Review: Internationalisering van het Nederlandse MKB Een inventarisatie van EIM-onderzoek Nicolette Tiggeloove Jolanda Hessels Zoetermeer, 18 juni 2009
ISBN: 978-90-371-0999-3 Bestelnummer: A200908 Prijs: 30,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Omvang en aard internationale activiteiten MKB 7 3 Trends en ontwikkelingen 13 4 Beleidsimplicaties en -ontwikkelingen 17 5 Aanbevelingen voor nader onderzoek 19 Literatuurlijst 21 3
1 Inleiding Met de toenemende globalisering neemt ook de aandacht toe voor internationalisering van het Nederlandse MKB. Door de opkomst van nieuwe spelers op de Europese markt en de wereldmarkt krijgen MKB-bedrijven te maken met een grotere buitenlandse concurrentie op de thuismarkt. Daarnaast ontstaan er ook meer kansen voor MKB-bedrijven op buitenlandse markten. Dit zien we terug in de groeiende actieve rol van MKB-bedrijven op buitenlandse markten. Binnen het programmaonderzoek zijn in de loop der jaren diverse onderzoeken verricht naar internationalisering van het MKB. In de basisstudie 'Internationalisering van het Nederlandse MKB; bestaande en gewenste inzichten' (Hessels, Overweel en Prince, 2005) zijn verschillende witte vlekken geïdentificeerd. Op grond daarvan is recent onder meer onderzoek gedaan naar de relatie tussen innovativiteit van Nederlandse MKB-bedrijven en internationalisering, de ontwikkeling en kenmerken van exporterende starters, de relatie tussen internationalisering op macroniveau en de exportoriëntatie van startende ondernemers en het effect van internationalisering op ondernemerschap en economische groei. In deze review Internationalisering wordt de stand van zaken opgemaakt wat betreft verworven kennis en inzichten. Tevens wordt een stap gezet naar beleidsontwikkelingen en naar aanbevelingen voor nieuw onderzoek. Leeswijzer Deze review presenteert in hoofdstuk 2 allereerst enkele facts & figures met betrekking tot de aard en omvang van de internationale activiteiten van het MKB. Vervolgens besteedt hoofdstuk 3 aandacht aan trends en ontwikkelingen in internationalisering; dit hoofdstuk gaat tevens in op de relatie tussen internationalisering en economische groei. In hoofdstuk 4 staan de beleidsontwikkelingen centraal en hoofdstuk 5 sluit af met aanbevelingen voor vervolgonderzoek. 5
2 Omvang en aard internationale activiteiten MKB Dit hoofdstuk presenteert de belangrijkste facts & figures met betrekking tot de omvang en aard van internationale activiteiten van MKB-bedrijven. Hierbij wordt aandacht besteed aan export, import, directe buitenlandse investeringen en grensoverschrijdende samenwerking. Waar mogelijk wordt tevens een uitsplitsing gemaakt naar sectoren, de bedrijfsgrootte en de landenoriëntatie. Ook komen de prestaties van het Nederlandse MKB in Europees perspectief aan de orde en het onbenutte exportpotentieel. Het MKB is goed voor bijna 60% van de totale Nederlandse export Over aantallen exporteurs en de omvang van de export van het MKB doen veel cijfers de ronde. Cijfers voor aantallen exporteurs en de waarde van de exportomvang worden verzameld door diverse organisaties voor verschillende doeleinden. Vaak lopen de cijfers sterk uiteen. Om de omvang en ontwikkeling van de MKB-export in kaart te brengen is door EIM de Exportindex MKB ontwikkeld (Gibcus, Snel en Verhoeven, 2007 en 2008). 1 De export van het MKB in 2007 kwam uit op ruim 224 miljard, terwijl de totale export van het Nederlandse bedrijfsleven 425 miljard euro bedroeg. Het aandeel van het MKB in de totale Nederlandse export lag in de periode 2000-2007 op gemiddeld 58%. Kortom, het MKB speelt een aanzienlijke rol in de totale Nederlandse export. Vanaf 2004 groeide de export van het MKB sneller dan de export van het grootbedrijf; zie Figuur 1. Figuur 1 Exportindex MKB, 2000-2007 (2000=100) 160 150 140 130 Index 120 110 100 90 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Exportindex MKB Exportindex grootbedrijf Bron: EIM op basis van ERBO (Kamer van Koophandel), Productiestatistieken en Nationale Rekeningen (CBS). 1 Tenzij anders vermeld zijn de cijfers in dit hoofdstuk afkomstig uit de publicatie van Gibcus, Snel en Verhoeven (2008), De Exportindex MKB 2007. 7
Ruim 72.800 MKB-exporteurs Het MKB telde in 2007 ruim 72.800 exporterende bedrijven, zo'n 9,4% van het totaal aantal MKB-bedrijven in Nederland. Het aantal MKB-exporteurs is in de periode 2000-2007 met 13% toegenomen. Binnen het MKB zijn een aantal belangrijke verschuivingen waar te nemen. Zo nam het belang van het kleinbedrijf (tot 10 werkzame personen) binnen het aantal exporteurs toe van 74% in 2000 naar 80% in 2007, terwijl het aandeel van het middenbedrijf afnam. Waardoor komt deze verschuiving? De sector met de meest imposante groeispurt van het aantal exporteurs in het afgelopen jaar is de zakelijke dienstverlening. Op enige afstand volgt de groothandel. Van oudsher herbergen deze sectoren vooral kleine bedrijven. Juist voor kleinere bedrijven is het van belang dat de transactiekosten voor export in de afgelopen jaren zijn gedaald, onder andere door ontwikkelingen op het gebied van informatie- en communicatietechnologie, reductie van transportkosten en een verdere verlaging van barrières voor internationale handel en investeringen. Export wordt voor MKB steeds belangrijker Het belang van export voor het Nederlandse MKB neemt toe. In de periode 2000-2007 steeg de exportintensiteit, oftewel het aandeel van de export in de totale omzet van MKB-bedrijven, van 