Stichting Pensioenfonds De Fracties

Stichting Pensioenfonds De Fracties Stichting Pensioenfonds De Fracties Hogeweg 1 1521 AZ Wormerveer Postbus 4, 1520 AA Wormerveer Telefoon: 075-629 29 11 Teleax: 075-628 94 55 Ingeschreven in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel Amsterdam onder nummer 34193355 Verslag over het boekjaar 1-1-2008 t/m 31-12-2008

2

Inhoud Pagina Karakteristieken van het pensioenfonds 5 Bestuur en organisatie van het fonds 7 Meerjarenoverzicht 9 Bestuursverslag Algemeen 11 Beleggingen 21 Jaarrekening Balans per 31 december 32 Staat van baten en lasten 34 Kasstroomoverzicht 36 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling 37 Financiële risico s 39 Toelichting op de balans 41 Toelichting op de staat van baten en lasten 47 Overige gegevens Gebeurtenissen na balansdatum 53 Beschikbare premieregeling 53 Financiering 53 Resultaatbestemming 53 Uitvoering 53 Actuariële verklaring 54 Accountantsverklaring 55 Bijlagen Begrippenlijst 57 Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 3

4

Karakteristieken van het pensioenfonds Algemeen Inleiding Het pensioenfonds is een ondernemingspensioenfonds verbonden aan de onderneming Loders Croklaan B.V. en de aan haar gelieerde ondernemingen. Het pensioenfonds is een stichting die statutair gevestigd is in Zaanstad. de financiële opzet (grondslagen en het beleidskader en sturingsmiddelen), hoofdlijnen van het interne beheersingssysteem en de opzet van de administratieve organisatie en interne controle alsmede de hoofdlijnen van de uitvoeringsovereenkomst. Een herziene versie van de ABTN is op 28 augustus 2008 door het bestuur vastgesteld en op 29 augustus 2008 verzonden aan DNB. Overeenkomstig artikel 9 van de statuten wordt hierbij verslag uitgebracht over boekjaar 2008. De in het verslag vermelde bedragen zijn op basis van duizenden euro opgenomen, tenzij anders is aangegeven. Doelstelling Stichting Pensioenfonds De Fracties stelt zich tot doel het verlenen van pensioenaanspraken aan werknemers in dienst van de werkgever en het doen van pensioenuitkeringen aan pensioengerechtigden, een en ander overeenkomstig de bepalingen van het pensioenreglement. Om dit doel te bereiken brengt Stichting Pensioenfonds De Fracties de daartoe benodigde middelen bijeen en is tevens verantwoordelijk voor het beheer van deze middelen. Statuten In 2008 heeft het bestuur de statuten gewijzigd. Bij notariële akte d.d. 18 maart 2008 zijn de gewijzigde statuten formeel vastgesteld. De wijziging van de statuten hield verband met de inwerkingtreding van de Pensioen - wet (inclusief de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur). Financiering De afspraken met betrekking tot de financiering en de uitvoering van de pensioenregeling zijn vastgelegd in een uitvoeringsovereenkomst tussen Stichting Pensioenfonds De Fracties en de onderneming. ABTN Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft een actuariële en bedrijfstechnische nota (ABTN) opgesteld waarin gemotiveerd is omschreven welk beleid wordt gevoerd om de doelstelling van het pensioenfonds te kunnen nakomen. In de ABTN (ook wel bedrijfsplan genoemd) wordt nader ingegaan op de organisatie van het pensioenfonds, de inhoud van de pensioenregeling (pensioenovereenkomst), Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 5

6

Bestuur en organisatie van het fonds Bestuur Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties bestaat uit drie leden die zijn benoemd door de werkgever en drie leden die zijn benoemd door de ondernemingsraad uit de deelnemers en de gewezen deelnemers. De bestuursleden worden als zodanig niet bezoldigd. Tijdens het verslagjaar is de samenstelling van het bestuur ongewijzigd. Het bestuur is als volgt samengesteld: Namens werkgever Mevr. E. van Dijk voorzitter Dhr. H.M. Omvlee plv. voorzitter Dhr. A.F.P. Voet Namens deelnemers Dhr. R.J.T. Imming secretaris Mevr. A.M. van der Stelt plv. secretaris Dhr. J.C.J. Verhaart Intern toezicht In 2008 heeft het bestuur besloten een Visitatiecommissie in te stellen. De Visitatiecommissie zal bestaan uit drie onafhankelijke leden die allen deskundig zijn en die verder geen banden met Stichting Pensioenfonds De Fracties hebben. Tot de bemensing van de Visitatiecommissie zal het bestuur gedurende het volgende verslagjaar overgaan. Compliance Officer De compliance officer bewaakt dat het pensioenfonds voldoet aan de voor het pensioenfonds van toepassing zijnde actuele wet- en regelgeving op het gebied van compliance. Per 1 mei 2006 is de heer M.M.R. van Sallandt als compliance officer aangesteld. Deelnemersraad Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft gezien haar omvang geen deelnemersraad ingesteld. Verantwoordingsorgaan Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft op 28 maart 2008 een Verantwoordingsorgaan ingesteld, bestaande uit: één afgevaardigde namens de werkgever, één afgevaardigde namens de werknemers en één afge - vaardigde namens de gepensioneerden. De belangrijkste taken zijn het toetsen van het door het bestuur gevoerde beleid en het geven van gevraagde en ongevraagde adviezen. Een en ander is uitgewerkt in het Reglement Verantwoordingsorgaan, welk op 24 januari 2008 is vastgesteld. De leden van het Verantwoordingsorgaan worden als zodanig niet bezoldigd. Het Verantwoordingsorgaan is als volgt samengesteld: Namens werkgever Dhr. L. Favre Namens werknemers Dhr. W. Dekker Namens gepensioneerden Mevr. J. ten Wolde Uitvoeringsorganisaties Het bestuur van het pensioenfonds heeft de dagelijkse uitvoering van de werkzaamheden uitbesteed aan diverse uitvoeringsorganisaties. Deze werkzaamheden betreffen vermogensbeheer, financiële administratie, pensioenadministratie en bestuursondersteuning. Uitgangspunt is dat het bestuur, conform de eisen van de Pensioenwet, verantwoordelijk blijft voor de juiste uitvoering van de uitbestede taken. Monitoring van de uitbestede taken geschiedt op basis van de afgesloten SLA s. De financiële administratie, pensioenadministratie, beleggingsadministratie, jaarverslaglegging en de bestuursondersteuning worden uitgevoerd door AZL N.V. te Heerlen. AZL N.V. verstrekt jaarlijks een SAS 70-rapportage. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 7

