Nederlandse Taalunie Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voor Moderne Vreemde Talen: Leren, Onderwijzen, Beoordelen Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment COUNCIL OF EUROPE CONSEIL DE L'EUROPE
Nederlandse Taalunie Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voor Moderne Vreemde Talen: Leren, Onderwijzen, Beoordelen Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment Aan de Nederlandse vertaling hebben de volgende instituten meegewerkt: Vlaanderen Lut Baten (Katholieke Universiteit Leuven) Marleen Coutuer (Karel de Grote Hogeschool, Antwerpen) Michaël Goethals (Katholieke Universiteit Leuven) Nicole Raes (Entiteit Curriculum/DVO) Sara Gysen (Katholieke Universiteit Leuven) Nederland Ellie Liemberg (Amsterdam) Franke Teunisse (Bureau ICE) John de Jong (Arnhem) Maaike Jongerius (Cinop, 's-hertogenbosch) Theun Meestringa (SLO, Enschede) Nederlandse Taalunie Maya Rispens Evie Tops Hellmuth Van Berlo Coördinatie en redactie Dick Meijer (SLO, Enschede) José Noijons (Cito, Arnhem) COUNCIL OF EUROPE CONSEIL DE L'EUROPE
Vormgeving en druk: rooduijn, bureau voor communicatie en design 2006 Nederlandse Taalunie on Dutch translation, except for Tables 1, 2 and 3 2001 Council of Europe on publication in English and French and on Tables 1, 2 and 3 in all languages This translation of Common European Framework of Reference for Languages: Learning, Teaching, Assessment, is published by arrangement with the Council of Europe and is the sole responsibility of the translator. Appendix C is included in English in this publication with the kind permission of DIALANG. Appendix D is included in English in this publication with the kind permission of ALTE. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. ISBN-10: 90-70593-08-4 ISBN-13: 978-90-70593-08-7
Inhoud Inleiding 1. Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader in zijn politieke en onderwijskundige context 1.1 Wat is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader? 1.2 De doelstellingen van het taalbeleid van de Raad van Europa 1.3 Wat is meertaligheid? 1.4 Waarom is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader nodig? 1.5 Voor welke toepassingen is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader bedoeld? 1.6 Aan welke criteria moet het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voldoen? 2. Gekozen benadering 2.1 Een actiegerichte benadering 2.2 Gemeenschappelijke referentieniveaus van taalvaardigheid 2.3 Talen leren en onderwijzen 2.4 Het beoordelen van taalvaardigheid 3. Gemeenschappelijke Referentieniveaus 3.1 Criteria voor descriptoren van Gemeenschappelijke Referentieniveaus 3.2 De Gemeenschappelijke Referentieniveaus 3.3 Prestatie van Gemeenschappelijke Referentieniveaus 3.4 Toelichtende descriptoren 3.5 Flexibiliteit in een boomstructuur 3.6 Inhoudscoherentie in de Gemeenschappelijke Referentieniveaus 3.7 Hoe de schalen met toelichtende descriptoren kunnen worden gelezen 3.8 Hoe de schalen met taalvaardigheidsdescriptoren kunnen worden gebruikt 3.9 Vaardigheidsniveaus en waarderingsschalen 4. Taalgebruik van de taalgebruiker/taalleerder 4.1 De context van taalgebruik 4.2 Communicatieve thema s 4.3 Communicatieve taken en doelen 4.4 Communicatieve taalactiviteiten en strategieën 4.5 Communicatieve taalprocessen 4.6 Teksten 5. De competenties van de taalgebruiker/taalleerder 5.1 Algemene competenties 5.2 Communicatieve taalcompetenties 6. Het leren en onderwijzen van talen 1 7. Taken en hun rol bij het leren van talen 2 8. Linguïstische verscheidenheid en het curriculum 3 9. Beoordelen 9.1 Inleiding 9.2 Het Referentiekader als leidraad bij toetsing 9.3 Vormen van beoordeling 9.4 Werkbare toetsing en een metasysteem 1. De hoofdstukken 6, 7 en 8 zijn evenals de bijlagen niet vertaald. In dit rapport zijn de oorspronkelijke hoofdstukken en bijlagen in het Engels opgenomen uit het document Common European Framework of Reference: Learning, Teaching, Assessment, Council of Europe, 2001. 2. Zie voetnoot 1 3. Zie voetnoot 1
Inleiding De nu voorliggende vertaling kwam tot stand op initiatief van de Nederlandse Taalunie, die het van belang achtte dat taaldocenten en met name ook die docenten, die in het buitenland Nederlands als Vreemde Taal onderwijzen, op een toegankelijke manier kennis zouden moeten kunnen nemen van het Europees Referentiekader. Deze vertaling is gebaseerd op het Common European Framework of Reference, dat in 2001 door de Raad van Europa werd gepubliceerd en dat eigenlijk de laatste fase van een proces weergeeft dat reeds in 1971 werd gestart. Tot nu toe was er alleen een vertaling beschikbaar van het zogenoemde hoofdstuk 8 van de eerste conceptversie van het Common European Framework en van de niveaubeschrijvingen en het schema voor zelfbeoordeling. Samen met andere in Nederland en Vlaanderen verschenen documenten, zoals Europese Taalportfolio s en Taalprofielen vormden deze documenten een uitgangspunt voor deze vertaling waaruit keuzes met betrekking tot reeds gebruikte terminologie konden worden gemaakt. Niet alle hoofdstukken vertaald Overigens zijn niet alle hoofdstukken uit het Common European Framework of Reference vertaald. Vlaamse en Nederlandse experts waren het er over eens dat in eerste instantie de hoofdstukken 2 (Gekozen benadering), 3 (Gemeenschappelijke Referentieniveaus), 4 (Taalgebruik van de taalgebruiker/taalleerder), 5 (De competenties van de taalgebruiker/taalleerder) en 9 (Beoordelen) zouden moeten worden vertaald. In een later stadium is daar het eerste hoofdstuk (Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader in zijn politieke en onderwijskundige context) aan toegevoegd. Voor de hoofdstukken 6 (Het leren en onderwijzen van talen), 7 (Taken en hun rol bij het leren van talen) en 8 (Linguïstische verscheidenheid en het curriculum) moet voorlopig naar het originele document worden verwezen. Hetzelfde geldt voor de bijlagen; ook deze zijn niet vertaald. Het is de bedoeling om op termijn ook deze hoofdstukken en bijlagen te vertalen. De keuze voor een beperkte vertaling van het Common European Framework of Reference is voorgelegd aan de Language Policy Division van de Raad van Europa. Hoewel er enige zorg werd geuit ten aanzien van de niet-vertaalde hoofdstukken en bijlagen, was er uiteindelijk geen bezwaar. Werkwijze Voor het vertaalproces werd een team van Vlaamse en Nederlandse experts samengesteld die met hun kennis van het Common European Framework tot een voor het Nederlandstalige gebied adequate versie moesten komen. Daarbij werd als uitgangspunt geformuleerd dat de vertaling zo dicht mogelijk bij de brontekst moest blijven. Dit leidde tot een vrijwel letterlijke vertaling, waarbij inconsequenties in de brontekst ook in de vertaling terugkomen. Hoewel interpretaties niet helemaal te vermijden bleken te zijn, is het voorliggende resultaat dus een zo letterlijk mogelijke weergave van de oorspronkelijke tekst. Tijdens een afsluitende conferentie waaraan alle betrokken experts deelnamen is de uiteindelijke tekst in grote lijnen vastgesteld. Dat daarbij af en toe bepaalde keuzes moesten worden gemaakt, is evident en is mede een gevolg van de variëteit in het gebruik van het Nederlands in Vlaanderen en in Nederland. Dick Meijer