19% tot 26%. De exportintensiteit neemt toe met de bedrijfsgrootte, maar verschilt per sector. In de industrie wordt bijna de helft van de omzet direct geëxporteerd; in de groothandel en de transport- en communicatiesector is dit aandeel ongeveer een derde. Van de omzet uit de zakelijke dienstverlening wordt 16% geëxporteerd en van de landbouwomzet wordt circa 10% direct geëxporteerd. Groothandel goed voor bijna helft van de MKB-export De groothandel en de industrie zijn het sterkst vertegenwoordigd in de totale export van het MKB (zie Figuur 2). Het belang van de groothandel in de export is de afgelopen jaren sterk toegenomen tot 49% in 2007, terwijl het belang van de industrie is afgenomen naar 33%. Figuur 2 Verdeling export van het MKB naar sector, 2000 en 2007 2000 2007 8% 5% 2% 7% 4% 1% 6% 8% 38% 33% landbouw/visserij industrie groothandel transport/communicatie zakelijke diensten overige sectoren 39% 49% Bron: EIM op basis van ERBO (Kamer van Koophandel), Productiestatistieken en Nationale Rekeningen (CBS). Indirecte export kan voor het MKB een relevante strategie vormen Van de in Nederland geproduceerde goederen wordt een deel niet door de producenten zelf, maar door de groothandel en andere intermediairs geëxporteerd: de 8
zogenaamde indirecte export. In 2007 bedroeg de indirecte export van het MKB naar schatting een totaalbedrag van 18,9 miljard. De totale indirecte export van MKB en grootbedrijf tezamen bedroeg 27,2 miljard. Vooral in de landbouw en visserij speelt de indirecte export een belangrijke rol. Agrariërs bieden het overgrote deel van hun productie op veilingen aan. Nederlandse intermediairs kopen deze goederen en verkopen ze voor een belangrijk deel in het buitenland. Het MKB zorgt dus niet alleen voor directe export, maar vormt ook een belangrijke toeleverancier van goederen en diensten aan (grote) exporterende bedrijven. MKB-bedrijven schakelen soms bewust een intermediair in bij het exporteren, zoals een agent, een groothandelsbedrijf of een kantoor van een multinational (Hessels en Terjesen, 2007). De intermediair helpt dan bijvoorbeeld bij het identificeren van klanten in het buitenland en bij het opstellen van contracten. Juist voor MKB-bedrijven met beperkte middelen en weinig internationale ervaring kan het inhuren van een intermediair een belangrijke strategie zijn. Daar staat tegenover dat het inschakelen van een intermediair ook kosten en verlies van controle met zich meebrengt. Groot exportpotentieel onder Nederlandse MKB-bedrijven Bekend is dat een groot deel van het MKB (nog) niet internationaal actief is. Over het potentieel aan export in het MKB is echter veel minder bekend. EIM heeft een methode ontwikkeld om het theoretisch exportpotentieel te bepalen. Het theoretisch exportpotentieel is de export die gehaald zou worden indien nietexporterende bedrijven hetzelfde percentage van de omzet zouden exporteren als hun exporterende collega's binnen dezelfde branche en dezelfde grootteklasse. 1 Er wordt bij het exportpotentieel geen rekening gehouden met exporteurs die meer kunnen gaan exporteren. De cijfers rondom het exportpotentieel dienen met voorzichtigheid te worden gebruikt. Het theoretisch exportpotentieel is een indicatie van wat er kan gebeuren indien alle bedrijven in een sector evenveel gaan exporteren als de reeds exporterende bedrijven. Het exportpotentieel is beschikbaar voor de sectoren industrie, zakelijke dienstverlening en groothandel. De mate van benutting van het exportpotentieel in het MKB in deze drie sectoren was in 2006 gelijk aan 58%. De mate van benutting van het exportpotentieel in het grootbedrijf is veel hoger: 86%. Bij bedrijven met een grotere omvang wordt dus minder exportpotentieel onbenut gelaten. Hoe kleiner het bedrijf, hoe minder sterk de internationale oriëntatie. Vooral in de zakelijke dienstverlening laat het MKB een groot deel van het exportpotentieel onbenut. Bijna een kwart van het MKB doet aan import Uit gegevens van de studie 'Het belang van importen voor het MKB' (Van de Graaf en Overweel, 2002) blijkt dat bijna een kwart van het Nederlandse MKB goederen en diensten importeert. Het aantal importerende MKB-bedrijven neemt toe. Een van de redenen is de toename van uitbesteding onder MKB-bedrijven. De belangrijkste sector op importgebied is de handelssector. Deze sector is goed voor de helft van het aantal importeurs. Een tweede belangrijke sector is de in- 1 Het exportpotentieel is ontleend aan de Exportthermometer van EIM. In de Exportthermometer is het MKB gedefinieerd als ondernemingen met minder dan 100 werkzame personen. Dit is dus een andere definitie dan bij de Exportindex MKB. Het exportpotentieel is beschikbaar voor de sectoren industrie, groothandel en zakelijke dienstverlening. 9