Het betreft een rapportage over de resultaten van een SAS 70 audit die bij AZL N.V. heeft plaatsgevonden en die gericht is op de opzet en het bestaan van de beheers- en controlemaatregelen, processen en procedures van AZL N.V. Daarnaast wordt het bestuur van het pensioenfonds geadviseerd door Watson Wyatt B.V. te Amsterdam. De vermogenbeheerder is Barclays Global Investors te London. Ook Barclays Global Investors verstrekt SAS-70 rapportages. Administrateur,bestuursondersteuning, beleggingsadministratie AZL N.V., Heerlen Actuaris (adviserend en certificerend) Watson Wyatt B.V., Amsterdam Accountant KPMG Accountants N.V., Utrecht Vermogensbeheerders Barclays Global Investors, London Uitvoerder DC -regeling ING Investment Management, Den Haag Herverzekeraar Zwitserse Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente 8

Meerjarenoverzicht 2008 2007 2006 2005 2004 Aantallen Actieve deelnemers 430 410 381 376 358 Gewezen deelnemers 132 125 102 73 46 Pensioengerechtigden 16 15 12 6 6 Totaal 578 550 495 455 410 Financiële gegevens (in duizenden euro) Beleggingen voor risico pensioenfonds Belegd vermogen 1) 46.707 41.618 38.978 33.433 25.550 Beleggingsopbrengsten -484 541 1.229 3.065 1.512 Rendement op basis van total return -1,1% 1,2% 3,3% 11,1% 7,8% Reserves Algemene reserve 1.670 13.285 9.629 15-2.937 Totaal reserves 1.670 13.285 9.629 15-2.937 Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds 44.174 29.151 27.865 31.289 28.745 Voorziening pluspensioen en spaarjaren 938 837 791 1.923 Voorziening toekomstige aanpassing sterftetafels 0 0 458 401 229 Totaal technische voorzieningen 45.112 29.988 29.114 33.613 28.974 Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers 1.152 1.039 809 - - 1) Hierin zijn de beleggingen voor risico pensioenfonds opgenomen Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 9

2008 2007 2006 2005 2004 Premiebijdragen van werkgevers en werknemers 2) 5.412 4.809 4.525 4.814 4.542 Pensioenuitkeringen 366 194 73 4 4 Dekkingsgraad 3) FTK 103,7% 144,3% 133,1% - - Vereiste FTK 113,4% 126,7% - - - APP 4) - - - 100,0% 90,0% 2) Inclusief de bijdragen voor risico deelnemers. 3) De dekkingsgraad is als volgt berekend: (reserves + totale technische voorzieningen) / totale technische voorzieningen 4) De APP dekkingsgraad ultimo 2006 is gebaseerd op een voorziening op basis van 4% rekenrente. Voorgaande jarende zijn gebaseerd op 2,75% rekenrente. Vanaf 2007 is het FTK van toepassing en wordt gerekend met de rentetermijnstructuur die ultimo jaar geldt. 10

Bestuursverslag Algemene ontwikkelingen Een jaar met twee gezichten Het verslagjaar is een jaar met twee gezichten, een jaar van grote tegenstellingen. De eerste helft stond grotendeels in het teken van de nieuwe Pensioenwet (PW) en de vertaling van deze wet en uitvoeringsbesluiten in de diverse basisdocumenten van het pensioenfonds. Bij vele pensioenfondsen kon het eigen implementatieproces, met instemming van De Nederlandsche Bank (DNB), pas in het eerste kwartaal van het onderhavige verslagjaar worden afgerond, met als sluitstuk de aanpassing van de actuariële en bedrijfstechnische nota. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft in 2008 haar actuariële en bedrijfstechnische nota eveneens aangepast. Het grootschalige wetgevingsproces kreeg daarna te maken met een nasleep van enkele resterende onderwerpen die nog om nadere regelgeving vroegen. Zo bleek het nodig dat een groot aantal technische onvolkomenheden in de PW moest worden gerepareerd. Dit werd gerealiseerd bij de zogenaamde Veegwet Pensioenwet. Daarnaast kwam de regelgeving met betrekking tot het toeslagenlabel en de consistentie-eis ten aanzien van de voorwaardelijkheid van de toeslagverlening tot een voltooiing. In het verslagjaar werden verder aanpassingen van de UPO -modellen tot stand gebracht. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft begin 2009 het toeslagenlabel vastgesteld op basis van de door Watson Wyatt B.V. opgestelde continuïteitsanalyse. Dit toeslagenlabel zal in 2009 in alle communicatie uitingen van het pensioenfonds worden opgenomen. Ten slotte werd de Stichting Pensioenregister opgericht en de pensioen - en verzekeringssector geïnformeerd over de doelstellingen van het register, met inbegrip van een eerste heffing ter financiering van dit nieuwe instituut. Kredietcrisis zet pensioensector op zijn kop In schril contrast met de hiervoor genoemde pensioentechnische vervolmaking van het wettelijke kader werd in de tweede helft van het verslagjaar, maar met name in het laatste kwartaal, de gehele financiële wereld geconfronteerd met een ongekende kredietcrisis die, begonnen in de Verenigde Staten, zich als een inktvlek wereldwijd uitbreidde. Diverse Amerikaanse hypotheekbanken, zakenbanken en verzekeraars stortten als een kaartenhuis in en sleurden in hun val hun aandeelhouders mee. Eens te meer bleek de grote continentenoverschrijdende verwevenheid van deze wereld. De turbulentie op de financiële markten heeft ook de positie van de pensioenfondsen geraakt. De kredietcrisis heeft de dekkingsgraden onder grote druk gezet. Tegelijk met de kredietcrisis speelde de neerwaartse ontwikkeling van de marktrente. Door een sterke daling van deze rente moest de voorziening pensioenverplichtingen hoger worden gewaardeerd, hetgeen vervolgens leidde tot een verdere daling van de dekkingsgraden. In het hoofdstuk Beleggingen, algemene ontwikkelingen wordt op het voorgaande nader ingegaan. Het nieuwe Financieel Toetsingskader uit de PW is in het verslagjaar direct zwaar op de proef gesteld. In eerste instantie klonk er nog een gematigde reactie van DNB dat de wetgeving voldoende ruimte bood om adequaat te reageren op de onzekere tijden. De toezichthouder gaf in een circulaire van 13 oktober 2008 aan dat het verstandig was in geval van een daadwerkelijk reserve - of dekkingstekort en dus vanwege de noodzaak van het opstellen van een lange - of kortetermijnherstelplan geen overhaaste beslissingen te nemen. Uitdrukkelijk wees DNB erop dat pensioenfondsen wettelijk niet verplicht waren hun beleggingsbeleid aan te passen. De toezichthouder achtte het voorts te vroeg om algemeen geldende uitspraken te doen over de invloed van de kredietcrisis op de indexatie en premiestelling door pensioenfondsen. Daarvoor was de marktsituatie te onzeker. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 11

