De Doorbraak van Duurzaam van niche naar mainstream Bezinningsgroep Energie Essaybundel ter gelegenheid van het 40- jarig jubileum
De impact van energiecoöperaties John Baken, Overview BV Inleiding Vanaf 1985 ontstaan in Nederland lokale en regionale windmolenverenigingen met als doel zelf een of meer windmolens aan te schaffen en te exploiteren. Het voorbeeld voor deze constructie kwam uit Denemarken, waar groepen boeren samen een molen in bezit hadden, en ook het merendeel van de stroom afnamen 1. Sedert 2007 zijn er in snel tempo vele lokale burgerinitiatieven opgekomen die zich richten op energiebesparing en duurzame energie. Een overzicht van deze initiatieven is te vinden op www.hieropgewekt.nl/initiatieven. Er zijn nu zo n 500 initiatieven bekend, waarvan er begin 2014 ca. 110 de vorm van een energiecoöperatie hebben aangenomen. Deze coöperaties mogen zich inmiddels verheugen in de belangstelling van de Rijksoverheid en decentrale overheden. Recent heeft het PBL in opdracht van DGMI van het ministerie I&M een onderzoek uitgevoerd naar de ambities en het handelingsperspectief van energiecoöperaties, met name in het licht van de mogelijke bijdrage aan klimaat- en energiedoelen van gemeenten 2. De conclusie wordt getrokken dat het handelingsperspectief op dit moment beperkt is. De vraag werpt zich dan ook op of energie-coöperaties een toekomst hebben, waarin zij substantieel kunnen bijdragen aan de energietransitie. Wat zijn de opties om het handelingsperspectief te vergroten? Hieronder wordt een aanzet gedaan om deze vraag te beantwoorden. Allereerst wordt ingegaan op het specifieke karakter van de huidige generatie energiecoöperaties. Daarna worden de mogelijke rollen van energiecoöperaties geschetst en de condities die het handelingsperspectief van coöperaties kunnen bevorderen. Het lokale karakter van energiecoöperaties De transitie naar een duurzame energievoorziening is in volle gang. Het is duidelijk dat de transitie zich voor een groot deel zal voltrekken op lokaal/decentraal niveau. Een van de grootste uitdagingen is immers het aanpakken van de bestaande bouw, waaronder ruim 7 miljoen woningen. Energiecoöperaties formuleren hun doelstelling veelal in het klimaatneutraal of autark maken van de wijken en gemeenten waarin zij actief zijn. Het lokale karakter sluit hiermee aan op het decentrale karakter van de 128
energietransitie in de gebouwde omgeving. Het is niet toevallig dat binnen energiecoöperaties momenteel vooral woningeigenaren actief zijn. Het lokale karakter van de energiecoöperaties sluit goed aan bij de lokale activiteiten waarmee de energietransitie vorm en inhoud kan worden gegeven, zoals energiebesparing in de bestaande bouw en kleinschalige decentrale opwekking. Dit is ook de reden waarom veel gemeenten de coöperaties koesteren. Zij kunnen immers potentieel een grote bijdrage leveren aan de gemeentelijke ambities. Parallel aan de energietransitie zien we in de samenleving een trend waarin consumenten een steeds belangrijkere rol spelen in de ontwikkeling van producten en diensten. Deze trend wordt wel aangeduid als de energieke samenleving 3, of als de 4 e industriële revolutie in de zin van een toenemend belang van co-creatie (tussen producent en consument, die daarom vaak wordt aangeduid als prosument). Het kabinet lijkt op deze golf te willen meeliften door het propageren van de participatiemaatschappij, maar lijkt eerder achter de feiten aan te lopen. Overigens zouden we moeten spreken over overheidsparticipatie, zoals gesuggereerd door Martijn Aslander 4. Het is duidelijk dat energiecoöperaties zich deels ook willen afzetten tegen de gevestigde orde, en vooral ook zelf het heft in handen willen nemen van hun eigen energievoorziening. In deze zin is er ook een belangrijke parallel met het ontstaan van initiatieven als buurtwinkels, organiseren van zorg, stadslandbouw etc. en kunnen energiecoöperaties de kiem zijn voor het ontstaan van een urban renaissance, waarin sociale innovatie leidt tot een samenleving waarin het goede leven en de menselijke maat weer centraal komen te staan 5 en waarin duurzaamheid daadwerkelijk wordt vormgegeven in meervoudige waardecreatie. Rollen en kansen voor energiecoöperaties Energiecoöperaties kunnen en willen graag een rol spelen in het verduurzamen van de energievoorziening van huishoudens, wijken en gemeenten. Ze zijn er voor en door de burger. Procesmatig kunnen ze een initiërende en een verbindingsrol spelen. Energiecoöperaties zetten zich in voor hun leden en doen dit op transparante wijze. Ze komen voor de doelgroepen uit onverdachte hoek en krijgen daarom veel vertrouwen. Tegelijkertijd tekent zich hier een 129