dustrie. Het al dan niet importeren door bedrijven vertoont een verband met de bedrijfsomvang: hoe groter het bedrijf, hoe groter de kans dat het importeert. Twee procent van het MKB investeert in het buitenland MKB-bedrijven doen ook aan directe investeringen in het buitenland, zowel zelfstandig als samen met andere bedrijven. Soms is sprake van het volgen van grotere (internationale) bedrijven. Er is vrijwel geen kwantitatieve informatie beschikbaar over (de ontwikkeling van) directe buitenlandse investeringen door het MKB. Binnen het EIM MKB-Beleidspanel zijn in 2004 voor het eerst gegevens verzameld over buitenlandse investeringen. In het rapport 'Buitenlandse investeringen door het MKB' wordt op basis van een representatieve groep van ruim 1800 MKB-bedrijven de conclusie getrokken dat ruim 2% van het Nederlandse MKB heeft geïnvesteerd in het buitenland (Hessels en Overweel, 2004). De meeste Nederlandse MKB-bedrijven hebben geïnvesteerd in een verkoopkantoor of eigen productievestiging in het buitenland. De bedrijven hebben naar verhouding ook vaak geïnvesteerd in innovatie en ontwikkeling. Het aandeel MKBbedrijven met buitenlandse investeringen is naar verhouding het hoogst in de handels- en transportsector. MKB-bedrijven werken vaker internationaal samen Uit de resultaten van het MKB-Beleidspanel blijkt dat in 2004 ruim 9% van de Nederlandse MKB-bedrijven betrokken is bij een formeel internationaal samenwerkingsverband (Hessels, Overweel en Prince, 2005). Voor internationale samenwerkingsverbanden geldt dat ze minder complex en risicovol zijn dan directe buitenlandse investeringen. De belangrijkste motieven voor internationale samenwerking zijn het verkrijgen van toegang tot kennis en technologie, het kunnen aanbieden van een breder assortiment en het verkrijgen van toegang tot nieuwe of grotere afzetmarkten. Het merendeel van de bedrijven dat betrokken is bij grensoverschrijdende samenwerking werkt al langer dan vijf jaar samen met buitenlandse bedrijven. In de industrie en de transportsector werken naar verhouding de meeste MKB-bedrijven samen met buitenlandse partners. Positief verband internationalisering en bedrijfsgrootte De mate van internationalisering neemt toe met de bedrijfsgrootte. Hoe groter het bedrijf, hoe groter de kans dat het exporteert. Uit gegevens van het EIM MKB-Beleidspanel 2004 blijkt dat in de groep bedrijven met minder dan 10 werkzame personen (het kleinbedrijf) zo'n 18% exporteert, terwijl in het middenbedrijf (10-100 werkzame personen) gemiddeld een derde van de bedrijven omzet uit export behaalt (Hessels, Overweel en Prince, 2005). 10
Figuur 3 Aandeel internationaal actieve MKB-bedrijven per grootteklasse, in procenten, 2004 0-9 werkzame personen 10-100 werkzame personen 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Export Import Directe buitenlandse investeringen Grensoverschrijdende samenwerking Bron: EIM MKB-Beleidspanel, meting juli 2004. Ook bij directe buitenlandse investeringen geldt dat grotere bedrijven vaker in het buitenland investeren dan kleine bedrijven. Uit gegevens van het EIM MKB- Beleidspanel 2004 blijkt dat in het kleinbedrijf 2% van de bedrijven in het buitenland investeert en in het middenbedrijf 6% van de bedrijven. Verder is ook bij grensoverschrijdende samenwerking het aantal middelgrote ondernemingen dat formeel internationaal samenwerkt groter dan het aantal kleine ondernemingen. Internationale activiteiten MKB vooral gericht op buurlanden Duitsland en België zijn veruit de belangrijkste landen voor buitenlandse activiteiten van Nederlandse MKB-bedrijven, op afstand gevolgd door het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. Met name de Nederlandse export is sterk gericht op de buurlanden. Bijna 80% van de export gaat naar de landen in de Europese Unie, waarbij Duitsland met bijna een kwart veruit het belangrijkste exportland is. Buiten Europa is de VS de belangrijkste handelspartner met een aandeel van zo'n 6% (zie Exportthermometer 2008). Niet alleen ten aanzien van de export zijn de buurlanden voor het MKB de favoriete bestemming, ook voor de import spelen de buurlanden een grote rol. Nederlandse MKB-bedrijven importeren het meest uit onze directe buurlanden Duitsland en België. Belangrijke niet-europese leveranciers zijn de VS, China, Rusland en Taiwan. Ook het gros van de buitenlandse investeringen van het Nederlandse MKB gaat naar Europa, met name België en Duitsland. In vergelijking met export en import is het MKB bij investeringen in het buitenland minder gericht op de EU-15-landen (zie Hessels, Overweel en Prince, 2005). Buitenlandse investeringen door het Nederlandse MKB worden vooral gedaan om toegang te krijgen tot nieuwe en grotere markten voor producten en diensten en vanwege additionele productiecapaciteit. 11
Internationale activiteiten in opkomende markten: hoge barrières gaan samen met positief effect op concurrentiekracht Een belangrijke ontwikkeling die zich heeft voorgedaan in de afgelopen jaren is dat opkomende markten zich steeds meer hebben opengesteld voor internationale handel en investeringen. Ook Nederlandse MKB-bedrijven ondernemen activiteiten in opkomende markten. Onderzoek laat zien dat MKB-bedrijven uit ontwikkelde Europese landen die actief zijn in opkomende markten significant vaker tegen bepaalde barrières aanlopen dan bedrijven die uitsluitend actief zijn in andere ontwikkelde landen (Hessels en Kemna, 2008). Zo ervaren deze bedrijven vaker problemen als gevolg van gebrek aan vaardigheden of competenties van het eigen personeel, hoge kosten van internationalisering, gebrek aan informatie, taal- en cultuurverschillen en gebrek aan kapitaal. Daar staat wel tegenover dat deze bedrijven ook significant vaker van mening zijn dat internationalisering een positief effect heeft gehad op de concurrentiekracht. Het Nederlandse MKB is geen koploper in internationaal perspectief Het Nederlandse bedrijfsleven als geheel behoort tot de grootste exporteurs, importeurs en buitenlandse investeerders in de wereld. Uit de resultaten van de studie 'Internationale vergelijking internationalisering MKB' (2005) blijkt echter dat het Nederlandse MKB niet een dergelijke