Ruim een maand later moest DNB, als gevolg van een snel verdergaande verslechtering van de dekkingsgraden van pensioenfondsen, in een brief van 18 november 2008 besluiten om meer tijd te geven voor het opstellen van herstelplannen. De indieningtermijn werd uitgesteld tot 1 april 2009. De toezichthouder was van oordeel dat de volatiliteit op de financiële markten en de gebrekkige liquiditeit in meerdere relevante deelmarkten een goede inschatting van te nemen maatregelen moeilijk maakten. Wel moesten de pensioenfondsen doorgaan met de voorbereiding van noodzakelijke maatregelen, waarbij men moest uitgaan van realistische aannames. Ook Stichting Pensioenfonds De Fracties verkeerde eind 2008 in een situatie van een reservetekort. De dekkingsgraad van het pensioenfonds is door de gevolgen van de kredietcrisis ultimo 2008 onder de 105% gekomen, te weten 103,7% ultimo december 2008. Aangezien de aanwezige dekkingsgraad ultimo verslagjaar lager is dan de benodigde dekkingsgraad, en tevens lager is dan de minimaal vereiste dekkingsgraad van 105%, is er sprake van een reserveen dekkingstekort. Deze tekorten zijn door Stichting Pensioenfonds De Fracties onverwijld gemeld aan DNB op 20 januari 2009. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft begin 2009 een kortetermijnherstelplan (conform artikel 140 Pensioenwet) opgesteld op basis van de door Watson Wyatt B.V. opgestelde continuïteitsanalyse. Het pensioenfonds dient een kortetermijnherstelplan op te stellen om aan te geven hoe binnen een periode van 3 jaren weer een dekkingsgraad van minimaal 105% wordt bereikt. Door de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is, gelet op de uitzonderlijke economische situatie, eind februari 2009 echter aangekondigd dat deze termijn van 3 jaren is verlengd naar 5 jaren. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft dit kortetermijnherstelplan op 26 maart 2009 bij DNB ingediend. De Autoriteit Financiële Markten volgde op zijn toezichtterrein DNB door aan te kondigen dat de gedragstoezichthouder niet voor 1 april 2009 zal controleren of het toeslagenlabel in alle communicatie-uitingen van het pensioenfonds is opgenomen. Tenslotte kwam DNB in een brief van 18 december 2008 met nadere instructies over de wijze waarop de herstelplannen moeten worden aangeleverd. De besturen moeten de financiële positie van hun fondsen actief monitoren en deze binnen enkele werkdagen na afloop van iedere maand melden aan DNB. Stichting Pensioenfonds De Fracties rapporteert de maandelijkse stand van de dekkingsgraad aan DNB door middel van het electronische programma e-line. In de volgende paragraaf zal nader worden ingegaan op de maatregelen die het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties in het kader van het herstel heeft genomen. Algemene Pensioeninstelling Nederland wordt binnen de Europese Unie wel eens getypeerd als gidsland op pensioenterrein vanwege de decennialange kennis en ervaring op het gebied van de organisatie en uitvoering van kapitaalgedekte pensioenvoorzieningen. Deze kennis en ervaringen zouden binnen een Europese, interne markt van pensioenuitvoeringsorganisaties veel beter moeten worden benut en ten dienste gesteld aan buitenlandse pensioenregelingen. Om dit te bereiken is door het kabinet -Balkenende de algemene pensioeninstelling geïntroduceerd. In het verslagjaar is een onderdeel van deze instelling daaruit gelicht en met voorrang behandeld. Minister Donner van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft een wetsvoorstel gereed, waarbij een (Nederlands) pensioen uitvoeringsvehikel wordt opgetuigd, waarmee buitenlandse defined contribution regelingen kunnen worden uitgevoerd. In het volgende verslagjaar moet deze uitvoeringsvorm zijn wettelijke beslag krijgen. De tot nu toe ontwikkelde algemene pensioeninstelling blijkt de mogelijkheid te bieden om deze instelling louter voor binnenlands gebruik aan te wenden. Bijvoorbeeld door kleine ondernemingspensioenfondsen. Als reactie daarop heeft de Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen (Opf ) in het onderhavige verslagjaar aandacht gevraagd voor een in zijn ogen meer urgente kwestie, de mogelijkheid voor ondernemingspensioenfondsen om hun zelfstandigheid te bewaren door het wettelijk toestaan van samenwerking tussen deze fondsen onderling. Door samenwerking kunnen met name kleinere ondernemingspensioenfondsen een bepaalde schaalvergroting en daarmee efficiëncy bereiken, zonder genoodzaakt te worden tot overschakeling naar andere uitvoeringsvormen zoals via verzekeraars. 12

Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur en medezeggenschap gepensioneerden worden geëvalueerd Voor het einde van het verslagjaar heeft een onafhankelijk onderzoeksbureau grotendeels de gegevensinzameling kunnen afronden, op basis waarvan een evaluatie zal plaatsvinden van de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur en het medezeggenschapsconvenant. Ondertussen is gebleken dat de medezeggenschap van gepensioneerden binnen de organisatie van pensioenfondsen, een onderwerp dat reeds enkele decennia aandacht opeist, nog lang niet in rustiger vaarwater is gekomen. Vanuit de Tweede Kamer is in het verslagjaar door de leden Blok (VVD) en Koser Kaya (D66) het initiatief genomen om de positie van de gepensioneerden verder te verbeteren. Door sociale partners is echter verzocht om dit wetsvoorstel bij de hiervoor genoemde evaluatie te betrekken. Naar het zich thans laat aanzien zullen de evaluaties en wellicht daaruit voortvloeiende beleidsvoorstellen in het voorjaar van het volgende verslagjaar aan de orde worden gesteld. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft in het kader van de medezeggenschap gepensioneerden momenteel geen gepensioneerd lid in het bestuur. Binnen het in 2008 ingesteld Verantwoordingsorgaan is er wel één lid namens de gepensioneerden benoemd. Geen voortgang met de Europese pensioendossiers In het verslagjaar kon geen noemenswaardige voortgang in de Europese pensioendossiers worden gemeld. De conceptrichtlijn Portability stuitte op verzet van meerdere lidstaten en kon vanwege de vereiste unanimiteit voor aanvaarding in zijn huidige vorm en inhoud niet verder worden gebracht. Solvency II blijft als een zwaard van Damocles boven de pensioenfondsensector hangen. De discussie of het toezichtkader voor verzekeraars ook zou moeten gelden voor pensioenfondsen blijft bij tijd en wijle opspelen. In dit kader is wel een technische aanpassing van de Pensioenfondsenrichtlijn in de maak. Goed Pensioenfondsbestuur Naleving Principes Goed Pensioenfondsbestuur Stichting Pensioenfonds De Fracties dient maatregelen te treffen ter waarborging van Goed Pensioenfondsbestuur. Dit volgt uit de principes voor Pension Fund Governance (PFG) van de Stichting van de Arbeid, die per 1 januari 2007 zijn verankerd in de Pensioenwet. Deze principes betreffen onder meer zorgvuldig bestuur, transparante en open communicatie, deskundigheid en functioneren van het bestuur, verantwoording en intern toezicht. Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties streeft ernaar om deze principes na te leven. Het beleid van het pensioenfonds is gericht op een integere bedrijfsvoering. Deze verantwoordelijkheid is vastgelegd in artikel 143 van de Pensioenwet. Dit houdt onder meer in het beheersen van bedrijfsprocessen en -risico s, integriteit, soliditeit van het fonds en het beheersen van de financiële positie over de langere termijn door periodieke opmaak van een continuïteitsanalyse (eenmaal per drie jaar). Intern toezicht en Verantwoordingsorgaan Het bestuur van het pensioenfonds besteedt conform de Pensioenwet en de daarin opgenomen eisen voor Goed Pensioenfondsbestuur veel aandacht aan de opzet en inrichting van de organisatie, inclusief de interne beheersing. Reglementair is bepaald hoe het bestuur omgaat met de rol als bestuur en invulling geeft aan begrippen als goed bestuur, verantwoording en intern toezicht. Naar aanleiding van de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur heeft het bestuur met ingang van 2008 het Verantwoordingsorgaan (VO) ingesteld. Het bestuur zal jaarlijks verantwoording afleggen aan het Verantwoordingsorgaan. In dit verslagjaar wordt separaat verslag gedaan van de bevindingen van het Verantwoordingsorgaan ten aanzien van het door het bestuur in 2008 gevoerde beleid. Zie pagina 29. In het kader van Goed Pensioenfondsbestuur zal het bestuur voorts zorgdragen voor intern toezicht. Het bestuur heeft besloten het interne toezicht in te vullen door middel van een Visitatiecommissie, die eens per drie jaar de beleids- en bestuursprocedures en processen, de checks and balances, de wijze waarop de uitvoering van de regeling wordt bestuurd en aangestuurd en de wijze waarop wordt omgegaan met de risico s op de langere termijn voor (de dekkingsgraad van) het pensioenfonds beoordeelt. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 13

Compliance Officer In het verslagjaar zijn door de compliance officer geen bijzonderheden gemeld. Zelfevaluatie bestuur Overeenkomstig de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur heeft het bestuur in zijn statuten een procedure opgenomen teneinde zijn eigen functioneren, zowel van het bestuur als geheel als van de individuele bestuursleden, periodiek te evalueren. Deze zelfevaluatie van het bestuur zal voor het eerst in het jaar 2009 plaatsvinden waarna hierover (in algemene termen) verantwoording zal worden afgelegd over boekjaar 2008. Deskundigheidsbevordering Het bestuur heeft in 2008 actief aandacht besteed aan de deskundigheidsbevordering van Bestuursleden en de leden van het Verantwoordingsorgaan. Het bestuur heeft, uitgaande van de eisen die zijn vastgelegd in het plan van aanpak Deskundigheidsbevordering van VB, OPF en UvB d.d. december 2007, in het verslagjaar een deskundigheidsplan opgesteld, waarin eveneens een opleidingsplan is opgenomen voor bestuursleden en de leden van het Verantwoordingsorgaan. Verder heeft het voltallige bestuur de kennisreflector van SPO gedaan, de zogenaamde nulmeting. Gedurende het volgend verslagjaar zal voor wat betreft de deskundigheidsbevordering door het bestuur de aandacht gevestigd worden op het bereiken van het vereiste van deskundigheidsniveau 2 bij diverse bestuursleden. Communicatie In het boekjaar is veel aandacht besteed aan communicatie. Het bestuur heeft in het verslagjaar een gedetailleerd communicatieplan opgesteld. Het pensioenfonds heeft hierin uitvoerig beschreven hoe het pensioenfonds invulling geeft aan de informatieverplichting van het pensioenfonds conform de eisen van de Pensioenwet. Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft verder een offerte aangevraagd voor het realiseren van een website voor het pensioenfonds. Het bestuur zal begin 2009 hierover een besluit nemen. Bestuursvergaderingen Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft het afgelopen jaar negen maal vergaderd ( 24 januari, 22 februari, 28 maart, 25 april, 29 mei, 19 juni, 28 augustus, 15 oktober en 3 december). Daarnaast hebben besprekingen plaatsgevonden over specifieke onderwerpen. De belangrijkste onderwerpen waren de jaar stukken 2007, de financiële positie van het pensioenfonds (op basis van het op 1 januari 2008 in werking getreden Financieel Toetsingskader), de continuïteitsanalyse, het beleggingsbeleid, de inwerkingtreding van de nieuwe Pensioenwet alsmede de hieruit voortvloeiende aanpassing en/of opstelling van de diverse fondsdocumenten zoals de statuten, ABTN, Pensioenreglementen, Reglement Verantwoordingsorgaan, Reglement Visitatiecommissie, Klachten- en geschillenregeling en gedragscode. Naleving wet - en regelgeving Overtredingen van wet - en regelgeving zijn het bestuur niet bekend. Het afgelopen jaar zijn aan het pensioenfonds geen dwangsommen of boetes opgelegd. Er zijn door DNB geen aanwijzingen aan het pensioenfonds gegeven, noch is een bewindvoerder aangesteld of is bevoegdheidsuitoefening van organen van het pensioenfonds gebonden aan toestemming van de toezichthouder. Gedragscode Jaarlijks wordt door de bestuursleden bevestigd dat zij de gedragscode nageleefd hebben. Ook dit jaar heeft dit plaatsgevonden. 14