Hoofdstuk 1 Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader in zijn politieke en onderwijskundige context 1.1 Wat is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader? Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader verschaft een gemeenschappelijke basis voor de uitwerking van lesprogramma s, leerplanrichtlijnen, examens, leerboeken en dergelijke in heel Europa. Het beschrijft op alomvattende wijze wat taalleerders moeten leren om een taal te kunnen gebruiken voor communicatie en welke kennis en vaardigheden zij moeten ontwikkelen om daarbij doeltreffend te kunnen handelen. De beschrijving omvat ook de culturele context van taal. Verder definieert het Referentiekader vaardigheidsniveaus waarmee de voortgang van leerders levenslang kan worden gemeten in iedere fase van het leerproces. Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader is bedoeld om de belemmeringen weg te nemen in de communicatie tussen deskundigen die werkzaam zijn op het gebied van moderne talen, belemmeringen die voortkomen uit de verschillen tussen de onderwijsstelsels in Europa. Het reikt de middelen aan waarmee onderwijsbestuurders, materiaalontwikkelaars, docenten/leerkrachten en hun opleiders, exameninstanties, enzovoort, zich kunnen bezinnen op hun huidige werkwijze, hun inspanningen in perspectief kunnen plaatsen en deze beter kunnen coördineren om te waarborgen dat zij voorzien in de reële behoeften van de leerders voor wie zij verantwoordelijk zijn. Door een gemeenschappelijke basis te bieden voor de expliciete beschrijving van doelstellingen, inhoud en methoden, vergroot het Referentiekader de doorzichtigheid van lesprogramma s, syllabussen en kwalificaties, waarmee het de internationale samenwerking op het gebied van de moderne talen bevordert. De beschikbaarheid van objectieve criteria om taalvaardigheid te beschrijven vergemakkelijkt de wederzijdse erkenning van kwalificaties die zijn behaald in verschillende leeromgevingen en komt daardoor de mobiliteit in Europa ten goede. De taxonomische aard van het Referentiekader betekent onvermijdelijk dat wordt getracht de enorme complexiteit van de menselijke taal hanteerbaar te maken door taalcompetentie uit te splitsen in afzonderlijke componenten. Dit stelt ons voor psychologische en pedagogische problemen van enige diepte. Communicatie doet een beroep op de hele mens. De in dit document onderscheiden en geclassificeerde competenties gaan op complexe wijze interactie aan tijdens de ontwikkeling van ieders individuele persoonlijkheid. Als sociaal wezen vormt elk individu betrekkingen met een uitdijende cluster van overlappende sociale groepen die samen zijn identiteit bepalen. In een interculturele benadering is een van de centrale doelstellingen van taalonderwijs het bevorderen van de positieve ontwikkeling van de gehele persoonlijkheid en het identiteitsbewustzijn van de leerder in reactie op de verrijkende ervaring van alles wat anders is in taal en cultuur. Het is aan de docenten/leerkrachten en de leerders zelf om de vele onderdelen weer te integreren tot een zich gezond ontwikkelend geheel. Het Referentiekader beschrijft ook deelkwalificaties. Deze kunnen worden gebruikt wanneer een beperktere taalkennis is vereist (bijvoorbeeld meer luister- dan spreekvaardigheid) of wanneer er weinig tijd beschikbaar is voor het leren van een derde of vierde taal en wellicht betere resultaten haalbaar zijn door bijvoorbeeld meer te mikken op herkenning dan op onthouden. Formele erkenning van dergelijke deelvaardigheden helpt de meertaligheid te bevorderen doordat een ruimer scala van Europese talen wordt geleerd. 1.2 De doelstellingen van het taalbeleid van de Raad van Europa Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader staat in dienst van de algemene doelstelling van de Raad van Europa zoals geformuleerd in Aanbeveling R(82)18 en R(98)6 van het Comité van Ministers: het bevorderen van een grotere eenheid tussen zijn leden door gemeenschappelijke activiteiten te ontplooien op cultureel gebied.
De activiteiten van de Raad voor Culturele Samenwerking van de Raad van Europa op het gebied van de moderne talen, sinds de oprichting georganiseerd in een reeks projecten voor de middellange termijn, ontlenen hun coherentie en continuïteit aan drie grondbeginselen die zijn neergelegd in de preambule van Aanbeveling R(82)18 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa: dat het rijke erfgoed van uiteenlopende talen en culturen in Europa een gemeenschappelijke bron is die het waard is beschermd en ontwikkeld te worden, en dat een grote onderwijsinspanning nodig is om die diversiteit om te zetten van een belemmering voor de communicatie in een bron van wederzijdse verrijking en begrip; dat het alleen door een betere kennis van de Europese moderne talen mogelijk zal zijn de communicatie en interactie tussen Europeanen met verschillende moedertalen te verbeteren en daarmee de Europese mobiliteit, wederzijds begrip en samenwerking te bevorderen, en vooroordelen en discriminatie weg te nemen; dat lidstaten, wanneer zij een nationaal beleid op het gebied van het onderwijs in moderne talen ontwikkelen, grotere convergentie op Europees niveau kunnen bereiken door gepaste afspraken voor blijvende samenwerking en coördinatie van dat beleid. In het kader van deze beginselen heeft het Comité van Ministers oproepen gedaan aan de regeringen van de lidstaten: (F14) De nationale en internationale samenwerking bevorderen van gouvernementele en nietgouvernementele instellingen die zich bezighouden met de ontwikkeling van onderwijs- en evaluatiemethoden voor het leren van moderne talen en met de vervaardiging en het gebruik van materialen, met inbegrip van instellingen die zich bezighouden met de vervaardiging en het gebruik van multimediale materialen. (F17) Alle noodzakelijke stappen zetten om te komen tot de oprichting van een doeltreffend Europees systeem van informatie-uitwisseling dat alle aspecten omvat van het leren, onderwijzen en onderzoeken van taal en dat volledig gebruik maakt van informatietechnologie. Als gevolg hiervan zijn de activiteiten van de Raad voor Culturele Samenwerking, zijn Comité voor Onderwijs en zijn Sectie Moderne Talen gericht op de bevordering, ondersteuning en coördinatie van de inspanningen van lidstaten en niet-gouvernementele instellingen ter verbetering van het taalleren in overeenstemming met de genoemde grondbeginselen. Dit geldt in het bijzonder voor de stappen die regeringen en instellingen zetten om de algemene maatregelen door te voeren die zijn geformuleerd in de Bijlage bij R(82)18: A. Algemene maatregelen 1. Voor zover mogelijk zekerstellen dat alle groepen in hun bevolking toegang hebben tot doeltreffende middelen om kennis te verwerven van de talen van andere lidstaten (of van andere gemeenschappen in hun eigen land) en vaardigheden in het gebruik van die talen te verwerven waarmee zij in hun communicatiebehoefte kunnen voorzien en in het bijzonder: 1.1 kunnen omgaan met alledaagse zaken in een ander land, en buitenlanders die in hun land verblijven kunnen helpen dat ook te doen; 1.2 informatie en ideeën kunnen uitwisselen met jonge mensen en volwassenen die een andere taal spreken en hun gedachten en gevoelens aan hen kunnen overbrengen; 1.3 een breder en dieper inzicht kunnen krijgen in de leefwijze en gedachtewereld van andere volken en in hun culturele erfgoed. 2. De inspanningen van docenten/leerkrachten en leerders op alle niveaus bevorderen, aanmoedigen en ondersteunen om in hun eigen situatie de beginselen van de constructie van taalleersystemen (zoals die in toenemende mate worden ontwikkeld binnen het programma Moderne talen van de Raad van Europa) toe te passen: 2.1 door het onderwijzen en leren van taal te baseren op de behoeften, motivaties, kenmerken en bronnen van leerders; 2.2 door zinvolle en realistische doelen zo expliciet mogelijk te definiëren; 2.3 door gepaste methoden en materialen te ontwikkelen; 2.4 door geschikte vormen en instrumenten te ontwikkelen voor de evaluatie van leerprogramma s. 3. Onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma s bevorderen die ertoe leiden dat op alle onderwijsni-
