hiervan is beschikbaar. Een voorstel voor vervolgonderzoek naar de mogelijkheden van verdere geluidsreductie is niet door de koepelgroep gehonoreerd. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Project Sneek II (Noorderhoek) evaluatiestudie met aandacht voor ervaringen van de gebruikers. Gewenst: Bij nieuwe zwartwater projecten na gaan of andere typen vacuümtoiletten of andere systemen met laag watergebruik kunnen worden toegepast. 10
2. Transport Strategienota 2008: F 2. - Het opzetten van voorbeeldprojecten waarbij ervaring wordt opgedaan met het transport van fecaliën/zwart water, met aandacht voor de toepassing van vacuümtechnologie. Stand van zaken / ontwikkelingen Er is in de reguliere woningbouw in Nederland slechts een beperkte ervaring met vacuümsystemen. In Sneek wordt gebruik gemaakt van het Roediger systeem; in Deventer van het Jets systeem. Bij gebruik van het Nonolet wordt de fecaliënkoek met het GFT afgevoerd. Er is een vergelijkend onderzoek geweest naar de verschillende vacuümsystemen in Noorwegen en Duitsland (Mels, Telkamp, Koetse, Braadbaard, praktijkervaringen met grijs- en zwartwatersystemen in Noorwegen en Duitsland, H2O mei 2007). Er is een onderzoek uitgevoerd naar de geluidsbelasting van vacuümsystemen zoals die zijn toegepast bij Casa Vita in Deventer en in Sneek. In Sneek zijn geluidsdempers succesvol geïnstalleerd. Activiteiten 2010 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Onderzoek zal worden uitgevoerd naar de mogelijkheden om zwart water in bestaande bouw gescheiden van grijswater separaat in te zamelen en te verwerken. Gewenst: Bij nieuwe zwartwater projecten na gaan of andere typen vacuümsystemen / transportmethoden kunnen worden toegepast. 11
3. Verwerking Strategienota 2008: F 3. - Uitvoeren van onderzoek naar de mate waarin uitgegist materiaal als meststof kan worden aangewend, met name ten aanzien van het al of niet nog aanwezig zijn van pathogenen en microverontreinigingen in het slib. F 4. - Uitvoeren van onderzoek naar de verwijdering van pathogenen, hormonen en medicijnresten in het afvalwater en slib van zwartwater vergisters. F 5. - Uitvoeren van onderzoek naar de mogelijkheden voor de behandeling van het digestaat uit een vergister. F 6. - Onderzoek uitvoeren naar de mogelijkheid om ook meer verdunde fecaliën te verwerken. F 7. - Het opzetten van voorbeeldprojecten waarbij ervaring wordt opgedaan met de verwerking van fecaliën/zwart water door lokale vergisting en nabehandeling van het afvalwater. F 8. - Het opzetten van voorbeeldprojecten waarbij ervaring wordt opgedaan met de benutting van andere afvalstromen bij de vergisting van fecaliën. Stand van zaken / ontwikkelingen Het EET demonstratieproject in Sneek (32woningen) wordt gevolgd door een renovatieproject in Sneek (Noorderhoek) van 200 woningen waarbij ook de verwerking van het grijze water en het GF afval zal worden meegenomen. Een rapportage is nog niet beschikbaar. Een mogelijk interessante technologie is het onder hoge druk vergisten van fecaliën. Ralf Lindeboom (WUR) doet momenteel PhD onderzoek naar de fundamentele aspecten hiervan. Andere onderzoeken op dit vlak (o.a. door de TUD) verkeren in verschillende stadia van voorbereiding. Een onderzoek naar de toepassing van zwartwater in de glastuinbouw is in uitgevoerd. (project Westland). Er is een Stowa rapport beschikbaar. Bij Wetsus is onderzoek uitgevoerd naar de verwijdering van nutriënten en medicijnresten uit zwart water, een PhD rapport is beschikbaar. (Marthe de Graaf). In het project DEUGD wordt samen met de provincie Overijssel nagegaan of zwart water als geconcentreerde deelstroom bij kan dragen aan de energieopwekking bij de RWZI Deventer. De positieve resultaten hebben er toe geleid dat nu in EU-verband een grotere pilot wordt voorbereid in samenwerking met de gemeente Zwolle. Een rapportage omtrent het project in Deventer wordt binnenkort verwacht. Zwartwaterbehandeling en energiewinning wordt toegepast in projecten in de Oekraïne (school voor topsporters) en bij het NIOO. 12