Pensioenparagraaf De pensioenregeling Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft per 1 januari 2006 een nieuw pensioenreglement vastgesteld geldend voor werknemers die zowel op 31 december 2005 als op 1 januari 2006 deelnemer waren aan pensioenreglement 2003, alsmede voor nieuwe deelnemers vanaf 1 januari 2006. Voor werknemers die voor 1 januari 2005 in dienst zijn getreden en op 1 januari 2005 de leeftijd van 55 jaar of ouder hebben en als deelnemer worden aangemerkt onder pensioenreglement 2003, blijft pensioenreglement 2003 van toepassing. Met dien verstande dat het bepaalde omtrent het toeslagbeleid in pensioenreglement 2006 ook op pensioenaanspraken van deze deelnemers van toepassing is. Pensioenregeling 2006 De pensioenregeling 2006 is een zogenaamde geïndexeerde middelloonregeling met een excedent beschikbare premieregeling. De salarisgrens bedraagt 54.446,- per 1 januari 2008 en 56.079,- per 1 januari 2009. De salarisgrondslag is het bij de werkgever geldelijk feitelijk verdiende salaris vermeerderd met de vakantietoeslag, vermeerderd met eventuele vaste uitkeringen uit hoofde van het dienstverband (o.a. ploegentoeslag). De pensioengrondslag voor de middelloonregeling (A) is gelijk aan de salarisgrondslag tot de salarisgrens verminderd met een franchise van 12.209,- per 1 januari 2008 en 12.465,- per 1 januari 2009. De pensioengrondslag voor de excedent beschikbare premieregeling (B) is gelijk aan de salarisgrondslag verminderd met de salarisgrens. Het ouderdomspensioen bedraagt 2,25% van de voor het desbetreffende deelnemersjaar geldende pensioengrondslag voor de middelloonregeling (A). Over de pensioengrondslag voor de excedent beschikbare premieregeling (B) wordt een pensioenkapitaal opgebouwd in een beschikbare premieregeling. De opgebouwde pensioenaanspraken worden jaarlijks verhoogd met een index die is afgeleid van de algemene loonontwikkeling bij de werkgever, mits de behaalde rendementen toereikend zijn en de financiële positie van het fonds dit toelaat. Het ouderdomspensioen gaat in beginsel in op 65 jaar. De pensioenregeling biedt de mogelijkheid om onder bepaalde voorwaarden eerder, later of parttime met pensioen te gaan. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden van actieve deelnemers bedraagt 65% van het maximaal te bereiken ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en B. Voor deelnemers die voor 1 januari 2006 deelnemer waren in pensioenregeling 2003 is daarnaast een nabestaandenpensioen op risicobasis verzekerd. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden van gewezen actieve deelnemers bedraagt 65% van het maximaal te bereiken ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en indien van toepassing 65% van het ouderdomspensioen dat is verkregen uit hoofde van de omzetting van het pensioenkapitaal. Op pensioendatum heeft de deelnemer de keuze om het partnerpensioen om te zetten in een hoger ouderdomspensioen of omgekeerd. Het wezenpensioen bedraagt voor één, twee, respectievelijk drie of meer kinderen 16%, 28% respectievelijk 36% van het behaalbaar partnerpensioen. Per 1 januari 2008 zijn de opgebouwde pensioenaanspraken verhoogd met 4,03% en de premievrije pensioenaanspraken en ingegane pensioenen met 1,48%. Per 1 januari 2009 zijn zowel de opgebouwde pensioenaanspraken als de premievrije pensioenaan spraken en ingegane pensioenen niet verhoogd. Bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid vindt voortzetting van de pensioenopbouw plaats op basis van pensioengrondslag A en pensioengrondslag B. Het arbeidsongeschiktheidspensioen bedraagt bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid maximaal 65% van de salarisgrondslag voor zover deze uitgaat boven de AOPuitkeringsdrempel. De AOP- uitkeringsdrempel bedraagt het WIA maximum dagloon, zijnde 46.205,- per 1 januari 2008 en 47.802,- per 1 januari 2009. Indien en voor zover de kosten van de pensioenregeling niet hoger zijn dan 26,5% van de salarissom, draagt de deelnemer niet bij in de kosten van de pensioenregeling. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 15

De kosten voor aanvullend ANW hiaat en kosten voor extra in te kopen pensioen komen geheel voor rekening van de werknemer. Aanvullende pensioenen: ANW pensioen: 6.000,- of 12.000,- (optioneel). Extra pensioen: Indien en voorzover de in het reglement genoemde grenzen aan de pensioenopbouw niet wordt overschreden, kan een deelnemer voor eigen rekening aanvullende premies storten voor de opbouw van extra pensioen. Deze premies worden toegevoegd aan het pensioenkapitaal. Overgangsregeling: Voor werknemers die deelnemer waren in de zin van pensioenreglement 2003, kunnen de opgebouwde aanspraken worden overgedragen naar pensioenreglement 2006. Pensioenregeling 2003 De pensioenregeling 2003 is een zogenaamde eindloonregeling. De salarisgrondslag is het bij de werkgever geldelijk feitelijk verdiende salaris vermeerderd met de vakantietoeslag, vermeerderd met eventuele vaste uitkeringen uit hoofde van het dienstverband (o.a. ploegentoeslag). De eindsalarisgrondslag bedraagt de hoogste salarisgrondslag die voor de deelnemer gedurende de laatste 5 jaren van zijn deelnemerschap heeft gegolden. De pensioengrondslag is gelijk aan de eindsalarisgrondslag verminderd met een franchise van 10.995,- per 1 januari 2008 en 11.187,- per 1 januari 2009. Het maximum aantal deelnemingsjaren bedraagt 40 jaren. Het ouderdomspensioen gaat in beginsel in op 65 jaar. Deelnemers in dienst per 31 december 1997 en op wie reglement 1998 van toepassing is geworden, verwerven tussen leeftijd 50 en 60 extra garantiejaren. Naast ouderdomspensioen kent pensioenregeling 2003 een tijdelijk ouderdomspensioen. Er bestaat de mogelijkheid om tussen 60 en 65 jaar met vervroegd ouderdomspensioen te gaan. Tevens bestaat de mogelijkheid om tussen 60 en 62 jaar met vervroegd tijdelijk pensioen te gaan. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden van actieve deelnemers bedraagt 50% van de laatste pensioengrondslag op risicobasis. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden van gewezen deelnemers of gepensioneerden is het na omzetting van ouderdomspensioen gekozen partnerpensioen. Op pensioendatum heeft de deelnemer de keuze om het ouderdomspensioen om te zetten in een partnerpensioen. Het wezenpensioen bedraagt voor één, twee, respectievelijk drie of meer kinderen 8%, 14% respectievelijk 18% van de laatste pensioengrondslag. Per 1 januari 2008 zijn de opgebouwde pensioenaanspraken verhoogd met 4,03% en de premievrije pensioenaanspraken en ingegane pensioenen met 1,48%. Per 1 januari 2009 zijn zowel de opgebouwde pensioenaanspraken als de premievrije pensioenaanspraken en ingegane pensioenen niet verhoogd. Bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid vindt voortzetting van de pensioenopbouw tot 62 jaar plaats op basis van eindsalarisgrondslag. Het arbeidsongeschiktheidspensioen bedraagt bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid maximaal 65% van de salarisgrondslag voor zover deze uitgaat boven de AOP-uitkeringsdrempel. De AOP- uitkeringsdrempel bedraagt het WIA maximum dagloon, zijnde 46.205,- per 1 januari 2008 en 47.802,- per 1 januari 2009. Indien en voor zover de kosten van de pensioenregeling niet hoger zijn dan 26,5% van de salarissom, draagt de deelnemer niet bij in de kosten van de pensioenregeling. De kosten voor aanvullend ANW hiaat en kosten voor extra in te kopen pensioen komen geheel voor rekening van de werknemer. Aanvullende pensioenen: ANW pensioen: 6.000,- of 12.000,- (optioneel). Spaarjaren: Het maximaal in te kopen spaarpensioen is niet hoger dan een pensioen vastgesteld op basis van 40 dienstjaren minus bereikbare deelnemerstijd van de deelnemer. Pluspensioen: Ouderdomspensioen uit hoofde van beschikbare premieregeling. 16