dilemma af. Om daadwerkelijk impact te ontwikkelen zien energiecoöperaties zich genoodzaakt zich te professionaliseren en/of aansluiting te zoeken bij gevestigde partijen. Het lukt nog wel om met gemotiveerde vrijwilligers burgers te mobiliseren, maar het daadwerkelijk op enige schaal tot uitvoering brengen van energiebesparende activiteiten en opwekking van duurzame energie vergt tijd, capaciteit en deskundigheid 6. Het sterke punt van energiecoöperaties is dat zij een front office vormen naar de afnemers van diensten. De diensten die zij kunnen leveren zijn: het leveren van duurzame energie: Momenteel doen energiecoöperaties dat vooral middels samenwerking met bestaande leveranciers/ vergunninghouders het organiseren van besparingsacties (bundelen van de vraag en organiseren van gezamenlijke inkoop): In een beperkt aantal gevallen zijn bijvoorbeeld de Blok voor Blok projecten vormgegeven in coöperaties. In de bestaande bouw ligt een enorm potentieel voor woningrenovatie, waar energiecoöperaties een belangrijke rol zouden kunnen spelen als frontoffice naar de bewoners. Samenwerking met de bouw- en installatiebranche zou kunnen bijdragen aan een versnelde aanpak. het realiseren van duurzame opwekking (zowel op woningniveau, als het realiseren van grotere PV en/of windprojecten). Samenwerking met professionele partijen kan tot synergie leiden, zonder dat de geloofwaardigheid van de coöperatie hieronder lijdt. Respect voor elkaars positie en transparantie zijn essentieel. Eventuele winsten van projecten moeten worden geherinvesteerd via de coöperatie. In deze zin kunnen energie coöperaties een antwoord betekenen op de dreigende energie-armoede en versterking van de lokale economie. Het geld dat nu via de energierekeningen de wijk/gemeente uitstroomt moet worden omgebogen naar een intern circulerende stroom die lokale werkgelegenheid creëert. Door het energieprobleem in een bredere context te plaatsen kunnen energiecoöperaties bijdragen aan de revitalisatie van probleemwijken (zie ook www.except.nl onder urban renaissance ). Op dit moment is de discussie over de inpassing van duurzame energiebronnen (met name zon en wind, 130
gezamenlijk aangeduid als VRE variable renewable energy ) actueel. In Duitsland loopt men aan tegen fysieke grenzen vanwege de toenemende onbalans tussen de energievraag en de productie van duurzame energie. Ook in Nederland kan de inpassing van VRE een probleem gaan vormen 7. Energiecoöperaties zouden juist een belangrijke rol kunnen spelen om op wijkniveau vraag en aanbod te balanceren. Dit sluit immers goed aan op de behoefte om meer autonoom te worden in de lokale energievoorziening. We zien dan ook al diverse initiatieven op dit gebied ontstaan, waarvan Cloud Power 8 van Texel Energie een in het oog springend voorbeeld is. Belemmeringen Op dit moment lijkt het erop dat lokale initiatieven door de landelijke overheid worden doodgeknuffeld. Instrumenten als Green deals, Klimaatagenda, Klimaatambasadeurs en Coalities Klimaatbestendige Stad zetten niet veel zoden aan de dijk, omdat er weinig of geen financiële middelen aan zijn gekoppeld. Lokale overheden hebben nog niet de sleutel gevonden om optimaal gebruik te kunnen maken van de opkomende burgerinitiatieven. Veel groter zijn de belemmeringen in wet- en regelgeving, die het doorleveren van groene stroom verhinderen. De Postcoderoosregeling die (deels) tegemoet zou moeten komen aan deze belemmeringen blijkt in de praktijk juridisch een gedrocht te zijn en plaatst coöperaties voor grote dillema s en risico s. Ook voor het balanceren van vraag en aanbod vormt bestaande wet- en regelgeving (en de daaruit vloeiende mogelijkheden voor tariefstructuren) een belemmering om voor initiatieven zoals Cloud Power een haalbaar business model te creëren. Voor energiebesparing in de gebouwde omgeving vormt de financiering een belangrijke belemmering. Mechanismen als financiering via de hypotheek of via de energierekening sneuvelen op juridische barrières. Individuele bewoners en energiecoöperaties beschikken niet over de benodigde middelen om te investeren in energiebesparende maatregelen. Tegelijkertijd heeft de bouwsector het tot op heden laten afweten. In de renovatie van bestaande woningen ligt een enorm investeringspotentieel. Tot op heden is de bouwsector er niet in geslaagd dit potentieel te ontginnen, vanwege 131