Er loopt een PhD-onderzoek van WUR/Landustrie op gebied van algen voor nutrienten verwijdering uit urine en digestaat van zwartwater. Er loopt een MSC-research WUR naar het gebruik van zwart water en urine struviet in de landbouw. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) DEUGD II In 2009 is onderzoek bij Wetsus is voorbereid op gebied van slibverwerking / grijswaterbehandeling / zwartwaterbehandeling. Mogelijk wordt dit in 2011 opgepakt. In 2009 is onderzoek bij Wetsus wordt voorbereid op gebied van pathogenen en microverontreinigingen. Mogelijk wordt dit in 2011 opgepakt. Gewenst: Het stimuleren van nieuwe initiatieven op het gebied van fecaliën/zwartwater behandeling. Onderzoek naar de verwijdering van ziekteverwekkers. Projecten waarbij specifieke lokale omstandigheden worden benut bij de verwerking / gebruik van zwart water / bruin water. 13
3 Onderzoek totaalconcepten Strategienota 2008: T 1. - Uitvoeren van onderzoek naar mogelijke totaalconcepten voor verschillende situaties en schaalnivo s T 2. - Onderzoek doen naar de economische rendabiliteit van de mogelijke totaalconcepten T 3. - Onderzoek doen naar de wijze waarop deelconcepten in de bestaande afvalwaterinfrastructuur kunnen worden geïntegreerd. T 4. - Het opzetten van voorbeeldprojecten waarin totaalconcepten worden uitgeprobeerd. Stand van zaken / ontwikkelingen De EET-pilot in Sneek (32 woningen) is feitelijk een eerste totaalconcept. Hier worden de werking van de toiletten, het vacuümsysteem, de anaerobe zuivering en een nabehandeling van het nutriëntrijke afvalwater beproefd. Het project is afgesloten. Een nieuw project waarbij ook grijswater wordt meegenomen op de schaal van 200 woningen wordt uitgevoerd. In Meerstad (Groningen) is in 2006 een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van een sanitatieconcept voor Meerstad. Voor de Bloemendalerpolder tussen Muiden en Weesp en voor IJ-burg is in 2007 een onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden voor Nieuwe Sanitatiesystemen. Een soortgelijke studie is in 2009 ook uitgevoerd voor Vathorst (Amersfoort). In het kader van duurzaamheid / Cradle to Cradle worden in toenemende mate nieuwe eisen gesteld aan het afvalwatersysteem. Kernbegrippen zijn energiewinning, nutriëntenterugwinning (P) en lokaal hergebruik / kringlopen. Voor Rijnenburg (Utrecht), Erasmusveld (Den Haag), Nieuwveense Landen (Meppel), Bentinckspark (Hoogeveen), Vries Nieuwe Stukken (Tynaarlo) en Almere Buiten (Almere) worden momenteel concepten uitgewerkt. In Heino is als onderdeel van een twinning met Oekraïne en Zuid Afrika een voorbeeld voor low-tech brongescheiden sanitatie in een natuur educatief centrum geplaatst. Urine, fecaliën en grijswater worden sinds begin 2010 op het perceel verwerkt. IBA s blijken in de praktijk veel minder goed te werken dan verwacht. Mogelijk zou kennis opgedaan met Nieuwe Sanitatie bij kunnen dragen aan het vinden van lokale oplossingen. Een pilot in de gemeente Aa en Hunze wordt voorbereid. Er is veel aandacht voor het terugwinnen van energie uit afvalwater. Er is onderzoek uitgevoerd naar de energie inhoud van de afvalwaterketen en de mogelijkheden deze energie (terug) te winnen. Een rapport is in voorbereiding. De huidige ontwikkelingen in de waterketen brengen vragen met zich mee omtrent eventuele risico s. In 2010 is onderzoek is uitgevoerd naar de verschillende soorten risico s (volksgezondheid, milieu, beheer, economisch) voor zowel het conventionele systeem als nieuwe sanitatie technieken en wat de risico s zijn bij een eventuele transitie. Er is nog geen rapportage beschikbaar. Met het gegeven dat de waarden van afvalwater worden onderkend (energie, P) wordt de vraag actueel welke instantie wanneer eigenaar is van het afvalwater en dus 14