Premie 2008 De werkgever is gehouden jaarlijks bij Stichting Pensioenfonds De Fracties de bijdragen te storten ter financiering van de aanspraken zoals deze voortvloeien uit het pensioenreglement en zijn berekend naar de grondslagen zoals beschreven in de ABTN van Stichting Pensioenfonds De Fracties. De financiering geschiedt op basis van een doorsneepremie. De pensioenpremie is bepaald in overleg met de CAOpartijen en bedraagt 26,5% van de salarissom. In het premiepercentage is 1,5%-punt begrepen voor uitvoeringskosten. De doorsneepremie wordt op regelmatige basis getoetst. Indien blijkt dat de vastgestelde premie niet langer toereikend of meer dan toereikend is, zal, de actuaris gehoord hebbende, bekeken worden in hoeverre de premie kan worden aangepast. Indien de kosten van de pensioenregeling het genoemde maximum overschrijden, treden de CAO-partijen in overleg. Indien de bijdragen niet voldoende zijn voor de financiering van de in het betreffende jaar toe te kennen pensioenaanspraken, is het bestuur bevoegd te besluiten om de pensioenopbouw in dat jaar met een voor iedere deelnemer gelijk percentage te verminderen. Hierbij wordt het bepaalde bij of krachtens artikel 134 Pensioenwet in acht genomen. Met ingang van 1 januari 2008 bedraagt de premie 26,5%. Met ingang van 1 januari 2009 bedraagt de premie ongewijzigd 26,5%. Dekkingsgraad De dekkingsgraad van Stichting Pensioenfonds De Fracties is door de gevolgen van de kredietcrisis ultimo 2008 onder de 105% gekomen, te weten 103,7% ultimo december 2008. Aangezien de aanwezige dekkingsgraad ultimo verslagjaar lager is dan de benodigde dekkingsgraad, en tevens lager is dan de minimaal vereiste dekkingsgraad van 105%, is er sprake van een reserve- en dekkingstekort. Deze tekorten zijn door het pensioenfonds onverwijld gemeld aan DNB op 20 januari 2009. Het pensioenfonds heeft een kortetermijnherstelplan (conform artikel 140 Pensioenwet) opgesteld op basis van de door Watson Wyatt B.V. opgestelde continuïteitsanalyse. Het pensioenfonds dient een kortetermijnherstelplan op te stellen om aan te geven hoe binnen een periode van 3 jaren weer een dekkingsgraad van minimaal 105% wordt bereikt. Door de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is, gelet op de uitzonderlijke economische situatie, eind februari 2009 echter aangekondigd dat deze termijn van 3 jaren is verlengd naar 5 jaren. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft dit kortetermijnherstelplan op 26 maart 2009 bij DNB ingediend. Toeslagbeleid Stichting Pensioenfonds De Fracties kent een voorwaardelijk toeslagbeleid waarbij, afhankelijk van de financiële positie, jaarlijks per 1 januari toeslagen kunnen worden verleend. Voor deze jaarlijkse toeslagverlening is geen bestemmingsreserve gevormd en wordt geen expliciete premie betaald. De jaarlijkse toeslag wordt gefinancierd uit het geheel van aanwezige middelen, rendementen en premieinkomsten. De toeslagruimte is een percentage dat door het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties wordt vastgesteld op basis van een beleidsstaffel afhankelijk van de hoogte van de dekkingsgraad in enig jaar. De toeslagverlening is niet van toepassing op het pensioenkapitaal als bedoeld in artikel 2.4 van pensioenreglement 2006. Bij de toeslagverlening wordt onderscheid gemaakt tussen de actieve deelnemers en de inactieve deelnemers (gewezen deelnemers en gepensioneerden). Uitgangspunt voor de jaarlijkse toeslagverlening aan de actieve deelnemers is de Werkgever loonindex. Het bestuur heeft in het verslagjaar besloten om de rechten van de actieve deelnemers per 1 januari 2008 te verhogen met 4,03%. Uitgangspunt voor de jaarlijkse toeslagverlening aan de inactieve deelnemers is de procentuele verhoging van het consumentenprijsindexcijfer (CPI) voor alle huishoudens (afgeleid), zoals dit wordt berekend door het Centraal Bureau voor de Statistiek, over de maand oktober van het voorafgaande jaar ten opzichte van de maand oktober van het daaraan voorafgaande jaar. Deze procentuele verhoging is gemaximeerd en zal niet meer bedragen dan de Werkgever loonindex. Het bestuur heeft in het verslagjaar besloten om de ingegane en premievrije pensioenen met ingang van 1 januari 2008 met 1,48% te verhogen. Voor 2009 heeft het bestuur, de actuaris gehoord hebbende, besloten om gezien de financiële positie van het pensioenfonds met ingang van 1 januari 2009 geen toeslagen te verlenen aan zowel de actieve als inactieve deelnemers. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 17