veaus methoden en materialen worden ingevoerd die geschikt zijn om verschillende klassen en soorten leerders in staat te stellen voldoende communicatieve vaardigheid te verwerven voor hun specifieke behoeften. De preambule van R(98)6 herbevestigt de politieke doeleinden van de aanbevelingen op het gebied van de moderne talen: Alle Europeanen uit te rusten voor de uitdagingen van intensievere internationale mobiliteit en samenwerking, niet alleen in onderwijs, cultuur en wetenschap maar ook in handel en industrie. Wederzijds begrip, verdraagzaamheid en respect voor identiteit en culturele diversiteit bevorderen door meer doeltreffende internationale communicatie. De rijkdom en diversiteit van het Europese culturele leven handhaven en verder ontwikkelen door meer wederzijdse kennis van nationale en regionale talen, ook die welke op minder grote schaal worden onderwezen. Voorzien in de behoeften van een meertalig en multicultureel Europa door de merkbare ontwikkeling van het vermogen van Europeanen om met elkaar te communiceren over taal- en cultuurgrenzen, hetgeen een blijvende, levenslange inspanning vereist die door de bevoegde organen moet worden aangemoedigd, georganiseerd en gefinancierd op alle onderwijsniveaus. De mogelijke gevaren afwenden van de marginalisering van hen die het ontbreekt aan de vaardigheden die nodig zijn om te kunnen communiceren in een interactief Europa. Aan deze doelstellingen werd bijzondere urgentie toegekend door de eerste top van staatshoofden, die xenofobie en ultranationalistisch verzet aanwees als een grote belemmering voor Europese mobiliteit en integratie, en als een belangrijke bedreiging van de Europese stabiliteit en het gezond functioneren van de democratie. De tweede top riep de voorbereiding op democratisch burgerschap uit tot prioriteit van het onderwijsbeleid en gaf daarmee extra gewicht aan een andere doelstelling van recente projecten: Methoden in het vreemdetaalonderwijs bevorderen die onafhankelijke gedachten, oordelen en handelingen versterken in combinatie met sociale vaardigheden en verantwoordelijkheid. In het licht van deze doelstellingen benadrukte het Comité van Ministers het politieke belang, nu en in de toekomst, van de ontwikkeling van specifieke actieterreinen, zoals strategieën voor de diversificatie en intensivering van het taalleren om meertaligheid te bevorderen in een pan-europese context en vestigde het de aandacht op de waarde van verder ontwikkelde onderwijsverbanden en uitwisselingen en van de benutting van het volledige potentieel van nieuwe communicatie- en informatietechnologieën. 1.3 Wat is meertaligheid? De laatste jaren heeft het concept van de meertaligheid aan belang gewonnen in de door de Raad van Europa gehanteerde benadering van taalleren. Met meertaligheid wordt in dit verband niet bedoeld de kennis van een aantal talen of het naast elkaar bestaan van verschillende talen in een bepaalde samenleving. Die vorm van sociale meertaligheid (multilingualism) kan worden bereikt door simpelweg verschillende talen aan te bieden in een bepaald school- of onderwijssysteem, door leerlingen te stimuleren meer dan één vreemde taal te leren of door de overheersende positie van het Engels in de internationale communicatie te verminderen. De hier bedoelde vorm van individuele meertaligheid (plurilingualism) gaat verder en legt de nadruk op het feit dat naarmate iemands ervaring met taal in haar culturele contexten zich uitbreidt, van de taal van thuis naar die van de samenleving in het algemeen en vervolgens naar de talen van andere volken (hetzij geleerd in het onderwijs, hetzij door directe ervaring), die persoon deze talen en culturen niet in strikt gescheiden mentale compartimenten bewaart maar veeleer een communicatieve competentie opbouwt waaraan alle taalkennis en -ervaring bijdraagt en waarin talen verbanden en interacties aangaan. In verschillende situaties kan iemand flexibel een beroep doen op verschillende onderdelen van deze competentie om doeltreffende communicatie met een bepaalde gesprekspartner te realiseren. Gespreksgenoten kunnen bijvoorbeeld overschakelen van één taal of dialect naar een andere, gebruik makend van beider vermogen om zich uit te drukken in de ene taal en de andere te verstaan. Iemand kan ook kennis van meerdere talen benutten om de
betekenis van een geschreven of zelfs gesproken tekst te begrijpen in een voorheen onbekende taal, door woorden met een gemeenschappelijke internationale achtergrond te herkennen in een nieuwe gedaante. Mensen die enige kennis van een taal hebben, hoe gering ook, kunnen die gebruiken om anderen zonder kennis te helpen communiceren door te bemiddelen tussen gesprekspartners zonder gemeenschappelijke taal. In afwezigheid van een bemiddelaar kunnen zulke mensen desondanks enige mate van communicatie realiseren door hun volledige talige apparaat in stelling te brengen en te experimenteren met alternatieve uitdrukkingsvormen in verschillende talen of dialecten, gebruik te maken van paralinguïstiek (mime, gebaar, gelaatsuitdrukking, enzovoort) en hun taalgebruik radicaal te versimpelen. Vanuit dit perspectief is het doel van taalonderwijs ingrijpend veranderd. Het wordt niet langer simpelweg beschouwd als het bereiken van de beheersing van één, twee of zelfs drie afzonderlijke, geïsoleerde talen, met de ideale moedertaalspreker als ultiem rolmodel. Het doel is nu veeleer om een linguïstisch repertoire te ontwikkelen waarin alle taalvaardigheden een plaats hebben. Dit impliceert uiteraard dat de door onderwijsinstellingen aangeboden talen dienen te worden gediversifieerd en dat studenten en leerlingen de gelegenheid moet worden geboden om de juiste meertalige competentie te ontwikkelen. Bovendien is, als eenmaal is vastgesteld dat taalleren een levenslange opgave is, de ontwikkeling van de motivatie, de vaardigheid en het zelfvertrouwen van jongeren in de confrontatie met nieuwe taalervaringen buiten school van centraal belang geworden. De verantwoordelijkheden van onderwijsinstanties, examencommissies en docenten/leerkrachten kan niet simpelweg beperkt blijven tot het bereiken van een bepaald vaardigheidsniveau in een bepaalde taal op een bepaald tijdstip, hoe belangrijk dat ongetwijfeld ook is. De volledige implicaties van een dergelijke paradigmaverschuiving moeten nog worden uitgewerkt en omgezet in daden. De recente ontwikkelingen in het taalprogramma van de Raad van Europa moeten instrumenten opleveren waarmee alle professionele taalonderwijzers de individuele meertaligheid kunnen bevorderen. Vooral de Europese Taalportfolio biedt een formule voor het registreren en formeel erkennen van taalverwerving en interculturele ervaringen van de meeste uiteenlopende aard. Daarvoor verschaft het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader niet alleen een schaal van taalvaardigheid in het algemeen, maar ook een onderverdeling in taalgebruik en taalcompetenties, waardoor het voor onderwijzenden gemakkelijk wordt om doelen te stellen en resultaten te omschrijven van de meest uiteenlopende aard, in overeenstemming met de verschillende behoeften, kenmerken en bronnen van leerders. 1.4 Waarom is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader nodig? Een intergouvernementeel symposium over Transparency and Coherence in Language Learning in Europe: Objectives, Evaluation, Certification, dat in november 1991 in Rüschlikon plaatsvond op initiatief van de Zwitserse regering, omschreef de noodzaak van het Referentiekader als volgt: 1. Een verdergaande intensivering van het leren en onderwijzen van talen in lidstaten is noodzakelijk in het belang van grotere mobiliteit, doeltreffender internationale communicatie in combinatie met eerbiediging van identiteit en culturele diversiteit, betere toegang tot informatie, intensievere persoonlijke interactie, verbeterde werkverhoudingen en een dieper wederzijds begrip. 2. Deze doelen kunnen alleen worden bereikt wanneer taalleren een levenslange opgave is die wordt mogelijk gemaakt en bevorderd in gehele onderwijssystemen, van voorschoolse voorzieningen tot en met volwasseneneducatie. 3. Het is gewenst dat een Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voor het leren van taal op alle niveaus wordt ontwikkeld, met als doel: samenwerking tussen onderwijsinstellingen in verschillende landen te bevorderen en mogelijk te maken; een solide basis te vormen voor de wederzijdse erkenning van taalkwalificaties; leerders, docenten/leerkrachten, materiaalontwikkelaars, examencommissies en onderwijsbestuurders te helpen hun inspanningen te situeren en te coördineren. Individuele meertaligheid moet zelf worden bezien in de context van multiculturalisme. Taal is niet alleen een hoofdaspect van cultuur, maar ook een middel om toegang te krijgen tot cultuurverschijnselen. Veel van het voorafgaande geldt ook meer in het algemeen: in iemands culturele competentie bestaan de verschillende culturen (nationaal, regionaal, sociaal) waartoe dat individu toegang heeft 10