gerechtigd is deze waarden te exploiteren. Een oriënterend onderzoek naar de complexiteit van deze vraag is in 2010 uitgevoerd. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Sneek II (evaluatie van deelaspecten) Gieten (IBA-pilot Aa en Hunze en andere locaties) Een businesscase van waterschap Veluwe naar de wijze waarop nieuwe sanitatie in bestaande afvalwaterinfrastructuur kan worden gerealiseerd. Notitie Nieuwe sanitatie in relatie tot OAS Onderzoek naar de meest geëigende verwerking van de overige deelstromen bij de separate inzameling van urine in verschillende omstandigheden. Gewenst: Pilots waarbij verschillende technologieën worden gekoppeld. Onderzoek naar de specifieke samenstelling en de daarin aanwezige ongewenste stoffen van de verschillende deelstromen (geel, bruin, grijswater) in de verschillende omstandigheden en de mogelijkheden deze stoffen te verwijderen dan wel te voorkomen dat ze er in komen. Onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van de waarden van de waterketen. Onderzoek naar gecombineerde verwerking van verschillende afval(water)stromen. Kosten baten analyse tussen drukriolering en nieuwe sanitatie in de periferie van de waterketen. 15
4 Overig 1. Opschalings- en implementatieprojecten / monitoring Strategienota 2008: O 1 Het bijdragen aan opschaling door verspreiding en beschikbaar stellen kennis. O 2 Het bij implementatieprojecten participeren in onderzoek naar opschalingsvraagstukken. O 3 Het in de communicatie benadrukken dat de fase van onderzoek en pilots nog niet is afgesloten en dat het gewenst kan zijn daartoe in het ontwerp de nodige flexibiliteit in te bouwen. Stand van zaken / ontwikkelingen Het project bij waterschap Rijn en IJssel heeft een focus gekozen gericht op de plaatsing van scheidingstoiletten in het eigen kantoorpand waarbij de afvoer van de urine in eigen beheer verzekerd is. In Sneek is nagegaan op welke wijze kennis op gebied van Nieuwe Sanitatie kan worden toegepast in het kader van een OAS. De studie is inmiddels afgerond. Mede naar aanleiding van de ze studie is een workshop OAS Nieuwe stijl georganiseerd. De beheerders die gezamenlijk een OAS opstellen lijken de mogelijkheden van Nieuwe Sanitatie nog niet te onderkennen. In het kader van duurzaamheid en C2C wordt in toenemende mate gevraagd om de implementatie van Nieuwe Sanitatie. Plaatsen waar dit speelt zijn o.a. Sneek (Harinxmaland), Emmen (dierenpark), Assen (Kloosterhaar), Almere (Almere Buiten), Utrecht (Rijnenburg), Den Haag (Erasmusveld), Wageningen (NIOO), Meppel (Nieuwveense landen), Hoogeveen (Bentinckspark), Heusden (Geerpark). Het Agentschap NL bereid een Masterclass voor over de relatie Nieuwe Sanitatie en duurzaamheid. STOWA is in verschillende graden betrokken bij de opschalingsprojecten. Bij enkele is zij intensief berokken en participeert zij in de kosten vanwege nog te beantwoorden onderzoeksvragen. Bij een groot deel van de projecten is STOWA zijdelings betrokken en draagt zij bij aan de kennisuitwisseling. Bij een deel van de projecten is STOWA in het geheel niet betrokken. 16
Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Nieuwveensche Landen Apeldoorn Rijnenburg Gewenst: 17