toppositie inneemt. Gelet op het aandeel MKB-bedrijven met exportactiviteiten, importen en directe buitenlandse investeringen neemt het Nederlandse MKB in Europees perspectief hooguit een middenpositie in. Uit de cijfers van de ENSR Enterprise Survey 1 blijkt dat het aandeel exporterende MKB-bedrijven in Nederland iets hoger ligt dan het Europese gemiddelde. Denemarken, Oostenrijk, Zwitserland, Zweden, Ierland, Duitsland en België doen het in dit opzicht beduidend beter. Ook wat betreft het aandeel MKB-bedrijven dat investeert in het buitenland neemt Nederland een middenpositie in. IJsland, Denemarken en Zwitserland kennen naar verhouding het grootste aandeel MKB-bedrijven met buitenlandse investeringen. Ook gelet op de exportoriëntatie van nieuwe ondernemers is Nederland geen koploper (Suddle en Hessels, 2007). 13% van de nieuwe Nederlandse ondernemers geeft aan dat meer dan een kwart van de klanten uit het buitenland komt of zal komen. Het OESO-gemiddelde bedraagt 17%, terwijl het EU-gemiddelde op 20% ligt. Diverse knelpunten bij internationalisering MKB-bedrijven komen diverse knelpunten tegen bij hun internationale activiteiten. Belangrijke knelpunten zijn vooral de hoge kosten van het internationaliseringsproces, wet- en regelgeving, taal- en cultuurverschillen en onvoldoende kennis en vaardigheden binnen in het eigen bedrijf (Hessels, Overweel en Prince, 2005). In recent onderzoek onder Nederlandse MKB-bedrijven die internationaal actief zijn worden ook betaal- en valutarisico's relatief vaak als knelpunt genoemd (Braaksma en Hessels, 2007). 1 De ENSR Enterprise Survey betreft een onderzoek onder circa 8.000 MKB-bedrijven in diverse Europese landen. Het onderzoek is door EIM uitgevoerd in het kader van de 'Observatory for European SMEs' voor de Europese Commissie, zie Europese Commissie (2004), Internationalisation of SMEs, Observatory of European SMEs; Report 2003 No. 4, KPMG Special Services, EIM Business & Policy Research en ENSR; Brussel. 12
3 Trends en ontwikkelingen In dit hoofdstuk worden recente trends en ontwikkelingen in (het onderzoek naar) internationalisering besproken. Ingegaan wordt op de verbreding van internationalisering en de sterke samenhang tussen de verschillende vormen van internationalisering. Andere belangrijke aspecten die recent in het onderzoek naar internationalisering aandacht krijgen zijn de samenhang met innovatie, de exportoriëntatie van startende ondernemers en de relatie tussen internationalisering, ondernemerschap en economische groei. Verbreding internationalisering Bij internationalisering gaat het vanouds vooral om export en import. De laatste jaren is er steeds meer aandacht voor andere vormen van internationalisering, zoals directe buitenlandse investeringen en grensoverschrijdende samenwerking. Er is sprake van een sterke samenhang tussen deze vormen van internationalisering. Uit onderzoek van EIM onder MKB-bedrijven die exporteren blijkt dat ondernemers vaak voor meerdere vormen van internationalisering kiezen (Braaksma en Hessels, 2007). MKB-bedrijven die exporteren doen ook vaak aan import. Van de onderzochte bedrijven blijkt bovendien één op de drie een joint venture of buitenlandse vestiging te hebben. Ruim de helft van de selectie bedrijven heeft ook grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden. Uit de resultaten van het MKB-Beleidspanel blijkt dat vooral bedrijven die in het buitenland hebben geinvesteerd sterker internationaal georiënteerd zijn (Braaksma en Meijaard, 2007). Zo exporteert 69% van deze bedrijven producten of diensten, tegen 31% van de bedrijven zonder buitenlandse investeringen. Tevens werken zij meer samen met buitenlandse bedrijven. Positieve relatie tussen innovatie en internationalisering Een factor die een belangrijke rol speelt in internationalisering van het Nederlandse MKB is de innovativiteit van de bedrijven. Niet alleen lijken innovatieve bedrijven intensiever te internationaliseren, maar ondernemingen die voor internationalisering hebben gekozen ontplooien ook regelmatig innovatieve activiteiten. Bovendien wordt 'toegang tot kennis en technologie' als een van de belangrijkste motieven genoemd bij internationalisering. Empirisch onderzoek van EIM toont aan dat innovatie en internationalisering op bedrijfsniveau positief samenhangen (Hessels, 2006 en 2008). In onderzoek op basis van gegevens van ruim 1.800 Nederlandse MKB-bedrijven is een positieve tweezijdige relatie geconstateerd tussen investeringen in innovatie en internationale activiteiten. Zo blijkt dat bedrijven die recentelijk hebben geïnvesteerd in productinnovaties significant vaker exporteren en importeren dan bedrijven die geen vernieuwingen in hun producten of diensten hebben doorgevoerd. Dit betekent dat innovatie een positieve rol speelt als katalysator voor internationalisering. Het onderzoek wijst eveneens uit dat internationalisering significant bijdraagt aan nieuwe innovatieve investeringen. Bedrijven komen via internationale handelsactiviteiten in aanraking met bijvoorbeeld nieuwe kennis, ideeën, technologieën en consumentenwensen in het buitenland en dit levert een positieve bijdrage aan innovatie. Kortom innovatie en internationalisering hebben een wederzijdse positieve invloed op elkaar. 13