gekregen niet simpelweg naast elkaar; zij worden vergeleken en gecontrasteerd en gaan actieve interactie aan die leidt tot een veelzijdiger, geïntegreerde multiculturele competentie, waarvan de meertalige competentie één component is, die ook weer interactie aangaat met andere componenten. 1.5 Voor welke toepassingen is het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader bedoeld? Het Referentiekader kan worden gebruikt voor de volgende toepassingen: De planning van taalleerprogramma s in termen van: aannames met betrekking tot voorafgaande kennis en hun aansluiting op eerder leren, in het bijzonder bij overgangen tussen basisonderwijs, middelbare onderbouw, middelbare bovenbouw en hoger onderwijs; doelstellingen; inhoud. De planning van taalcertificering in termen van: de inhoud van het examenprogramma; beoordelingscriteria, niet voor (negatieve) tekortkomingen maar veeleer voor (positieve) bereikte resultaten. De planning van zelfgestuurd leren, met inbegrip van: verhoging van het bewustzijn bij leerders van de actuele stand van hun kennis; het zelf stellen van haalbare en waardevolle doelen; selectie van materialen; zelfbeoordeling. Leerprogramma s en certificering kunnen: algemeen zijn, dat wil zeggen leerders verder brengen in alle dimensies van taalvaardigheid en communicatieve competentie; modulair zijn, dat wil zeggen de vaardigheid van leerders verbeteren op een beperkt terrein en voor een speciaal doel; gewogen zijn, dat wil zeggen de nadruk leggen op leren in bepaalde richtingen en een profiel opleveren waarin op sommige gebieden van kennis en vaardigheid een hoger niveau wordt bereikt dan op andere; partieel zijn, dat wil zeggen alleen verantwoordelijkheid nemen voor bepaalde activiteiten en vaardigheden (bijvoorbeeld receptie) en andere buiten beschouwing laten. Het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader is zo opgezet dat het aan deze verschillende vormen ruimte biedt. Wanneer we de rol van een gemeenschappelijk referentiekader in de meer gevorderde fasen van het taalleren beschouwen, moeten we rekening houden met veranderingen in de aard van de behoeften van leerders en de context waarin zij leven, studeren en werken. Er is behoefte aan algemene kwalificaties op een niveau boven de drempelclassificatie, een niveau dat kan worden aangeduid onder verwijzing naar het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader. Die kwalificaties moeten uiteraard goed gedefinieerd zijn, op de juiste wijze zijn aangepast aan nationale omstandigheden en nieuwe ideeën omarmen, in het bijzonder op cultureel gebied en in meer gespecialiseerde domeinen. Bovendien kan een aanzienlijke rol zijn weggelegd voor modules of clusters van modules die zijn toegesneden op de specifieke behoeften, kenmerken en bronnen van leerders. 1.6 Aan welke criteria moet het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voldoen? Om zijn functies te kunnen vervullen moet een gemeenschappelijk referentiekader alomvattend, doorzichtig en coherent zijn. Met alomvattend wordt bedoeld dat het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader een zo volledig mogelijk bereik van taalkennis, -vaardigheden en -gebruik dient te specificeren (uiteraard zonder te trachten a priori alle mogelijke vormen van taalgebruik in alle situaties te voorspellen een onmogelijke opgave) en dat alle gebruikers hun doelen en dergelijke moeten kunnen beschrijven door ernaar te 11
verwijzen. Het Referentiekader moet onderscheid maken tussen de verschillende dimensies waarin taalvaardigheid wordt uitgedrukt, en een reeks referentiepunten (niveaus of stappen) aanreiken waaraan de voortgang van het leren kan worden afgemeten. Daarbij moet worden bedacht dat bij de ontwikkeling van communicatieve vaardigheid ook andere dan strikt talige dimensies betrokken zijn (sociaal-cultureel bewustzijn, verbeeldende ervaring, affectieve relaties, leren leren, enzovoort). Met doorzichtig wordt bedoeld dat informatie helder moet worden geformuleerd en voor gebruikers expliciet, beschikbaar en direct te begrijpen moet zijn. Met coherent wordt bedoeld dat de beschrijving geen interne tegenspraak mag bevatten. Met betrekking tot onderwijssystemen betekent coherentie dat er een harmonieuze verhouding tussen hun samenstellende delen bestaat: de identificatie van behoeften; de vaststelling van doelstellingen; de definitie van de inhoud; het selecteren of creëren van materiaal; de inrichting van lesprogramma s; de gebruikte onderwijs- en leermethoden; evaluatie, toetsing en beoordeling. De samenstelling van een alomvattend, doorzichtig en coherent referentiekader voor het leren en onderwijzen van talen houdt niet in dat er één uniform systeem wordt opgelegd. Integendeel, het referentiekader dient open en flexibel te zijn zodat het, met eventueel de nodige aanpassingen, kan worden toegepast op concrete situaties. Dit is wat het Gemeenschappelijk Europees Referentiekader moet zijn: multifunctioneel: bruikbaar voor alle doeleinden die verband houden met het voorbereiden en aanbieden van voorzieningen voor taalleren; flexibel: aanpasbaar en daardoor te gebruiken in verschillende omstandigheden; open: verder uit te breiden en te verfijnen; dynamisch: in staat van permanente evolutie in reactie op praktijkervaringen; gebruikersvriendelijk: gepresenteerd in een vorm die het direct begrijpelijk en bruikbaar maakt voor degenen op wie het gericht is; ondogmatisch: niet onherroepelijk, noch uitsluitend verbonden met één van een aantal concurrerende taal- en onderwijstheorieën of -praktijken. 12
Hoofdstuk 2 Gekozen benadering 2.1 Een actiegerichte benadering Een omvattend, doorzichtig en coherent referentiekader voor het leren, onderwijzen en beoordelen van talen moet verbonden zijn met een algemene visie op taalgebruik en taalleren. De hier gekozen benadering is actiegericht in die zin dat gebruikers en leerders van talen in de eerste plaats worden beschouwd als sociale wezens : leden van de maatschappij die niet uitsluitend taalgerelateerde taken hebben te verrichten in gegeven omstandigheden, in een bepaalde omgeving en op een bepaald handelingsgebied. Taalhandelingen treden op binnen taalactiviteiten die op hun beurt deel uitmaken van een bredere sociale context. Het is uitsluitend deze context die de volle betekenis van die activiteiten bepaalt. We spreken van taken voor zover de handelingen worden verricht door een of meer mensen die strategisch gebruikmaken van hun eigen competenties om een bepaalde resultaat te bereiken. De actiegerichte benadering omvat dus ook de cognitieve, emotionele en wilsaspecten, en alle vaardigheden die specifiek zijn voor en worden toegepast door het individu als sociaal wezen. Aldus kan elke vorm van taalgebruik en -verwerving als volgt worden omschreven: Taalgebruik, met inbegrip van taalleren, omvat de handelingen die worden verricht door mensen die individueel en als sociale wezens een reeks algemene competenties en meer in het bijzonder communicatieve taalcompetenties ontwikkelen. Zij benutten hun competenties in verschillende contexten onder verschillende omstandigheden en met verschillende restricties