Lezen = Cool! Hoe krijg je dove pubers met of zonder CI aan het lezen? Informatie en tips voor ouders Nederlandse Federatie van Ouders van Dove Kinderen
Beter lezen met CI en toch... Steeds meer dove kinderen, ook pubers en jongeren, hebben een CI (cochleair implantaat, een deels inwendig aangebracht hoortoestel). In het algemeen kunnen dove kinderen met CI beter spraakverstaan : zij krijgen meer mee van de wereld om hen heen en spreken beter dan met de klassieke hoorhulpmiddelen het geval was/is. Het CI draagt er vaak toe bij dat dove kinderen beter (leren) lezen en dat is winst. Toch blijkt uit veel onderzoeken dat de leesvaardigheid van dove kinderen met CI nog achterblijft bij die van hun horende leeftijdgenoten. Een belangrijk gegeven is dat dove kinderen met CI, ondanks dit geavanceerde apparaat nooit horende kinderen worden. Ze zullen dus niet zonder meer even goed en graag lezen als een horend kind. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar het hoe en waarom van de leesachterstand van dove kinderen met CI. Een probleem bij dat onderzoek is dat het vaak moeilijk is om te bepalen wat de taal- en leesmogelijkheden zouden zijn geweest zonder CI, zeker als de kinderen al heel jong een CI kregen. En er zijn zoveel verschillende zaken die een rol spelen bij het ontwikkelen van de leesvaardigheid: de thuissituatie, het onderwijs, de intelligentie, het taalgevoel, de mate waarin het kind kan horen, klanken kan onderscheiden, informatie kan oppikken, enzovoort. Er wordt wel gezegd dat CI-kinderen soms het slachtoffer zijn van hun eigen succes: ze praten goed en doen het aardig op school, waardoor veel mensen denken dat ze net zo functioneren als hun horende leeftijdgenoten. En soms is dat zo, maar vaak ook niet. We zullen daar als omgeving rekening mee moeten houden. Als we dat niet doen, moet het kind te vaak op zijn/ haar tenen lopen en dat is voor niemand lang vol te houden. In deze brochure komen verschillende zaken aan de orde die belangrijk zijn bij het stimuleren van leesvaardigheid en leesplezier bij dove pubers, met of zonder CI. 2
Taal- en wereldkennis Dove kinderen ondervinden vaak belemmeringen bij het leren van de landstaal en bij het verwerven van kennis over de wereld om hen heen, ook als ze een CI hebben. Zoals gezegd: zeker als CI-kinderen goed verstaanbaar praten en goed lijken mee te komen op school, zijn we geneigd te geloven dat zij ook alle informatie oppikken die toevallig langskomt, dat ze in groepsgesprekken alles begrijpen en dat ze dus over dezelfde kennis van de wereld beschikken als horende kinderen. Dat is echter zelden het geval. Veel van wat onze horende kinderen leren, is afkomstig van informatie die ze terloops meekrijgen: een toevallig opgevangen gesprek of opmerking, een televisie- of radioprogramma, een krantenkop, maar ook manieren van met elkaar omgaan. Wanneer een doof kind eenmaal een CI heeft, zal dat toevallige leren uiteindelijk misschien makkelijker gaan, maar zelden dat van een horend kind evenaren. En daarnaast: soms heeft het kind nog een achterstand in te lopen, en ook dat gaat niet van de ene dag op de andere. Die kennis van de landstaal en van de wereld om ons heen gebruik je bij het lezen: je kunt informatie uit een tekst beter in een kader plaatsen of invullen en je kunt voorspellingen doen over het verloop van een verhaal. Bijvoorbeeld, als je iets over de politiek in de Verenigde Staten weet, begrijp je de berichtgeving over de verkiezingen daar beter. En als je de functie van woorden als maar, want, omdat weet, ben je al een eind op de goede weg om de betekenis van zinnen in het verhaal te zien. Als ouder kun je verschillende dingen doen om de leesvaardigheid en vooral het leesplezier bij dove pubers te stimuleren. Natuurlijk is lezen belangrijk: zeker als je minder hoort, is lezen een manier om je kennis van wat er gaande is in de wereld te vergroten. Maar soms moet je accepteren dat je kind nooit een enthousiaste lezer wordt. Bedenk dat ook niet alle horende pubers enthousiaste lezers zijn... Er zijn meer manieren om informatie op te doen, om je in te leven in andere mensen en andere werelden en om te ontspannen. Maar meer dan een horende puber is een dove puber (met of zonder CI) afhankelijk van jouw sturing daarin. Voorleven en voorlezen Als een kind ziet hoeveel plezier jij beleeft aan het lezen van boeken, kranten en tijdschriften, maakt dat het lezen al een stuk aantrekkelijker. Als er dan thuis ook nog geschikte boeken binnen het bereik van je kind liggen, is de stap naar zelf lezen makkelijker te nemen. Daarnaast blijft voorlezen leuk en zinvol, ook als je kind al wat ouder is. Er zijn erg veel mooie boeken voor kinderen vanaf een jaar of twaalf, die wellicht voor je kind nog te moeilijk zijn 3