Exporterende starters zijn ambitieus en presteren beter De relatie tussen innovatie en export wordt nader belicht in recent onderzoek gericht op nieuwe ondernemingen (Hessels en Snel, 2006). De bron van informatie voor dit onderzoek op bedrijfsniveau vormen de EIM-Starterscohorten 1998-2000. Van de groep startende ondernemingen exporteert 6% direct bij de start en na één jaar is dit aandeel gegroeid tot 8%. Deze bedrijven worden vaak aangeduid met de term born globals of international new ventures. Een startende ondernemer die over de grens actief wil zijn zal met iets speciaals op de markt moeten komen om een plaats op een buitenlandse markt te veroveren. Hierbij wordt in grote mate gebruik gemaakt van nieuwe technieken of uitvindingen. Voor een deel hangt dit samen met het gegeven dat producten of verpakkingen moeten worden aangepast aan de normen op de buitenlandse markten. Daarnaast worden deze technieken of uitvindingen ingezet om met unieke producten een plaats op de buitenlandse markt te veroveren. Bij bijna de helft van de exporterende bedrijven zijn de producten of diensten vrijwel geheel of voor een belangrijk deel gebaseerd op nieuwe technieken of uitvindingen. Ruim 40% van de exporterende starters werkt samen met andere bedrijven. Om internationaal actief te zijn is er investeringsbereidheid nodig. Exporterende starters blijken meer financiële middelen bij de start in te zetten dan niet-exporterende starters. Ook in de jaren na de start worden door de exporterende starters vaker extra middelen ingezet. Het blijkt geen weggegooid geld te zijn; exporterende starters presteren financieel beter dan de niet-exporteurs. Exporterende nieuwe ondernemingen van belang voor economische groei Ook de uitkomsten van onderzoek op basis van de Global Entrepreneurship Monitor met data van ruim 9.300 nieuwe ondernemers uit 36 landen wijzen op een directe positieve relatie tussen innovatie en export (Hessels en Terjesen, 2008). Nieuwe exportgerichte ondernemingen zijn niet alleen innovatiever en hebben vaak meer menselijk kapitaal, maar door te exporteren krijgen ze ook toegang tot nieuwe kennis en nieuwe technologieën. Dat betekent dat exporterende bedrijven vaak kwalitatief betere bedrijven zijn. Onderzoek wijst dan ook uit dat nieuwe exportgerichte ondernemingen een grotere bijdrage leveren aan economische groei dan nieuwe ondernemingen die zich uitsluitend op de binnenlandse markt richten (Hessels en Van Stel, 2007). Positief verband tussen ondernemerschap en internationalisering Succes in internationaal ondernemen wordt voor een belangrijk deel bepaald door de ervaring, kennis en vaardigheden van de ondernemer. De beschikbare kennis en ervaring in het managementteam vergroot de betrokkenheid bij internationalisering (De Clercq en Bosma, 2004). Uit het onderzoek naar nieuwe exportgerichte ondernemingen blijkt dat ondernemers die al ervaring, kennis en vaardigheden bezitten om een eigen bedrijf op te zetten en een netwerk van ondernemers hebben, zich eerder zullen richten op export (Hessels en Terjesen, 2008). Wanneer ondernemers in staat zijn hun bedrijf meer routinematig te besturen hebben zij ook meer tijd om kansen in het buitenland te identificeren en activiteiten over de grens te ontplooien (Hessels, 2008). 14
Internationalisering is stimulans voor nieuwe bedrijven De resultaten van het onderzoek naar nieuwe exportgerichte ondernemingen onderstrepen niet alleen het belang van ondernemerschapsvaardigheden voor internationalisering, maar ook de meerwaarde van exportgerichte ondernemingen als stimulans voor ondernemerschap. Nieuwe exporteurs hebben een stimulerend effect op het aantal nieuwe bedrijfsoprichtingen in een land (De Clercq, Hessels en Van Stel, 2007; Hessels, 2008). Dit komt doordat nieuwe exportgerichte ondernemingen over het algemeen succesvolle bedrijven zijn en als rolmodel het animo voor ondernemerschap vergroten. Ook hebben internationaal actieve bedrijven een stimulerend effect op de internationalisering van andere ondernemingen. Internationaal actieve bedrijven vormen bijvoorbeeld een belangrijke bron van kennis over ondernemen in het buitenland. Door het overdragen van kennis kunnen kleine bedrijven sneller gaan exporteren. Er is dan sprake van export spillovers (Hessels, 2008). 15
4 Beleidsimplicaties en -ontwikkelingen Internationale handel en investeringen zijn van groot belang voor de Nederlandse economie. Verdere internationalisering is een belangrijk streven vanuit de overheid. Kern van het beleid is vanouds het scheppen van adequate voorwaarden voor internationaal ondernemen. Dit gebeurt door het bevorderen van open markten en het aanpakken van marktverstoringen in het internationale speelveld. Daarnaast probeert de overheid drempels te verlagen voor ondernemers bij het starten of uitbreiden van hun activiteiten op buitenlandse markten. Roep om verdere versterking positie MKB In de tweede helft van de jaren negentig is er in het overheidsbeleid steeds meer aandacht gekomen voor de internationalisering van het MKB. In maart 2008 is de vernieuwde beleidsagenda Internationaal Ondernemen 1 gepubliceerd. Met verwijzing naar studies van EIM wordt in deze beleidsbrief benadrukt dat een belangrijk potentieel voor verdere internationalisering van het Nederlandse bedrijfsleven onbenut blijft en dat met name de positie van het MKB kan worden versterkt. Meer integra le bena dering: aandacht voor a lle vormen van internationalisering De overheid beschikt over diverse instrumenten om internationalisering van het MKB te bevorderen. Behalve uit niet-financiële instrumenten zoals informatievoorziening, handelsmissies, matchmaking en economische diplomatie bestaat