om taalactiviteiten uit te voeren waarbij taalprocessen betrokken zijn voor het produceren of gebruiken van teksten met betrekking tot onderwerpen in bepaalde domeinen, waarbij zij die strategieën inzetten die het meest geschikt lijken voor de uitvoering van de te verrichten taken. Het bewust volgen (monitoren) van deze handelingen door deelnemers leidt tot versterking of aanpassing van hun competenties. Competenties zijn het totaal aan kennis, vaardigheden en eigenschappen die een mens in staat stellen handelingen uit te voeren. Algemene competenties zijn die welke niet specifiek talig zijn, maar die worden ingezet voor handelingen van allerlei aard, met inbegrip van taalactiviteiten. Communicatieve taalcompetenties zijn die welke iemand in staat stellen te handelen gebruik makend van specifiek talige middelen. Context verwijst naar het geheel van gebeurtenissen en situatiegebonden factoren (fysiek en anderszins) binnen en buiten de mens, waarin communicatieve handelingen zijn ingebed. Taalactiviteiten betreffen het gebruik van de communicatieve taalcompetentie in een bepaald domein voor de verwerking (receptief of productief) van een of meer teksten om een taak uit te voeren. Taalprocessen verwijzen naar de keten van neurologische en fysiologische gebeurtenissen die betrokken zijn bij het voortbrengen en ontvangen van gesproken en geschreven taal. Tekst is elk samenhangend stuk gesproken of geschreven taal dat betrekking heeft op een bepaald domein en dat tijdens het uitvoeren van een taak de aanleiding vormt voor een taalactiviteit, hetzij als middel, hetzij als doel, als product of proces. Domein verwijst naar de sectoren van het sociale leven waarin sociale wezens optreden. Er is hier gekozen voor een onderverdeling op hoog niveau, waarin de domeinen beperkt blijven tot een aantal hoofdcategorieën die relevant zijn voor het leren, onderwijzen en gebruiken van talen: het onderwijs-, werk-, publieke en persoonlijke domein. Een strategie is elke georganiseerde, doelgerichte en gereguleerde gedragslijn die door een individu wordt gekozen om een taak uit te voeren die hij of zij zich stelt of waarmee hij of zij wordt geconfronteerd. Een taak wordt gedefinieerd als elke doelgerichte actie die door een individu als noodzakelijk wordt beschouwd om een bepaald resultaat te verwezenlijken in het kader van een op te lossen probleem, een te vervullen plicht of een te bereiken doel. Binnen deze definitie vallen zeer uiteenlopende acties, 13
zoals een kast verplaatsen, een boek schrijven, bepaalde toezeggingen in de wacht slepen tijdens een contractbespreking, een kaartspel spelen, een maaltijd bestellen in een restaurant, een tekst uit een vreemde taal vertalen of een schoolkrant samenstellen door middel van groepsopdrachten. Als we ervan uitgaan dat de bovengenoemde dimensies met elkaar samenhangen in alle vormen van taalgebruik en taalleren, dan houdt alle leren of onderwijzen van een taal op enigerlei wijze verband met de volgende dimensies: strategieën, taken, teksten, algemene individuele competenties, communicatieve taalcompetentie, taalactiviteiten, taalprocessen, contexten en domeinen. Het is ook mogelijk dat bij het leren en onderwijzen het doel en dus de beoordeling gericht is op een bepaald onderdeel of subonderdeel (waarbij de overige onderdelen dan worden beschouwd als hulpmiddelen of als aspecten die op een ander tijdstip meer nadruk zullen krijgen, of als niet relevant in de gegeven omstandigheden). Leerders, docenten/leerkrachten, cursusmakers, auteurs van leermiddelen en toetsontwikkelaars zijn onvermijdelijk betrokken bij dit proces, waarin bepaald wordt op welke dimensie de nadruk komt te liggen en in welke mate en op welke manier met andere dimensies rekening wordt gehouden. Dit wordt hierna met voorbeelden toegelicht. Het is echter direct duidelijk dat, hoewel de meeste lesprogramma s uitdrukkelijk gericht zijn op de ontwikkeling van communicatieve vaardigheden (wellicht omdat dat het meest kenmerkend is voor een methodologische aanpak?), in werkelijkheid sommige programma s een kwalitatieve of kwantitatieve ontwikkeling van taalactiviteiten in een vreemde taal beogen, andere dan weer de nadruk leggen op het kunnen gebruiken van de taal in een bepaald domein, weer andere op de ontwikkeling van algemene competenties, terwijl er ook zijn die zich hoofdzakelijk bezighouden met het verfijnen van strategieën. De stelling dat alles met alles samenhangt betekent geenszins dat de doelstellingen niet kunnen variëren. Alle hiervoor geschetste hoofdcategorieën kunnen weer worden onderverdeeld in subcategorieën, nog altijd erg algemeen, die in de volgende hoofdstukken aan de orde komen. In dit hoofdstuk kijken we slechts naar de verschillende aspecten van algemene competenties, communicatieve competentie, taalactiviteiten en domeinen. 2.1.1 De algemene competenties van een individu De algemene competenties van taalleerders of taalgebruikers (zie paragraaf 5.1) bestaan uit hun kennis, vaardigheden en existentiële competentie, alsmede uit hun leervermogen. Kennis, dat wil zeggen declaratieve kennis (savoir, zie 5.1.1), wordt opgevat als de uitkomst van ervaring (kennis gebaseerd op theorie en ervaring) en van meer formeel leren (academische kennis). Alle menselijke communicatie is afhankelijk van gemeenschappelijke kennis van de wereld. De kennis die een rol speelt bij het gebruiken en leren van talen houdt niet uitsluitend rechtstreeks verband met taal en cultuur. In het wetenschappelijk of het hoger technisch onderwijs speelt academische kennis natuurlijk een belangrijke rol bij het begrijpen van teksten in een vreemde taal, zoals dat ook in het beroepsleven geldt voor kennis gebaseerd op theorie en ervaring. Ervaringskennis van het dagelijks leven (dagindeling, maaltijden, vervoermiddelen, communicatie- en informatievoorziening) in het publieke of persoonlijke domein is echter even essentieel voor de beheersing van taalactiviteiten in een vreemde taal. Kennis van de gemeenschappelijke waarden en overtuigingen van sociale groepen in andere landen en regio s, zoals godsdienstige overtuigingen, taboes, het idee van een gezamenlijk verleden, enzovoort, is een wezenlijke voorwaarde voor interculturele communicatie. Deze verschillende kennisgebieden verschillen van mens tot mens. Ze kunnen cultuurgebonden zijn, maar hebben toch ook betrekking op meer universele parameters en constanten. Nieuwe kennis wordt niet simpelweg toegevoegd aan de kennis die men al bezit. De verwerking ervan is afhankelijk van de aard, verscheidenheid en structuur van de voorafgaande kennis, die bovendien weer wordt aangepast en gereorganiseerd door de nieuwe kennis, al is het in geringe mate. Uiteraard is de kennis die iemand al heeft verworven van direct belang voor het leren van een taal. In veel gevallen wordt deze kennis van de wereld voorondersteld bij onderwijs- en leermethoden. Er zijn echter contexten (bijvoorbeeld de onderdompelingsmethode, waarbij de leerder een school of universiteit bezoekt waar het onderwijs niet in zijn of haar moedertaal wordt gegeven) waar gelijktijdig en in wisselwerking talige en andere kennis wordt verworven. In zulke gevallen moet zorgvuldig worden nagegaan wat de relatie is tussen kennis en communicatieve competentie. Vaardigheden en bekwaamheden (savoir-faire, zie paragraaf 5.1.2) zijn, of het nu autorijden, vioolspelen of het voorzitten van een vergadering betreft, eerder afhankelijk van het vermogen om procedures uit te voeren dan van declaratieve kennis, al kan deze vaardigheid worden vergemakkelijkt door de 14