om zelf te lezen. Daaruit voorlezen, op de manier die voor jullie beiden het prettigst is, kan ook voor je kind een stimulans zijn om zelf eens een moeilijker boek ter hand te nemen. Het voorlezen kun je afwisselend in spraak of gebarentaal doen; en om beurten: eerst jij, dan je kind. Maar je kunt ook afspreken dat je als ouder stukjes voorleest en dat jullie dan vervolgens allebei een stuk stillezen. Een extra voordeel van zo samen een boek lezen is dat je dieper kunt ingaan op thema s uit het verhaal en dat je zo op een interactieve manier de ervaringen en de kennis van het kind uitbreidt. Een bezoek aan de jaarlijkse Leesvertelwedstrijd kan voor sommige kinderen ook een eye-opener zijn: leeftijdgenoten die met veel verve een fragment uit hun favoriete boek vertellen in de Nederlandse Gebarentaal. Leesvertelwedstrijd Ontdek de wereld Het zou mooi zijn als je samen naar de bibliotheek kunt gaan of als je kind dat alleen doet: de voorraad boeken wordt dan weer uitgebreid en je kind heeft meer keuzemogelijkheden. Wat dus ook inhoudt dat als je kind een boek gewoon niet leuk blijkt te vinden, hij of zij ervoor kan kiezen dat terzijde te leggen en een ander boek te pakken. Niets is zo vervelend en demotiverend als het moeten uitlezen van een niet aansprekend boek. Maar ook een kind dat minder met boeken en verhalen heeft, kun je stimuleren tot lezen of informatie vergaren, maar dan misschien op een andere manier: leen, huur of koop films met ondertiteling of een gebarenpostzegel (de tolk is dan zichtbaar in beeld), maak duidelijk hoe handig het is om met je vrienden (of met opa en oma...) te msn-en, laat je kind bij bepaalde vragen de antwoorden zoeken op internet of in een naslagwerk in plaats van meteen zelf antwoord te geven. Sommige kinderen hebben het nu eenmaal nodig om het nut van lezen te ervaren, voordat ze zich ertoe zetten. Je kunt in elk geval de wereld van je kind groter maken door het zelf aan het werk te zetten, al laat je het maar boodschappen doen met een kort lijstje met leesbare en herkenbare artikelen erop. Voer gesprekken Blijf je zoon of dochter ook bij gezinsgesprekken betrekken: juist de informatie die er tijdens het eten over tafel komt in gesprekken met goed horende gezinsleden is voor je kind heel nuttig: de grapjes tussen collega s van zijn moeder, de belevenissen met leraren van zijn grote broer of de liefdesperikelen 4
van zijn zus. Al die informatie maakt dat je kind meer zicht heeft op de wereld om hem heen en beter toegerust is om te leven en dus ook om te lezen. Herkent hij een beetje van zijn zus in de hoofdfiguur van het boek, dan is het verhaal net weer wat makkelijker te begrijpen. Vertel achtergronden van emoties: leg uit waarom je verdrietig of jaloers was toen je die promotie niet kreeg, waarom je boos was toen zijn broer te laat thuis kwam. Ook dat helpt je puberkind bij het begrijpen van de wereld om hem heen en bij het doorgronden van de verhaalwereld in zijn boeken. Makkelijk lezen Wat soms ook werkt is (tijdelijk) de drempel verlagen. Er zijn inmiddels veel leuke boeken die ook makkelijk te lezen zijn. Niet alle Makkelijk Lezen-boeken en -series zullen toegankelijk zijn voor jouw kind. Veel van deze boeken zijn immers geschreven voor dyslectische kinderen, die goed kunnen horen en op zich wel een behoorlijke kennis van de wereld hebben. Vooral boeken waarvoor in eerste instantie veel voorkennis is vereist en waarvan het verhaal extra lastige elementen kent, zoals bijvoorbeeld terug- of vooruitblikken, flashbacks en perspectiefwisselingen, kunnen dan net te moeilijk zijn voor je dove kind. Daarnaast geeft uitgeverij Van Tricht in nauwe samenwerking met de FODOK jaarlijks drie boeken uit in de Troef-reeks, een serie boeken voor jongeren met een achterstand in de Nederlandse taal, zoals dove jongeren. Maar een te makkelijk of een te kinderachtig boek zal het leesplezier ook niet echt bevorderen. Het blijft altijd een beetje schipperen. Onthoud in elk geval de series of de schrijvers die bevallen; dat helpt zeker. De FODOK geeft jaarlijks de FODOK-keuzelijst uit: een selectie van toegankelijke boeken voor dove kinderen en jongeren. Een geschikt hulpmiddel bij het kiezen van interessante boeken. 5