het basispakket Internationaal Ondernemen uit financiële instrumenten. Met name de regeling Prepare2start, de nieuwe naam van Programma Starters Buitenlandse markten (PSB), bereikt positieve resultaten onder MKB-bedrijven (Van Elk, Overweel en Prince, 2007). Prepare2start heeft als doel om bedrijven uit het MKB die geen of weinig internationale ervaring hebben te ondersteunen bij het zetten van de eerste stappen op een nieuwe buitenlandse markt. Kern van Prepare2start is advies en begeleiding bij het opstellen en uitvoeren van een internationaliseringsplan. Daarnaast draagt Prepare2start bij in de kosten van een aantal in het plan genoemde activiteiten. Vanouds was het beleidsinstrumentarium vooral gericht op export, maar Prepare2start biedt de mogelijkheid om alle vormen van internationaal ondernemen op planmatige wijze te verkennen zoals bijvoorbeeld import, internationale samenwerking, buitenlandse investeringen en combinaties daarvan. Afstemming internationaliserings- en innovatiebeleid Verder is er in het internationaliseringsbeleid, in navolging van ontwikkelingen op het terrein van onderzoek, toenemende aandacht voor aspecten van innovatie. Andersom is er ook in het innovatiebeleid ruimte gekomen voor een internationale dimensie. Zo is bijvoorbeeld een internationaal luik aangebracht in de borgstellingsregeling MKB-kredieten (BBMKB) en worden internationale 'koppen' 1 Beleidsagenda Internationaal Ondernemen 2008, Brief staatssecretaris van economische zaken met de vernieuwde beleidsagenda Internationaal Ondernemen, Kamerstuk 2007-2008, 31380, nr 1. 17
gemaakt op de innovatieprogramma's. Evenzo wordt de samenwerking tussen uitvoeringsinstanties gericht op enerzijds de stimulering van internationalisering en anderzijds innovatie geïntensiveerd. Het meer geïntegreerde beleid waarin beide aspecten in het instrumentarium worden verenigd sluit directer aan op de praktijk in het bedrijfsleven. Recente aandachtspunten: clustervorming en MVO In het internationaliseringsbeleid is ook sprake van toenemende aandacht voor het belang van clustervorming en samenwerking. Via de programmatische aanpak 2g@there worden bijvoorbeeld bedrijven in kansrijke sectoren gestimuleerd om via samenwerkingsverbanden op buitenlandse markten te opereren. Nieuw in het beleid is de verwevenheid van Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) in het beleid op internationaal ondernemen. Dit komt tot uiting in onder andere het stimuleren van een voorbeeldfunctie van MVO via economische missies en Holland Branding. Samenhang ondernemerscha p en internationa lisering nog meer opzoeken Tot slot is er in het internationaliseringsbeleid nog weinig specifieke aandacht voor het belang van ondernemerschapsvaardigheden, en andersom, voor de meerwaarde van exportgerichte ondernemingen als rolmodel voor ondernemerschap. De resultaten van EIM-onderzoek geven aan dat het aanbeveling verdient om zowel in het beleid gericht op internationaal ondernemen als in het ondernemerschapsbeleid beide aspecten expliciet mee te nemen. 18
5 Aanbevelingen voor nader onderzoek In het kader van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap is door EIM de nodige kennis opgebouwd over internationalisering van het MKB. Een belangrijk deel van het onderzoek was gericht op de rol en betekenis van export. Hierbij is in het bijzonder onderzoek gedaan naar de relatie tussen internationale handel en innovatie en naar het verband tussen ondernemerschap en export. Ondanks het feit dat het onderzoek veel nieuwe inzichten heeft opgeleverd is er nog veel ruimte voor en behoefte aan verdere verdieping en verbreding van de kennis op het terrein van internationalisering van het MKB. Hierbij geldt uiteraard dat goed onderzoek staat of valt bij de beschikbaarheid van betrouwbare data. Naar een verdere en betere kwantificering Door de inspanningen van EIM is het inmiddels mogelijk geworden om een inschatting te geven van het aantal MKB-exporteurs (Gibcus, Snel en Verhoeven, 2007, 2008). Idealiter wordt het in de komende jaren mogelijk een dergelijke slag ook te maken voor andere vormen van internationalisering zoals import, directe buitenlandse investeringen en grensoverschrijdende samenwerking. Ook is er is nog weinig bekend over de samenhang tussen directe buitenlandse investeringen en export. De vraag is of directe buitenlandse investeringen complementair zijn aan, of een substituut vormen voor exporten. Als eerste stap zal een haalbaarheidsstudie naar uitgaande buitenlandse investeringen van het Nederlandse MKB worden uitgevoerd waarin de mogelijkheden voor dataverzameling worden onderzocht. Ook wat betreft onderzoek naar export is er behoefte aan verdere verdieping. Zo zal nader onderzoek worden gedaan naar de rol en betekenis van indirecte export. Naar een verdieping en verbreding van bestaande inzichten Onderzoeksbevindingen wijzen op een duidelijk verband tussen innovatie en internationale handel. Minder bekend is of een dergelijk verband ook bestaat tussen innovatie en andere vormen van internationalisering. Nader onderzoek zou zich kunnen richten op de tweezijdige relatie tussen innovatie en directe buitenlandse investeringen van MKB-bedrijven. Verder is er nog nauwelijks empirisch onderzoek gedaan naar de effecten van uitgaande directe buitenlandse investeringen van Nederlandse bedrijven op groei en innovatie. Naast innovatie kan ook de relatie tussen internationalisering en andere prestatie-indicatoren, zoals groei en productiviteit, onderzocht worden. In dit kader zal bijvoorbeeld een haalbaarheidsstudie worden gedaan naar de relatie tussen export en productiviteit bij MKB-bedrijven. Naar een typologie van internationaal actieve MKB-bedrijven Internationalisering is een proces en verloopt voor elk bedrijf anders. Sommige bedrijven beginnen met internationalisering in een vroeg stadium van de levenscyclus van het bedrijf, terwijl anderen pas gaan internationaliseren nadat ze zich eerst uitsluitend hebben gericht op de binnenlandse markt. Voor sommige MKBbedrijven is internationalisering meer incidenteel en beperkt, terwijl het voor andere bedrijven een substantieel deel van de totale bedrijfsactiviteiten vormt. Een 19