Herstelplan Begin 2009 heeft het pensioenfonds een kortetermijnherstelplan opgesteld op basis van een door Watson Wyatt B.V. opgestelde continuïteitsanalyse. Dit kortetermijnherstelplan is tezamen met de continuïteitsanalyse op 26 maart 2009 aan DNB verzonden. Bij de opstelling van het herstelplan zijn de navolgende herstelmaatregelen als uitgangspunt genomen: De daling van de dekkingsgraad in 2008 is met name veroorzaakt door de volgende oorzaken: Stijging van de Technische Voorziening door daling van de marktrente. Het effect op de dekkingsgraad is een daling van 34,6%; Daling vermogen door (negatieve) beleggingsrendementen. Het effect op de dekkingsgraad is een daling van 8%; Er zijn verder geen aanvullende herstelmaatregelen getroffen. Informatieverstrekking omtrent het kortetermijnherstelplan aan deelnemers en overige betrokkenen In overeenstemming met de communicatievereisten uit de pensioenwet is in de startbrief en in de informatie bij uitdiensttreding opgenomen dat het pensioenfonds een dekkingstekort heeft, en zich in een herstelsituatie bevindt. Daarnaast worden de deelnemers van het pensioenfonds geïnformeerd over het herstelplan middels berichten van het pensioenfonds op het intranet. Verder is het herstelplan opvraagbaar voor alle deelnemers. Aan gewezen deel nemers en pensioengerechtigden wordt in overeenstemming met de communicatievereisten uit de pensioenwet op verzoek informatie over het herstelplan verstrekt. Op basis van het huidige beleidskader van het pensioenfonds is uitgegaan van een minimum vereist eigen vermogen van het pensioenfonds ultimo december 2008 van 5% van de Technische Voorzieningen. Het vereist eigen vermogen is ultimo december 2008 vastgesteld op 113,4% van de Technische Voorzieningen. Het pensioenfonds bevindt zich hiermee in een situatie van dekkingstekort. Uit het in het herstelplan opgenomen dekkingsgraadsjabloon blijkt dat opheffing van het dekkingstekort in een periode van 3 jaar wordt gehaald. Voorts blijkt dat opheffing van het reservetekort in een periode van 15 jaar wordt gehaald. In het herstelplan is gebruik gemaakt van de volgende herstelmaatregelen: Per 1 januari 2009 worden geen toeslagen toegekend aan actieven en inactieven. Dit is in overeenstemming met het eerder geformuleerde beleid zoals opgenomen in de ABTN van het pensioenfonds. Het pensioenfonds hanteert een doorsneepremie van 26,5% van de salarissom (inclusief de beschikbare premieregeling). Indien de beschikbare premieregeling buiten beschouwing wordt gelaten bedraagt de doorsneepremie in de komende 15 jaar gemiddeld 25,0% van de salarissom. De doorsneepremie is ruim kostendekkend en draagt bij aan de herstelkracht van het fonds. Herverzekering Het overlijdensrisico en het arbeidsongeschiktheidsrisico zijn door Stichting Pensioenfonds De Fracties voor een periode van 5 jaar ondergebracht bij de Zwitserse Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente (Zwitserleven). Deze herverzekeringsovereenkomst loopt van 1 januari 2004 tot en met 31 december 2008 en heeft een opzegtermijn van 3 maanden. Op 15 oktober 2008 heeft Stichting Pensioenfonds de Fracties een nieuw herverzekeringscontract gesloten met Zwitserleven voor de periode 1 januari 2009 tot en met 31 december 2013. Ten behoeve van het overlijdensrisico worden jaarlijks de risicokapitalen herverzekerd. Het risicokapitaal is gelijk aan de contante waarde van een direct ingaand nabestaandenpensioen en aanvullend ANW-hiaatpensioen, verminderd met de ten behoeve van de betreffende deelnemer aanwezige voorziening voor ouderdomspensioen, nabestaandenpensioen en tijdelijk ouderdomspensioen. Onder het arbeidsongeschiktheidsrisico wordt verstaan de premievrije voortzetting van de pensioenopbouw alsmede de te verzekeren arbeidsongeschiktheidspensioenen. Op de winstberekeningsdatum (twee jaar na afloop van de contractsperiode) wordt door Zwitserleven een winstaandeel ten behoeve van het pensioenfonds bepaald. De van toepassing zijnde formule is vastgelegd in de herverzekeringsovereenkomst. 18

Verwachte wijzigingen in het komend jaar De heer Verhaart heeft Loders Croklaan, en daarmee ook het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties, per 1 april 2009 verlaten. De heer J.H.M. van Ree heeft de heer Verhaart per 1 april opgevolgd als werknemersbestuurslid. Verder heeft mevrouw A.M. van der Stelt te kennen gegeven haar positie binnen het bestuur ter beschikking te stellen. Momenteel loopt er een procedure om deze vacature als werknemersbestuurslid in te vullen. Het bestuur zal zich begin 2009 verder met AZL N.V. afspraken maken omtrent het realiseren van een website voor Stichting Pensioenfonds De Fracties. Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 19

Verzekerdenbestand Actieve Gewezen Pensioen- Totaal deelnemers deelnemers gerechtigden Stand per 31 december 2007 410 125 15 550 Mutaties door: Nieuwe toetredingen 48 48 Ontslag met premievrije aanspraak -24 24 0 Waardeoverdracht -14-14 Ingang pensioen -6 6 0 Overlijden 0 Afloop 0 Andere oorzaken 2-3 -5-6 Mutaties per saldo 20 7 1 28 Stand per 31 december 2008 430 * 132 16 578 Specificatie pensioengerechtigden 2008 2007 Ouderdomspensioen 15 9 Nabestaandenpensioen 1 1 Arbeidsongeschiktheidspensioen 0 5 Totaal 16 15 * Waarvan 3 deelnemers met een (gedeeltelijk) arbeidsongeschiktheidspensioen. 20