Niet alle dove kinderen en pubers -met of zonder CI- ontstijgen het niveau van de Makkelijk-Lezen-boeken, maar voor een aantal van hen kan het lezen van aangepaste boeken een opstapje zijn naar het lezen van gewone boeken. Het is niet altijd te voorspellen hoe dat voor jouw kind zal uitpakken. Probeer in elk geval van lezen geen must te maken, maar een leuke activiteit (cool!) waarmee je apart of samen bezig kunt zijn. En onthoud dat ook lang niet alle horenden gek op lezen zijn! Informatieve boeken Voor pubers die niet het zitvlees hebben voor een dik verhalend boek, zijn informatieve boeken een prima alternatief. Sommige pubers willen wel van alles weten, maar er niet uren voor zitten lezen, bladeren is voor hen meer dan voldoende. Er zijn talloze informatieve boeken in de bibliotheek, met veel foto s en ander illustratiemateriaal. Je kind kan dan al heel tevreden zijn met het bekijken van foto s en tekeningen en het lezen van de onderschriften. Ook dat is lezen en kan een opstapje zijn naar het gewone lezen. En als dit de enige leeservaring is waar je kind plezier aan beleeft: het zij zo. In elk geval kun je als ouder boeken of tijdschriften zoeken over de favoriete onderwerpen van je zoon of dochter. Maar je kind kan dat zelf voor een belangrijk deel ook, via de bibliotheek of via internet. Dat daarbij instructies over veilig internetten horen, spreekt voor zich. Tot slot Er zijn veel soorten boeken en er zijn veel soorten lezers. Dat geldt voor dove lezers evenzeer als voor horende. Je kunt kinderen niet tot lezen dwingen, je kunt ze wel impliciet en expliciet duidelijk maken dat lezen veel toevoegt aan je leven. Het is goed om pubers van jongs af aan hun eigen weg te laten kiezen in boekenland, maar dan moeten ze wel de weg weten. Samen naar de boekwinkel of naar de bibliotheek is al een uitstekend begin. Laat je kind altijd zelf een aantal boeken kiezen, maar kies er zelf ook een paar, met de voorkeuren van je kind in je achterhoofd: zo zijn er voldoende alternatieven voorhanden. Voor het ene kind kies je boeken die nauw aansluiten bij zijn belevingswereld, voor het andere zoek je juist boeken over niet bestaande, fantasievolle werelden of juist informatieve boeken. Pubers willen vaak net iets anders dan jij als ouder voor ogen hebt. Maar wat maakt het uit? Het gaat erom dat je leest, iedereen op zijn eigen manier. En dat is maar goed ook! 6
Deze brochure is geschreven in het kader van de leesbevorderingsactiviteiten van de FODOK, met subsidie van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De activiteiten op het gebied van leesbevordering voor dove kinderen en jongeren omvatten: 1. Algemene leesbevorderende activiteiten, zoals ouderavonden, studiebijeenkomsten en het vervaardigen van brochures: Lezen = Leuk! Oók voor dove en slechthorende kinderen -met of zonder CI. Informatie en tips voor ouders. Lezen = Cool! Hoe krijg je dove pubers -met of zonder CI- aan het lezen? Informatie en tips voor ouders. Een zwembad aan taal; Hoe dove volwassenen goede en grage lezers werden. Dove lezers aan het woord. 2. Jaarlijks verschijnt de FODOK-keuzelijst, met titels van gewone lees- en voorleesboeken die toegankelijk worden geacht voor dove kinderen en jongeren. Deze titels zijn ook te vinden op www.fodok-keuzelijst.nl. 3. In de Troef-reeks van uitgeverij van Tricht worden ieder jaar drie boeken uitgegeven die op hun geschiktheid voor dove jongeren worden beoordeeld door de FODOK-redactiecommissie. 4. In samenwerking met de scholen voor dove kinderen organiseert de Stichting Woord & Gebaar de jaarlijkse Leesvertelwedstrijd. Zie ook www.fodok.nl www.fodok-keuzelijst.nl en www.makkelijklezenplein.nl Colofon Lezen = Cool! Hoe krijg je dove pubers -met of zonder CI- aan het lezen? Informatie en tips voor ouders FODOK uitgave 2009 Prijs: 2,50 / FODOK-ledenprijs 2,00 Samenstelling: Marjolein Buré, Mariën Hannink Eindredactie: Meesters in Communicatie Foto-omslag: Eric Cosaert Vormgeving: Studio Hooghalen 7
Lezen = Cool! Hoe krijg je dove pubers met of zonder CI aan het lezen? Informatie en tips voor ouders Bij dove en slechthorende pubers (met of zonder CI) gaat lezen niet altijd vanzelf. Maar hoe meer plezier een kind beleeft aan lezen, des te makkelijker dit leerproces verloopt. En als ouder kun je veel doen om je kind juist dat leesplezier bij te brengen. In deze brochure vind je diverse tips en nuttige achtergrondinformatie. Lezen = Cool! is geschreven in het kader van de leesbevorderingsactiviteiten van de FODOK, met subsidie van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Wij verzoeken u om vragen, opmerkingen en aanvullingen naar aanleiding van deze uitgave te mailen naar info@fodok.nl. Ook (digitale) foto s van situaties waarin uw dove of slechthorende kind aan het lezen is of voorgelezen wordt, zijn van harte welkom. Een FODOK uitgave 2009 8 FODOK - Nederlandse Federatie van Ouders van Dove Kinderen Postbus 754 3500 AT Utrecht 030 290 03 60 info@fodok.nl www.fodok.nl