het gebrek aan kosteneffectieve en klantvriendelijke oplossingen. Weliswaar wordt er nu o.a. via de Energiesprong (zie www.energiesprong.nl) gewerkt aan oplossingen voor zowel de huur- als de koopsector, men zou van de bouwsector veel meer innovatie mogen verwachten. Aanbevelingen Energiecoöperaties zijn uitingen van een maatschappelijk veranderingsproces. Het is daarom van belang de coöperaties te plaatsen in een breder perspectief en hen te beschouwen als een fenomeen dat niet alleen invulling kan geven aan de energietransitie maar tegelijkertijd ook aan sociaaleconomische vernieuwing. Gemeenten kunnen de toegevoegde waarde van energiecoöperaties beter benutten wanneer zij een visie ontwikkelen op de integrale aanpak van wijkvernieuwing en in de samenwerking met coöperaties meer oog houden voor de meervoudige waardecreatie (integrale wijkvernieuwing: waarde vastgoed, voorkomen energie-armoede, lokale werkgelegenheid). Niettemin zullen er een aantal basale problemen moeten worden overwonnen om de coöperaties uit de verf te laten komen: Op het gebied van energiebesparing is financiering de grootste bottleneck. Zeker wanneer energiecoöperaties financiering kunnen meebrengen is de kans groot dat zij in staat zijn bewoners te organiseren in collectieve aanpak van renovatieprojecten. Eerder zijn voorstellen gedaan door Urgenda 9 en door Baken 10.Uiteraard zal het nog altijd een grote uitdaging blijven om e.e.a. te organiseren op lokaal niveau. Hier ligt een belangrijke sleutel in het uitwisselen van ervaring. Inmiddels is met name met de Blok voor Blok projecten een schat aan ervaring opgedaan; Op het gebied van de opwekking van duurzame energie uit collectieve installaties is aanpassing van wet- en regelgeving een vereiste om het enorme potentieel te kunnen benutten. Hier is een oplossingsrichting om netwerkbedrijven de vrijheid te geven om samen met energiecoöperaties (en mogelijk een of meerdere leveranciers) lokaal tot oplossingen te komen waarbij een optimum wordt gevonden in infrastructuur en vraagsturing om het groeiende aanbod uit duurzame bronnen te kunnen inpassen. 132
Tot slot Er gebeurt veel in den lande en er worden wel degelijk successen behaald. Ook in het land van energiecoöperaties zijn er koplopers. Laten we vooral veel van elkaar leren. Energiecoöperaties en andere burgerinitiatieven hebben de potentie om een grote rol te spelen in de transitie naar een duurzame energievoorziening en daarmee in duurzame ontwikkeling in het algemeen. Wanneer met name lokale overheden een visie ontwikkelen op integrale duurzame ontwikkeling van woonwijken en de samenwerking met burgerinitiatieven plaatsen in de context van meervoudige waardecreatie is er een wenkend perspectief. De Rijksoverheid zou moeten participeren in de burgerinitiatieven door hen te faciliteren met financieringsconstructies en aanpassingen in wet- en regelgeving, met name om doorlevering van duurzame energie te bevorderen. Het bedrijfsleven en met name de bouwsector zou meer innovatie moeten ontwikkelen in zowel kosteneffectieve technische oplossingen en dienstverlening in de bestaande bouw. Met energiecoöperaties aan hun zijde kan er dan een grote slag worden geslagen. Eindnoten 1 Uit het boek 'Een kwestie van lange adem, de geschiedenis van duurzame energie in Nederland' van G. Verbong, 2001 2 Energie coöperaties: ambities, handelingsperspectief en interactie met gemeenten, PBL, 2014 3 De energieke samenleving, PBL, Maarten Hajer, 2011 4 De nieuwe renaissance, waarin kennisverspreiding sneller gaat dan ooit, biedt enorme kansen voor mensen om zich bottom-up te organiseren en sneller, efficiënter en zonder bureaucratie dingen voor elkaar te krijgen en oplossingen te vinden voor moeilijke vraagstukken. Zie www.martijnaslander.nl 5 Zie oa Verlangen goed te leven van Bram van de Klundert over duurzame ontwikkeling. 6 Jurgen van der Heijden doet in zijn publicatie Buurtenergie Nu suggesties voor een te volgen route voor de ontwikkeling van energiecoöperaties tot professionele organisaties. 7 In de Bezinningsgroep is aan dit probleem recent aandacht besteed middels voordrachten van resp. Hans Alders (EnergieNed) en Rens Knegt (Netbeheer Nederland) 8 http://www.rvo.nl/sites/default/files/2013/09/cloud%20power%20texel.pdf 9 Zie De Agenda, Nederland 100% duurzame energie in 2030, waarin een pleidooi wordt gehouden voor een landelijk renovatiefonds, al dan niet in samenwerking met pensioenfondsen 10 Zie het Manifest De oplossing van de crisis kost niets!, www.manifestnicobaken.nl 133