2. Nazorg Strategienota 2008: O 4 Het zorgdragen voor een goede afhechting (technisch- / beheersmatig) voor uitgevoerde projecten O 5 Het zorgdragen voor het vasthouden van de betrokkenheid van de verschillende partijen O 6 Het zorgen voor een evaluatie van uitgevoerde projecten Stand van zaken / ontwikkelingen Het belang van een goede nazorg is aan de orde geweest tijdens de platformbijeenkomst in juni 2007. Bij de projecten wordt extra aandacht worden gevraagd voor de nazorg. Het project het Ambachtshuys in Meppel is nu formeel beëindigd. De betrokken partijen hebben gezamenlijk besloten ook in de komende 5 jaar de urine blijvend separaat in te zamelen en te verwerken. Zij hebben daarover beheerafspraken gemaakt. Het project Nitraatwinning uit urine in Hengelo is formeel beëindigd met de vaststelling dat dit project financieel niet uit kan. De gemeente Haaksbergen zal weer commercieel vervaardigde nitraat gebruiken voor haar nitraat dosering. Ten aanzien van Sneek 1 is afgesproken dat de pilot-installatie ontmanteld wordt. Het project Anderen wordt in 2010 formeel beëindigd. De installatie blijft intact. De urine zal gedurende de komende 10 jaar worden afgevoerd naar de te bouwen pilotinstallatie voor een brandstofcel. Activiteiten 2011 Voorzien: Afronding project Sneek 1 / EET Afronding project Sleen Gewenst: 18
3. Disseminatie Strategienota 2008: O 7 Bijdragen aan de verbreiding van kennis op het gebied van nieuwe sanitatie zowel binnen de afvalwatersector als naar de andere betrokken partijen O 8 Het onderhouden van contacten met andere partijen in binnen en buitenland die zich met nieuwe sanitatie bezig houden. Stand van zaken / ontwikkelingen De Koepelgroep is in 2010 twee keer fysiek bij elkaar geweest en heeft twee keer digitaal vergaderd. Er zijn inmiddels 7 platform bijeenkomsten georganiseerd. 2006: 1 2007: 1 2008: 2 2009: 1 in samenwerking met Aqua for All 2010: 2 Door de Provincie Drenthe, Waterschap Reest en Wieden en Stowa zijn in 2007 de voorbereidingen getroffen voor een informatiecentrum over Nieuwe Sanitatie in Meppel. Het infocentrum is in april 2008 geopend. Het mag zich in een toenemende belangstelling verheugen. In 2010 is door de initiatiefnemende partijen een eerste evaluatie uitgevoerd en wordt nagedacht over de toekomstige rol en invulling van het centrum. Vanwege de ontwikkelingen in en rond Meppel wordt overwogen het centrum te updaten waarbij de informatie meer gericht moet worden op de bewoners. Waarom doen we dit en wat betekent het voor mij? Door Royal Haskoning is in 2007 in samenwerking met Stowa en WUR een discussiebijeenkomst belegd over de toekomst van brongescheiden sanitatie. De bijeenkomst was georganiseerd rond CU-tweede kamerlid Esmee Wiegman. De inrichting van een op afvalwater gerichte educatieve ruimte (in samenhang met een natuurwerkplaats) bij het project Anderen is wegens verschil in doelstellingen niet doorgegaan. De website www.stowa/nieuwesanitatie is vernieuwd en wordt periodiek geüpdate. Waterschap Regge en Dinkel heeft samen met Norit een klein onderwijsproject opgezet. Leerlingen van het Bonhoeffer college (Enschede) krijgen les over het thema scheiden aan de bron. Leerlingen zullen zelf ook proefjes doen met urine. Het project is inmiddels beëindigd. 19
2008 is het International Year of Sanitation. Bij verschillende gelegenheden is Nieuwe Sanitatie (en wat we ervan kunnen leren voor ontwikkelingslanden) onder de aandacht gebracht. Door de WUR is van 19-21 mei 2008 een IWA-congres georganiseerd met de titel: The Sanitation Challenge. Voor onze contacten van EAWAG is een bijeenkomst georganiseerd rond de platformbijeenkomst in oktober 2008. Er is een Perspectievennota opgesteld die in 2010 verder is verspreid. Verschillende waterschappen, gemeenten, provincies en de Unie hebben het initiatief genomen om een film te maken over Nieuwe Sanitatie. De film zal vanuit een menselijke verwondering ingaan op de relatie tussen duurzaamheid en Nieuwe Sanitatie. De film zal voorjaar 2011 gereed zijn. Activiteiten 2011 Voorzien: (lopende of voorgenomen projecten) Er zal in 2011 1 platformbijeenkomst (juni) worden georganiseerd. De website zal verder worden uitgebreid met themasites waar info zal worden gegeven over relevante thema s. Gewenst: 20