deel van de MKB-bedrijven doet alleen aan internationale handel, terwijl anderen ook vestigingen in het buitenland hebben. Is het mogelijk om een indeling te maken van verschillende typen MKB-bedrijven op basis van dit soort internationaliseringskenmerken? Aansluiting zoeken bij nieuwe actuele thema's Het is niet alleen van belang om bestaande inzichten te verdiepen en te verbreden, maar ook om in internationaliseringsonderzoek aansluiting te zoeken bij de actualiteit. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan thema's als duurzaamheid, sociale innovatie, etnisch ondernemerschap en de invloed van de kredietcrisis. 20
Literatuurlijst Bakker, K., M.J. Overweel en N.G.L. Timmermans, Exportthermometer 2008, EIM, Zoetermeer, 2008 Braaksma, R.M., Exportontwikkeling van het industriële MKB, EIM, Zoetermeer, 2003 Braaksma, R.M. en S.J.A. Hessels, MKB en internationaal ondernemen; De oriëntatie van MKB-bedrijven op markten en sectoren in het buitenland, EIM, Zoetermeer, in opdracht van de EVD, Den Haag Braaksma, R.M. en J. Meijaard, Een 'directe buitenlandse investering' is méér dan investeren alleen, EIM, Zoetermeer, 2007 Brummelkamp, G. en S.J.A. Hessels, Kansen in de nieuwe EU-lidstaten. De betekenis van de uitbreiding van de Europese Unie voor het Nederlandse MKB, EIM, Zoetermeer, 2004 Clercq, D. de, en N.S. Bosma, Why are some firms more internationally committed than others? The role of knowledge, firm development stage, and optimism, EIM, Zoetermeer, 2004 Clercq, D. de, S.J.A. Hessels en A.J. van Stel, Knowledge spillovers and entrepreneurs' export orientation, EIM, Zoetermeer, 2006 Clercq, D. de, S.J.A. Hessels en A.J. van Stel, New Ventures' Export Orientation: Outcome and Source of Knowledge Spillovers, EIM, Zoetermeer, 2007 Elk, J.W. van, M.H.H. van Lin, Rob C. Augusteijn, Koen de Pater, Johan de Vries, Paul Westhead, Mike Wright en Deniz Ucbasaran, Entrepreneurship in the Netherlands; SMEs and International co-operation, EIM en Ministerie van Economische Zaken, Zoetermeer, 2005 Elk, J.W. van, M.J. Overweel en Y.M. Prince, Evaluatie PSB-regeling 2002-2006; Van instroom naar exportresultaat, EIM, Zoetermeer, 2007 Gibcus, P., D. Snel en W.H.J. Verhoeven, De Exportindex MKB 2007: Ontwikkelingen 2000-2007, EIM, Zoetermeer, 2008 Gibcus, P., D. Snel en W.H.J. Verhoeven, De Exportindex MKB - Ontwikkelingen 2000-2006, EIM, Zoetermeer, 2007 Gibcus, P., D. Snel en W.H.J. Verhoeven, De Exportindex MKB - Bronnen en methodologie, EIM, Zoetermeer, 2007 Graaff, C.C. van de en M.J. Overweel, Het belang van importen voor het MKB, EIM, Zoetermeer, 2002 Hessels, S.J.A., The effect of EU enlargement on the internationalisation of SMEs in the European Union; a Dutch perspective, EIM, Zoetermeer, 2004 21
Hessels, S.J.A., Internationalisation of Dutch SMEs, EIM, Zoetermeer, 2006 Hessels, S.J.A., Innovation and international involvement of Dutch SMEs, EIM, Zoetermeer, 2006 Hessels, S.J.A., Overcoming Resource-Constraints through Internationalization? An Empirical Analysis of European SMEs, EIM, Zoetermeer, 2008 Hessels, S.J.A., International Entrepreneurship: Value Creation Across National Borders, Proefschrift, Erasmus Research Institute of Management (ERIM), Erasmus University Rotterdam, Rotterdam, 2008 Hessels, S.J.A., International Entrepreneurship: An Introduction, Framework and Research Agenda, EIM, Zoetermeer, 2008 Hessels, S.J.A en K. Bakker, Exportprestaties van het industriële MKB in 2003; Exportthermometer, EIM, Zoetermeer, 2004 Hessels, S.J.A. en M. Kemna, Internationalization of European SMEs towards Emerging Markets, EIM, Zoetermeer, 2008 Hessels, S.J.A. en Y.M. Prince (2005), Internationale vergelijking internationalisering MKB, EIM, Zoetermeer, in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Den Haag Hessels, S.J.A. en M.J. Overweel, Buitenlandse investeringen door het MKB: Toenemende investeringen in lagelonenlanden of op kousenvoeten naar buurlanden?, EIM, Zoetermeer, 2004 Hessels, S.J.A., M.J. Overweel en Y.M. Prince, Internationalisering van het Nederlandse MKB; bestaande en gewenste inzichten, EIM, Zoetermeer, 2005 Hessels, S.J.A. en D. Snel, Exporterende starters: starters met meer ambities en betere prestaties, EIM, Zoetermeer, 2006 Hessels, S.J.A. en D. Snel, Exporting starters: starters with more ambition and higher achievement, EIM, Zoetermeer, 2007 Hessels, S.J.A. en A.J. van Stel, Export Orientation among New Ventures and Economic Growth, EIM, Zoetermeer, 2006 Hessels, S.J.A. en A.J. van Stel, The Role of Export-Driven New Ventures in Economic Growth: A Cross-Country Analysis, EIM, Zoetermeer, 2007 Hessels, S.J.A. en H.W. Stigter, Internationalisering nu en in de toekomst, EIM, Zoetermeer, 2004 Hessels, S.J.A. en S. Terjesen, Entrepreneurial Career Capital, Innovation and New Venture Export Orientation, EIM, Zoetermeer, 2008 22