Beleggingen Algemene ontwikkelingen Voor pensioenfondsen zet de terugblik op de ontwikkelingen in het jaar 2008 aan tot het hanteren van bewoordingen die teleurstelling en negativisme in de overtreffende trap tot uitdrukking moeten brengen. Zoals eerder opgemerkt, hebben deze ontwikkelingen voor de meeste pensioenfondsen geleid tot een ongekende daling van hun dekkingsgraad, waardoor Nederland aan het einde van 2008 nauwelijks nog pensioenfondsen kende die zich niet in een situatie van een reservetekort of, erger nog, onderdekking bevonden. De kredietcrisis heeft pensioenfondsen aan alle kanten geraakt en slechts weinigen hebben zich zodanig weten te beschermen dat ze relatief ongeschonden deze zware storm wisten te doorstaan. Aan de ene kant was daar de dramatische, wereldwijde koersval op de aandelenbeurzen. Elk kwartaal van 2008 liet, aangevoerd door de instortende koersen van met name banken en verzekeraars, een negatieve aandelenperformance zien, waardoor aan het einde van het jaar bij het opmaken van de balans een koersdaling van circa 40% zichtbaar is geworden. En alsof deze ontwikkeling niet al dramatisch genoeg was, werd de balans van de pensioenfondsen daarnaast ook nog geraakt door de koersdalingen in de sfeer van vastgoed en alternatieve beleggingen. Dit werd vooral zichtbaar in de tweede helft van het jaar toen de grondstoffenprijzen in een vrije val terecht kwamen en allerlei andere alternatieve beleggingsvormen, die in de voorgaande jaren steeds meer aan populariteit wonnen door hun lage correlatie met de traditionele beleggingscategorieën waarin pensioenfondsen belegden, opeens een aantal minder prettige eigenschappen ten toneel spreidden. Zo bleek de lage correlatie onder de, weliswaar extreme, marktomstandigheden toch minder te zijn en bleek de koersvorming in de praktijk vaak mijlenver af te liggen van hetgeen theoretisch onder normale omstandigheden zou kunnen worden berekend. Vooral een volledig opgedroogde verhandelbaarheid was debet aan dit laatste fenomeen. De balans van pensioenfondsen, tot uitdrukking komend in de dekkingsgraad, is in 2008 in vele gevallen ook nog minstens zo hard geraakt door de daling van de rente, die mede werd veroorzaakt door beleggers die zich, door hun vlucht uit alles wat met risico werd geassocieerd, alleen nog veilig waanden met beleggingen in staatsobligaties. Deze rentedaling was op zichzelf beschouwd nog positief voor de waarde van de betreffende obligaties, ware het niet dat met de enkele jaren geleden geïntroduceerde marktwaarde van de pensioenverplichtingen de waarde van deze component van de pensioenfondsbalans nog veel harder steeg. Alleen een voldoende omvangrijke afdekking van het renterisico, die ervoor kon zorgen dat de stijging van de waarde van die pensioenverplichtingen kon worden bijgebeend door de beleggingen, had er voor kunnen zorgen dat pensioenfondsen van die ontwikkeling slechts in beperkte mate de negatieve gevolgen zouden voelen. Met het oog op de in de eerste helft van 2008 nog bestaande vrees voor een verder oplopende inflatie, en de daarmee gepaard gaande verwachting dat dit in een oplopende rente zou resulteren, hebben vele fondsen afgezien van een dergelijke afdekking van het renterisico. De rentedaling die zich in 2008 heeft gemanifesteerd, kan worden afgelezen uit verderstaande grafiek. Hierin wordt de door DNB maandelijks gepubliceerde rentecurve getoond die pensioenfondsen moeten hanteren bij de berekening van de marktwaarde van de pensioenverplichtingen. De grafiek laat het renteniveau zien dat in de markt wordt waargenomen voor verschillende looptijden (van 1 tot 60 jaar). De verplichtingen aan de deelnemers van het pensioenfonds kennen verschillende looptijden. De dienovereenkomstige renteniveaus moeten bij de calculatie van de tot de totale marktwaarde van die verplichtingen worden gebruikt. Lagere renteniveaus leiden ertoe dat de verplichtingen een hogere marktwaarde krijgen. Omgekeerd geldt dat hogere renteniveaus tot een daling van de marktwaarde van de pensioenverplichtingen leiden. Ontwikkeling DNB rentecurve 5,5 5 31-12-2007 4,5 Rente in % 4 3,5 31-12-2008 3 2,5 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 Looptijd Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2008 21

Samenvattend kan dan ook gesteld worden dat 2008 een van de slechtste en meest turbulente jaren voor beleggers ooit was, waarin de aandelenkoersen wereldwijd bijna 40% (in euro) daalden, spreads op (hoogrentende) bedrijfsobligaties naar recordhoogte stegen en enkel westerse staatsleningen profiteerden van de behoefte aan veiligheid en liquiditeit bij beleggers, met als gevolg dat de rentes op dit papier (vooral in het vierde kwartaal) sterk daalden. Een aantal (macro-economische) factoren zijn debet geweest aan deze ontwikkelingen. Zo richten de prijsdalingen op de Amerikaanse huizenmarkt al circa 1,5 jaar een enorme economische schade aan, niet alleen bij de betrokken hypotheekbanken en huiseigenaren, maar zeker ook op financiële markten. De in de laatste jaren tot grote omvang gestegen activiteiten rondom het bundelen en doorverkopen van pakketten financiële producten ( securitisation ) en de handel erin op weinig transparante en illiquide kredietmarkten, hebben sterk bijgedragen aan de verspreiding van de effecten van de negatieve huizenmarkt naar andere regio s. Met name ook Europese financiële instellingen zijn hierbij hard getroffen. Eerder in het jaar in maart, toen de Amerikaanse centrale bank en JP Morgan Chase de Amerikaanse investment bank Bear Stearns van de ondergang redden, was er nog sprake van optimisme. Gesteund door gedaalde koersniveaus, zette er een forse rally bij aandelen en bij de risicovollere obligaties in. Dat deze rally tot medio mei kon aanhouden, had te maken met de veerkracht die de Amerikaanse economie toen nog toonde. Het economische nieuws en de kwartaalcijfers van de bedrijven vielen mee en beleggers hoopten zelfs op het einde van de kredietcrisis. Daarbij bood de aanhoudende forse groei in de opkomende economieën ruimte voor enig optimisme over de wereldeconomie. Daarin lag ook de bron voor de prijsstijgingen van olie, andere grondstoffen en voedsel en leek de inflatie zelfs het kernprobleem van 2008 te worden. De Europese Centrale Bank verhoogde begin juli met het oog op die oplopende inflatie zelfs nog het officiële rentetarief tot 4,25% (+25 basispunten). bank Lehman Brothers in september. Hierdoor keerde het optimisme en verslechterden de kredietmarkten verder. Centrale banken en overheden moesten alle zeilen bijzetten om het financiële systeem overeind te houden. Banken werden van omvangrijke liquiditeiten voorzien om de balansen te versterken. Overheden gingen over tot maatregelen die we slechts in de jaren 30 eerder hebben gezien en feitelijk zijn in een aantal westerse landen systeembanken genationaliseerd. Vanaf oktober werd het effect van de crisis zichtbaar in de reële economie. Wantrouwen bij banken, bedrijven en consumenten leidde wereldwijd tot vraaguitval. In de Verenigde Staten steeg de werkloosheid fors en wereldwijd nam de industriële productie af, met dalende grondstoffenen energieprijzen als gevolg. Een olieprijs van nagenoeg $150 in juli leidde nog tot inflatieangsten. De ineenstorting van de economische groei en een olieprijs van onder $40 heeft eind december de situatie en vooruitzichten voor pensioenfondsen 180 graden doen omslaan. De strategische beleggingsmix, realisatie en benchmarks van Stichting Pensioenfonds De Fracties kan als volgt worden samengevat: BGI beheert voor Stichting Pensioenfonds De Fracties aandelen, liability driven investments ( LDI ) en obligaties. De aandelen worden volgens een 70/30-strategie beheerd, waarvan 70% in wereldwijde aandelen en 30% in Europese aandelen. De LDI en obligatie beleggingen worden op basis van execution only beheerd, dit betekent dat er geen rebalancing tussen de fondsen plaatsvindt. Echter, negatieve berichten van banken keerden de situatie vervolgens verrassend snel. De hoop op het einde van de kredietcrisis vervloog. Katalysator van de snelle verslechtering op de markten was de ondergang van investment 22