verwerving van vergetelijke kennis en gepaard gaan met vormen van existentiële competentie, bijvoorbeeld een ontspannen houding of juist spanning tijdens het uitvoeren van een taak. Neem het voorbeeld van het besturen van een auto, iets wat door herhaling en ervaring uiteindelijk een reeks bijna automatische processen wordt (ontkoppelen, schakelen, enzovoort). Autorijden vereist aanvankelijk een expliciete opsomming van bewuste en te verwoorden handelingen ( Laat het koppelingspedaal langzaam opkomen en voel de motor overgaan in de derde versnelling ) en het leren van bepaalde feiten ( Een handgeschakelde auto heeft drie pedalen in de volgende opstelling ) waaraan men niet bewust hoeft te denken wanneer men eenmaal auto kan rijden. Tijdens de rijlessen is meestal een grote mate van concentratie en een verhoogd bewustzijn vereist omdat het zelfbeeld van de leerling bijzonder kwetsbaar is (risico om fouten te maken en incompetent te lijken). Zodra de chauffeur de vereiste vaardigheden beheerst, mag verwacht worden dat hij of zij veel meer op zijn of haar gemak zal zijn en met meer zelfvertrouwen rijdt. Anders zou dat verontrustend zijn voor de passagiers en voor andere verkeersdeelnemers. Het is duidelijk dat eenvoudig parallellen zijn te trekken met bepaalde aspecten van het leren van talen (bijvoorbeeld de uitspraak en sommige onderdelen van de grammatica, zoals de morfologie van vervoegingen). Existentiële competentie (savoir-être, zie 5.1.3) kan worden beschouwd als de som van de individuele eigenschappen, karaktertrekken en attitudes die bijvoorbeeld betrekking hebben op het zelfbeeld en de visie op anderen, en de bereidheid om in sociale interactie betrekkingen met andere mensen aan te gaan. Dit type competentie wordt niet slechts opgevat als de uitkomst van onveranderbare persoonlijkheidskenmerken. Het omvat ook factoren die het product zijn van verschillende soorten culturele aanpassing en het is veranderbaar. Deze karaktertrekken, attitudes en temperamenten zijn parameters waarmee rekening moet worden gehouden bij het leren en onderwijzen van talen. Daarom moeten ze worden opgenomen in een referentiekader, hoe lastig ze misschien ook te definiëren zijn. Ze worden beschouwd als onderdeel van iemands algemene competenties en dus als aspect van zijn of haar vermogens. Voor zover ze kunnen worden verworven of veranderd door gebruik en door (bijvoorbeeld talen) te leren, kan attitudeverandering een doelstelling zijn. Zoals al vaak is opgemerkt, zijn existentiële competenties cultuurgebonden en vormen zij daardoor een gevoelig gebied waar het gaat om interculturele inzichten en betrekkingen. De manier waarop een iemand uit een bepaalde cultuur vriendelijkheid en belangstelling uitdrukt, zou door iemand uit een andere cultuur kunnen worden gezien als agressief of beledigend. Leervermogen (savoir apprendre, zie 5.1.4) doet een beroep op existentiële competentie, declaratieve kennis en vaardigheden, en is gebaseerd op verschillende soorten competentie. Leervermogen kan ook worden opgevat als het vermogen of de neiging om te ontdekken wat anders is ongeacht of dat andere betrekking heeft op een andere taal, een andere cultuur, andere mensen of nieuwe kennisgebieden. Hoewel leervermogen een algemeen toepasbaar begrip is, is het in het bijzonder relevant voor het leren van talen. Afhankelijk van de betrokken leerders kunnen bij leervermogen de volgende aspecten van existentiële competentie, declaratieve kennis, vaardigheden en bekwaamheden betrokken zijn, in verschillende mate en in verschillende combinaties: Existentiële competentie: bijvoorbeeld de bereidheid om initiatief of zelfs risico te nemen in faceto-face communicatie, de kans te benutten om te spreken, hulp uit te lokken van gesprekspartners, bijvoorbeeld door hen te vragen iets in eenvoudiger bewoordingen te herhalen; verder luistervaardigheden, aandacht voor wat wordt gezegd, een verhoogd bewustzijn van de kans op culturele misverstanden in de betrekkingen met anderen. Declaratieve kennis: bijvoorbeeld kennis van de juiste morfologische en syntactische relaties van bepaalde verbuigingspatronen in een taal, of het bewustzijn dat eetgewoonten of seksuele praktijken in bepaalde culturen zijn omgeven door taboes, rituelen of godsdienstige bijbetekenissen. Vaardigheden en bekwaamheden: bijvoorbeeld bedrevenheid in het gebruik van woordenboeken, de weg weten in een documentatiecentrum en overweg kunnen met audiovisuele (computer)bronnen, zoals het internet. 15
Eén individu kan veel verschillen vertonen in het gebruik van vaardigheden en bekwaamheden en het vermogen om met het onbekende om te gaan: Verschillen per gebeurtenis, afhankelijk van de vraag of het individu te maken heeft met nieuwe mensen, een geheel onbekend kennisgebied, een niet vertrouwde cultuur, een vreemde taal. Verschillen per context: tegenover dezelfde gebeurtenis (bijvoorbeeld ouder/kindrelaties in een bepaalde gemeenschap) zal het proces van ontdekking en het zoeken van betekenis ongetwijfeld anders zijn voor een etnoloog, een toerist, een zendeling, een journalist, een onderwijzer en een dokter, die allen handelen vanuit hun eigen discipline en perspectief. Verschillen die afhangen van huidige omstandigheden en eerdere ervaring: het is erg waarschijnlijk dat voor het leren van een vijfde vreemde taal andere vaardigheden worden gebruikt dan voor het leren van de eerste. Zulke verschillen dienen ook te worden overwogen naast concepten als leerstijlen of leerdersprofielen, mits laatstgenoemde niet worden opgevat als voor altijd onveranderlijk. Voor doelstellingeinden zullen de strategieën die het individu kiest om een bepaalde taak te verrichten, afhangen van de variëteit aan leermogelijkheden waarover hij of zij beschikt. Maar het is diezelfde diversiteit in leerervaringen, mits deze niet zijn opgedeeld of strikt repetitief zijn, die het individu helpt zijn of haar leervermogen uit te breiden. 2.1.2 Communicatieve taalcompetentie Communicatieve taalcompetentie omvat verscheidene elementen: linguïstische, sociolinguïstische en pragmatische. Elk van deze elementen wordt verondersteld kennis, vaardigheden en bekwaamheden te omvatten. Linguïstische competenties omvatten lexicale, fonologische, syntactische kennis en vaardigheden, en andere dimensies van taal als systeem, onafhankelijk van de sociolinguïstische waarde van varianten in de taal en de pragmatische functies die de taal vervult. Dit onderdeel, hier beschouwd vanuit het oogpunt van de communicatieve taalcompetentie van een bepaald individu, heeft niet alleen betrekking op reikwijdte en kwaliteit van kennis (bijvoorbeeld blijkend uit de gemaakte fonetische onderscheiden of de omvang en nauwkeurigheid van de woordenschat) maar ook op cognitieve ordening en de wijze waarop de kennis wordt opgeslagen (bijvoorbeeld blijkend uit de verschillende associatieve netwerken waarin de spreker een lexicaal element opneemt) en toegankelijk wordt gemaakt (activering, herinnering en beschikbaarheid). Kennis kan bewust en direct uit te drukken zijn of niet (denk opnieuw aan de beheersing van een fonetisch systeem). De ordening en toegankelijkheid verschillen van mens tot mens en zullen ook binnen een individu variëren (en bijvoorbeeld bij een meertalig iemand afhangen van de verschillen in zijn of haar meertalige taalcompetentie). Verder geldt dat de cognitieve ordening van de woordenschat en de opslag van uitdrukkingen en dergelijke onder meer afhangen van de culturele kenmerken van de gemeenschap(pen) waarin het individu is gesocialiseerd en waar zijn of haar leren heeft plaatsgevonden. Sociolinguïstische competenties hebben betrekking op de sociaal-culturele omstandigheden van taalgebruik. Doordat het sociolinguïstische element gevoelig is voor sociale conventies (beleefdheidsregels, normen voor de omgang tussen generaties, mannen en vrouwen, maatschappelijke lagen en groepen, vastlegging in de taal van bepaalde fundamentele rituelen in de praktijk van een gemeenschap), raakt het strikt genomen alle talige communicatie tussen vertegenwoordigers van verschillende culturen, al zullen de deelnemers zich vaak niet bewust zijn van die invloed. Pragmatische competenties hebben betrekking op het functionele gebruik van linguïstische bronnen (het produceren van taalfuncties, taalhandelingen), gebaseerd op scenario s of scripts voor interactionele uitwisseling. Ze hebben ook betrekking op de beheersing van discourse, cohesie en coherentie, de herkenning van teksttypen en -vormen, ironie en parodie. Nog meer dan voor het linguïstische geldt voor dit element dat het vanzelfsprekend in belangrijke mate wordt beïnvloed door de interacties en culturele omgevingen waarin deze vermogens worden opgebouwd. Alle hier gebruikte categorieën zijn bedoeld om competentiegebieden en typen van competenties te karakteriseren die een sociaal wezen zich eigen maakt, dat wil zeggen innerlijke representaties, mechanismen en vermogens. Dat die bestaan in de cognitie blijkt uit observeerbare gedragingen. Tegelijkertijd zal elk leerproces bijdragen tot de ontwikkeling of verandering van deze zelfde innerlijke representaties, mechanismen en vermogens. Elk van deze elementen komt meer gedetailleerd aan de orde in hoofdstuk 5. 16