Hessels, S.J.A. en S. Terjesen, SME Choice of Direct and Indirect Export Modes: Resource Dependency and Institutional Theory Perspectives, EIM, Zoetermeer, 2007 Jansen, B.H.G., Nederlandse exportgroei houdt aan: Exportthermometer 2007, EIM, Zoetermeer, 2007 Oudmaijer, S.C., Stijging van export en -kansen in industrie, diensten en groothandel, EIM, Zoetermeer, 2006 Oudmaijer, S.C., Positieve exportontwikkeling zet door; Exportthermometer 2006, EIM, Zoetermeer, 2006 Overweel, M.J. en S.C. Oudmaijer, Internationalisering ver weg en dichtbij, EIM, Zoetermeer, 2007 Prince, Y.M., S.J.A. Hessels en W.H.J. Verhoeven, Factors influencing export development of Dutch manufactured products; An explorative study, EIM, Zoetermeer, 2004 Snel, D. en K.L. Bangma, Kleinschalig Ondernemen 2008: Structuur en Ontwikkeling van het Nederlandse MKB, EIM, Zoetermeer, 2008 Suddle, K. en S.J.A. Hessels, Global Entrepreneurship Monitor 2006 Nederland, EIM, Zoetermeer, 2007 23
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A200907 24-3-2009 Monitor Inkomens Ondernemers A200906 19-3-2009 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A200905 17-3-2009 Afhankelijkheid in de metaalsector A200904 12-3-2009 Beter inzicht in multicultureel ondernemerschap A200903 5-2-2009 Ten years entrepreneurship policy: a global overview A200902 13-1-2009 Toekomst concurrentiepositie MKB A200901 13-1-2009 MKB in regionaal perspectief A200815 19-12-2008 Succes met samenwerking A200814 16-12-2008 Tijdelijke samenwerkingsverbanden in het Nederlandse MKB A200813 8-12-2008 Sociaal ondernemerschap A200812 8-12-2008 Ondernemen in de Sectoren A200811 28-10-2008 Ondernemerschap in de zorg A200810 23-9-2008 In- en uitstroom in de detailhandel A200809 8-9-2008 Internationale benchmark ondernemerschap A200808 3-9-2008 Nalevingskosten van wetgeving voor startende bedrijven A200807 september 2008 Stimulering van ondernemerschap in middelgrote gemeenten A200806 18-9-2008 HRM-beleid in het MKB A200805 8-7-2008 Global Entrepreneurship Monitor 2007 the Netherlands A200804 14-7-2008 Kleinschalig Ondernemen 2008 A200803 26-6-2008 Ondernemerschap in de regio A200802 27-3-2008 Herstructurering van winkelgebieden A200801 25-2-2008 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A200714 21-12-2007 Technologiebedrijven in het MKB A200713 19-12-2007 MKB in regionaal perspectief A200712 15-11-2007 Voor het gewin of voor het gezin? A200711 7-11-2007 Van onbemind tot onmisbaar A200710 25-10-2007 Ondernemen in de Sectoren A200709 13-9-2007 Ondernemerschap in het primair en voortgezet onderwijs A200708 21-6-2007 Kleinschalig Ondernemen 2007 A200707 21-6-2007 Global Entrepreneurship Monitor 2006 Nederland A200706 13-6-2007 Een eigen bedrijf: loon naar werken? A200705 10-5-2007 Internationale benchmark ondernemerschap A200704 5-4-2007 Dat loont! A200703 5-3-2007 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A200702 1-3-2007 Flexibele arbeid in het MKB A200701 8-1-2007 Entrepreneurship in the Netherlands; High growth enterprises; Running fast but still keeping control A200613 8-1-2007 Geef richting, geen regels! 25
A200612 januari 2007 Bedrijfsgroei in Nederland A200611 22-9-2006 Ondernemen in de Sectoren A200610 18-9-2006 Met ervaring aan de start A200609 20-7-2006 Global Entrepreneurship Monitor 2005 Nederland A200608 18-9-2006 Pensioen voor ondernemers A200607 24-7-2006 MKB regionaal bekeken A200606 19-7-2006 MKB in regionaal perspectief 2006 A200605 29-6-2006 De externe adviseur bij bedrijfsoverdrachten in het MKB A200604 19-6-2006 Kleinschalig Ondernemen 2006 A200603 17-5-2006 Internationale Benchmark 2005 A200602 12-4-2006 Bedrijfsopleidingen geen weggegooid geld A200601 20-3-2006 Een blik op MKB en Ondernemerschap in 2015 A200516 14-2-2006 Small Business Governance A200515 16-1-2006 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid; Periode 1987-2005 A200514 9-1-2006 Kritisch kopen in het MKB A200513 14-12-2005 Financiering van bedrijfsinvesteringen problematisch, of niet? A200512 31-1-2006 Entrepreneurship in the Netherlands, Business transfer A200511 8-11-2005 Internationale Benchmark Ondernemerschap 2004 A200510 3-11-2005 Transsectorale innovatie door diffusie van technologie A200509 6-10-2005 Creatieve bedrijvigheid in Nederland A200508 20-9-2005 Ondernemen in de Sectoren A200507 1-9-2005 Meer MKB-bedrijven in openbare aanbestedingen? A200506 19-7-2005 Het Nederlandse MKB en de uitbreiding van de EU A200505 6-10-2005 Entrepreneurship in the Netherlands; SMEs and International co-operation A200504 27-6-2005 Kleinschalig Ondernemen 2005 A200503 15-6-2005 Aandacht voor ondernemerschap in het HAVO- en VWO-onderwijs A200502 17-5-2005 Nieuw ondernemerschap in herstel: Global Entrepreneurship Monitor 2004 A200501 26-4-2005 Spin-offs van grote bedrijven in Nederland A200417 11-4-2005 Voorbeeldig ondernemen bij bedrijfsoverdracht in het MKB A200416 12-4-2005 MKB-locaties A200415 29-3-2005 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid A200414 24-3-2005 Internationalisering in het Nederlandse MKB A200413 21-3-2005 MKB in een periode van deflatie; risico's en strategieën A200412 9-3-2005 Ondernemen in de zorg A200411 17-2-2005 De bron van vernieuwing A200410 25-4-2005 Oudere versus jongere starters A200409 5-1-2005 De kracht van de organisatie A200408 18-11-2004 Succesvol op weg op de elektronische snelweg!! 26