2.1.3 Taalactiviteiten De communicatieve taalcompetentie van de taalleerder/-gebruiker wordt geactiveerd tijdens de uitvoering van de verschillende taalactiviteiten: receptie, productie, interactie of bemiddeling (in het bijzonder tolken of vertalen). Elk van deze typen activiteit is mogelijk met betrekking tot teksten in gesproken en/of geschreven vorm. Als processen zijn receptie en productie (mondeling en/of schriftelijk) uiteraard primair, aangezien beide noodzakelijk zijn voor interactie. In het Referentiekader blijft het gebruik van deze termen voor taalactiviteiten beperkt tot de rol die zij afzonderlijk spelen. Receptieve activiteiten omvatten ook stillezen en het volgen van de media. Ze zijn ook belangrijk in vele vormen van leren, bijvoorbeeld om de lesinhoud te begrijpen en bij het raadplegen van studieboeken, naslagwerken en documenten. Productieve activiteiten hebben een belangrijke functie op vele gebieden van studie en werk (mondelinge presentaties, schriftelijke studies en verslagen) en er wordt vooral sociale waarde aan gehecht (in de vorm van oordelen over wat schriftelijk is ingeleverd of van de welsprekendheid die wordt getoond in mondelinge presentaties). Bij interactie nemen ten minste twee individuen deel aan een mondelinge en/of schriftelijke uitwisseling waarin productie en receptie elkaar afwisselen en in mondelinge communicatie elkaar zelfs kunnen overlappen. Niet alleen kunnen twee gesprekspartners gelijktijdig aan het woord zijn en toch naar elkaar luisteren, maar ook als zij wel om de beurt spreken voorspelt de luisteraar meestal vroegtijdig de rest van de boodschap van de spreker en begint dan een antwoord voor te bereiden. Bij interactief leren communiceren komt dus meer kijken dan alleen het leren ontvangen en voortbrengen van taaluitingen. Gezien de centrale rol van interactie in de communicatie, wordt aan interactie over het algemeen groot belang gehecht bij taalgebruik en taalleren. Zowel bij receptie als bij productie maakt schriftelijke of mondelinge bemiddeling communicatie mogelijk tussen mensen die om wat voor reden dan ook niet in staat zijn rechtstreeks met elkaar te communiceren. Vertaal- of tolkwerk in de vorm van een parafrase, samenvatting of afschrift verschaft de andere partij een (her)formulering van een brontekst waartoe deze partij niet rechtstreeks toegang heeft. Bemiddelende taalactiviteiten waarbij een bestaande tekst wordt verwerkt spelen een belangrijke rol in het normale talige functioneren van de samenleving. 2.1.4 Domeinen Taalactiviteiten vinden plaats binnen de context van domeinen. Deze kunnen zeer uiteenlopen, maar met betrekking tot het leren van talen wordt voor het gemak meestal uitgegaan van een classificatie in vier domeinen: het publieke domein, het persoonlijke domein, het educatieve domein en het professionele domein. Het publieke domein verwijst naar alles wat verband houdt met gewone sociale interactie: zakelijke en bestuurlijke instanties, openbare diensten, culturele activiteiten en vrijetijdsbestedingen met een publiek karakter, betrekkingen met de media, enzovoort. In aanvulling hierop behelst het persoonlijke domein familiebetrekkingen en individuele sociale gewoonten. Het professionele domein omvat alles wat te maken heeft met iemands activiteiten en betrekkingen tijdens de uitoefening van zijn of haar beroep. Het educatieve domein heeft betrekking op de leer- en trainingscontext (over het algemeen van institutionele aard) waarin het doel is bepaalde kennis en vaardigheden te verwerven. 2.1.5 Taken, strategieën en teksten Communiceren en leren gaan gepaard met de uitvoering van taken. Dit zijn niet alleen talige taken, al omvatten ze wel taalactiviteiten en doen ze een beroep op de communicatieve competentie van het individu. Voor zover deze taken routinematig noch automatisch worden verricht vereisen zij het gebruik van strategieën in de communicatie en het leren. Voor zover bij de uitvoering van deze taken taalactiviteiten zijn betrokken, vereisen zij de verwerking (door receptie, productie, interactie of bemiddeling) van gesproken of geschreven teksten. De hierboven geschetste globale benadering is onmiskenbaar actiegericht. Zij draait om de relatie tussen enerzijds de toepassing door taalgebruikers van strategieën die verband houden met hun competenties en hun perceptie of verbeelding van de situatie, en anderzijds de taak of taken die moeten worden verricht onder bepaalde omstandigheden in een bepaalde context. Zo kan iemand die een kast moet verplaatsen (taak) proberen deze te verschuiven, de kast uit elkaar 17
halen om hem gemakkelijker te kunnen dragen en vervolgens te monteren, hulp van buiten inroepen of de zaak opgeven en zichzelf ervan overtuigen dat de taak kan wachten tot morgen, enzovoort (strategieën). Afhankelijk van de gekozen strategie kunnen bij de uitvoering (of het vermijden/uitstellen/herdefiniëren) van de taak wel of niet taalactiviteiten en de verwerking van tekst (bijvoorbeeld het lezen van demontage-instructies of het voeren van een telefoongesprek) betrokken zijn. Op dezelfde manier kan een leerling op school die een tekst uit een vreemde taal moet vertalen (taak), kijken of er al een vertaling bestaat, een medeleerling vragen te laten zien wat hij of zij ervan heeft gemaakt, een woordenboek gebruiken, enige betekenis proberen te achterhalen op basis van de paar woorden of constructies die hij of zij kent, een goed excuus bedenken om de opdracht niet in te leveren, enzovoort (allemaal mogelijke strategieën). In alle hier voorgestelde gevallen is er noodzakelijkerwijs sprake van taalactiviteit en de verwerking van tekst: vertalen/bemiddelen, verbaal onderhandelen met een klasgenoot, briefje of mondelinge verontschuldiging aan de docent/leerkracht, enzovoort. De relatie tussen strategieën, taken en teksten is afhankelijk van de aard van de taak. Deze kan primair taalgericht zijn, dat wil zeggen dat er voornamelijk taalactiviteiten vereist zijn en dat de toegepaste strategieën primair verband houden met die taalactiviteiten, bijvoorbeeld het lezen en becommentariëren van een tekst, het invullen van de ontbrekende woorden in een oefening, het geven van college of het maken van aantekeningen tijdens een presentatie. Het kan ook zijn dat de taak een talig element bevat, dus dat taalactiviteiten slechts een deel vormen van wat vereist wordt en de toegepaste strategieën ook of voornamelijk betrekking hebben op andere activiteiten, bijvoorbeeld het koken van een maaltijd volgens een recept. Veel taken kunnen worden uitgevoerd zonder dat daarbij een taalactiviteit nodig is. In zulke gevallen zijn de betrokken activiteiten geenszins noodzakelijkerwijs taalgebonden en hebben de toegepaste strategieën betrekking op andere typen activiteiten. Zo kan een tent bijvoorbeeld heel goed in stilte worden opgezet door meerdere mensen die weten waarmee ze bezig zijn. Misschien wisselen ze een paar woorden over de opzetmethode, misschien voeren ze tegelijkertijd een gesprek dat niets met de taak van doen heeft of misschien is een van hen wel aan het neuriën. Het gebruik van taal is pas noodzakelijk als een van de groepsleden niet weet wat hij moet doen of wanneer de vastgestelde routine niet blijkt te werken. In dit type analyse zijn communicatie- en leerstrategieën niet meer dan strategieën te midden van andere, zoals communicatie- en leertaken niet meer dan taken te midden van andere zijn. Evenzo geldt dat authentieke teksten of teksten die speciaal voor onderwijsdoeleinden zijn gemaakt, teksten in leerboeken of teksten geproduceerd door leerders slechts teksten te midden van vele andere zijn. In de volgende hoofdstukken wordt achtereenvolgens een gedetailleerde beschrijving gegeven van elke dimensie en subcategorie, met relevante voorbeelden en schaalverdelingen. In hoofdstuk 4 wordt de dimensie taalgebruik behandeld wat een taalgebruiker of taalleerder moet doen, terwijl hoofdstuk 5 is gericht op de competenties die een taalgebruiker nodig heeft om te kunnen handelen. 2.2 Gemeenschappelijke referentieniveaus van taalvaardigheid Het kader dat in de vorige paragraaf is toegelicht, wordt in hoofdstuk 3 aangevuld met een verticale dimensie in de vorm van een oplopende reeks gemeenschappelijke referentieniveaus voor de beschrijving van de taalvaardigheid van leerders. Het geheel van beschrijvende categorieën dat wordt geïntroduceerd in hoofdstuk 4 en 5 vormt een horizontale dimensie bestaande uit parameters van communicatieve activiteit en communicatieve taalcompetentie. Het is vrij gebruikelijk om taalbeheersingsniveaus te presenteren als een reeks parameters die een raster vormen met een horizontale en een verticale dimensie. Vanzelfsprekend is dit een simplificatie omdat bijvoorbeeld alleen al de toevoeging van het begrip domein een derde dimensie zou opleveren, waardoor het raster een kubus van begrippen wordt. Een volledige schematische voorstelling van de mate van multidimensionaliteit is een enorme - waarschijnlijk onmogelijke - opgave. De toevoeging van een verticale dimensie aan het kader stelt ons desalniettemin in staat om de leerruimte in kaart te brengen of te profileren, zij het op een eenvoudige manier, hetgeen om een aantal redenen nuttig is: De ontwikkeling van definities van de vaardigheid van een leerder gerelateerd aan categorieën die in het kader gebruikt worden, kan helpen bij het concretiseren van wat er op verschillende niveaus verwacht mag worden in termen van de betrokken categorieën. Dit kan op zijn beurt helpen bij het ontwikkelen van doorzichtige en realistische formuleringen van algemene doelstellingen. 18
Wanneer het leren gedurende een bepaalde periode plaatsvindt moet het georganiseerd worden in eenheden die rekening houden met vooruitgang en die continuïteit kunnen verschaffen. Syllabi en materialen moeten in verband met elkaar staan. Een kader van niveaus kan helpen bij dit proces. Leerinspanning in relatie tot deze doelstellingen en deze eenheden moet ook op deze verticale dimensie van vooruitgang geplaatst worden dat wil zeggen beoordeeld worden in relatie tot winst in vaardigheid. Een samenhangende reeks uitspraken over vaardigheid kan bij dit proces helpen. Een dergelijke beoordeling moet rekening houden met incidenteel leren, met taalleerervaringen buiten de school, met horizontale verrijking zoals hierboven uitgelegd. Een reeks uitspraken over vaardigheid die verder gaat dan de reikwijdte van een bepaalde syllabus kan in dit opzicht behulpzaam zijn. Een gemeenschappelijke reeks uitspraken over vaardigheid zal de vergelijking van doelstellingen, niveaus, materialen, toetsen en leerresultaten in verschillende systemen en situaties vergemakkelijken. Een kader dat zowel horizontale als verticale dimensies omvat, vergemakkelijkt de definitie van deeldoelstellingen en de erkenning van ongelijke profielen en gedeeltelijke beheersing. Een kader van niveaus en categorieën waardoor het profileren van doelstellingen voor bepaalde doeleinden vergemakkelijkt wordt, kan onderwijsinspecteurs helpen. Zij kunnen ermee beoordelen of leerders in verschillende domeinen op een gepast niveau werken en of hun taalgebruik in die domeinen een standaard vertegenwoordigt die passend is voor hun leerstadium, hun onmiddellijke toekomstige doelen en hun bredere langetermijnresultaten in termen van effectieve taalvaardigheid en persoonlijke ontwikkeling. Ten slotte zullen leerders van een taal in hun studieloopbaan een aantal onderwijssectoren en -instellingen doorlopen die vormen van taalonderwijs en taalondersteuning aanbieden; het verschaffen van een gemeenschappelijke reeks niveaus kan samenwerking tussen deze verschillende sectoren vergemakkelijken. Met de toegenomen persoonlijke mobiliteit is het voor leerders steeds gebruikelijker geworden om aan het einde of zelfs midden in hun leerperiode in een bepaalde sector van onderwijssysteem te wisselen, waardoor het maken van een gemeenschappelijke schaal waarop hun beheersingsniveau wordt beschreven alleen maar belangrijker is geworden. Wie de verticale dimensie van het Referentiekader beschouwt, moet niet vergeten dat het proces van taalverwerving doorlopend en individueel bepaald is. Geen twee gebruikers van een taal, of het nu moedertaalsprekers of leerders van een vreemde taal zijn, hebben exact dezelfde competenties of ontwikkelen deze op dezelfde wijze. Iedere poging om vaardigheidsniveaus te definiëren is tot op zekere hoogte arbitrair, zoals op elk kennis- of competentiegebied. Voor praktische doeleinden is het echter toch nuttig om een schaalverdeling met gedefinieerde niveaus te maken en daarmee het leerproces onder te verdelen ten behoeve van het leerplanontwerp, het opstellen van toelatingsexamens, enzovoort. Het aantal niveaus en de hoogte ervan hangen grotendeels af van de inrichting van het desbetreffende onderwijssysteem en de doeleinden waarvoor de schaal wordt vastgesteld. Het is mogelijk om procedures en criteria vast te stellen voor het maken van schaalverdelingen en voor het formuleren van de descriptoren waarmee opeenvolgende beheersingsniveaus worden gekarakteriseerd. De aspecten en mogelijkheden hiervan worden diepgaand besproken in bijlage A 4. Gebruikers van dit referentiekader wordt sterk aangeraden die bijlage en de lijst met literatuurverwijzingen te raadplegen alvorens onafhankelijke beleidsbeslissingen te nemen over een schaalverdeling. Men moet ook voor ogen houden dat niveaus slechts een verticale dimensie weergeven. Zij kunnen slechts in beperkte mate rekening houden met het feit dat leren een kwestie is van zowel horizontale als verticale vooruitgang naarmate de leerders de vaardigheid verwerven om taal te gebruiken in een breder scala aan communicatieve activiteiten. Vooruitgang is niet louter een kwestie van stijgen op een verticale schaal. Er is geen specifieke logische eis dat leerders alle lagere niveaus op een subschaal een voor een moeten doorlopen. Zij kunnen ook horizontale vooruitgang boeken door hun taalvaardigheid te verbreden naar een aangrenzende categorie in plaats van te verhogen binnen dezelfde categorie. Omgekeerd impliceert de uitdrukking kennis verdiepen dat het heel goed mogelijk is dat men de pragmatische vooruitgang wil onderbouwen met basiskennis (de laagste orde van vaardigheden) op het gebied dat men horizontaal heeft betreden. Ten slotte moeten we vermijden dat een reeks niveaus en schalen van taalvaardigheid wordt opgevat als een lineaire schaal met alle kenmerken van een meetlat. Geen enkele bestaande schaal of reeks niveaus kan in dit verband lineair worden genoemd. Om in termen van de inhoudsspecificaties van de Raad van Europa te spreken, zelfs wanneer het niveau Waystage zich halverwege het niveau Threshold 4. zie voetnoot 1 19