Op naar een gezonde schoolkantine Richtlijnen Gezondere Kantines voor scholen Een gezonde schoolkantine maakt gezond kiezen makkelijker door een overwegend gezond aanbod en gezonde uitstraling. De Richtlijnen Gezondere Kantines van het Voedingscentrum helpen daarbij. Het oog van de leerlingen valt meteen op de keuze in gezonde broodjes, groente en fruit. Water is de logische dorstlesser. Het ziet er heerlijk uit.
Richtlijnen Gezondere Kantines: op naar gezond We leven in een wereld van overdaad en we worden de hele dag door verleid te veel en ongezond te eten. De meeste mensen willen gezond leven. Juist daarom is het zo belangrijk dat een gezond aanbod in het dagelijkse leven de normaalste zaak van de wereld is. De manier waarop je eten aanbiedt en wat je aanbiedt heeft áltijd effect op de keuzes van anderen. Dat kan richting gezond en richting ongezond. Je kunt jouw kantine zo inrichten dat leerlingen en studenten een duwtje in de goede richting krijgen. Bied je een gezonde schoolkantine met volop gezonde producten en bemoedig je ook in je uitstraling een gezonde keuze, dan help je jongeren gezond te kiezen. Veel scholen werken daarom al aan een kantine waarin het gezonde aanbod de makkelijke keuze is. De Richtlijnen Gezondere Kantines helpen daarbij. Ga jij voor zilver of goud? Een gezonde uitstraling en de betere keuze staan centraal in een gezonde schoolkantine. Wij geven handvatten voor een zilveren of gouden kantine. Een gouden kantine heeft meer betere keuzes en een nóg gezondere uitstraling dan een zilveren kantine. We gaan verderop in de brochure op deze punten in. Je verdient een Schoolkantine Schaal wanneer je kantine zilver of goud is. Daarmee laat je aan iedereen zien wat je als school bereikt hebt. Dit moet je doen Om je schoolkantine gezond te krijgen volgens de Richtlijnen Gezondere Kantines en zo een zilveren of gouden Schoolkantine Schaal te verdienen, volg je deze stappen: n Check je kantine n Kies een gezonder aanbod n Maak de uitstraling gezond n Stel je beleid op n Vraag een Schoolkantine Schaal aan n Een zilveren schoolkantine geeft veel ruimte aan de betere keuze. Het aanbod bestaat uit minimaal 60% betere keuzes. De aankleding van de kantine verleidt tot een betere keuze. n In een gouden schoolkantine spreekt de betere keuze voor zich. Het aanbod bestaat uit minimaal 80% betere keuzes. Hier krijgen leerlingen een duwtje richting de betere keuze, door het aanbod en de aankleding van de kantine. Zilveren en gouden kantines geven gezondere producten een hoofdrol, zonder ongezonde keuzes helemaal te verbannen. Je kunt ook gaan voor het ideaal. In een ideale kantine zijn alleen producten uit de Schijf van Vijf te krijgen, zoals volkorenbroodjes met gezond beleg, halfvolle melk, fruit en snackgroente. Je biedt sowieso fruit en groente aan. Zoete snacks, hartige snacks, zoals chips en ijs zijn niet te verkrijgen. Teamwork Voordat je begint is het goed om een team samen te stellen, of nieuw leven in te blazen als je al een team had. Een team bestaat bij voorkeur uit: n Directielid: maakt het beleid en weet of er (extra) geld en tijd beschikbaar is. n Leerling/student: is ervaringsdeskundig. n Cateraar of kantinebeheerder: heeft direct invloed op het aanbod en weet hoe je leerlingen/studenten aan de vernieuwde kantine bindt. Daarnaast kan van toegevoegde waarde zijn: n Docent: kan collega s enthousiasmeren en lessen over gezonde voeding initiëren. n Ouder: bron van praktische ondersteuning en kan andere ouders enthousiasmeren. n Medewerker GGD: begeleidt vaak meerdere scholen in de regio en kent lokale mogelijkheden voor ondersteuning bij dit programma. 2 3
Check je kantine Een goed begin is het halve werk. Allereerst is het goed om te weten op welk niveau je schoolkantine nu is. Daarvoor hebben we de praktische tool de Kantinescan ontwikkeld. In deze tool voer je het aanbod in en bekijk je in hoeverre de uitstraling van je kantine gezond is. Je krijgt vervolgens direct adviezen op maat. Je kunt de scan zo vaak doen als je wilt. Zo volg je de ontwikkeling van de kantine. Je hoeft de scan dan niet steeds helemaal opnieuw in te vullen. Je kunt de vorige scan als basis gebruiken en de veranderingen doorvoeren.je kunt de tool invullen op www.voedingscentrum.nl/schoolkantinescan Kies een gezonder aanbod De kantine: n biedt in elke productgroep minstens één betere keuze aan n biedt groente en/of fruit aan n stimuleert water drinken In alle productgroepen (zoals brood, zuivel, dranken, beleg) biedt de kantine minstens één betere keuze aan (lees meer over de definitie van een betere keuze op pagina 7). Bijvoorbeeld: Betere keuze Uitzondering 3 Volkorenbrood n Witbrood 3 Halfvolle melk n Volle melk 3 Water n Frisdrank 3 30+ kaas n 45+ kaas Zo kun je per productgroep betere keuzes maken. Dit geldt voor het uitgestalde aanbod en voor het aanbod in de automaten. Wanneer je bijvoorbeeld bij het uitgestalde aanbod én in automaten dranken aanbiedt, zorg er dan voor dat op beide plekken ook een betere keuze beschikbaar is, zoals water of thee. Voor een uitgebreid overzicht van betere keuzes download je de Inspiratielijst op www.voedingscentrum.nl/inspiratielijst De juiste verhoudingen Bij het inrichten van je kantine telt ook de verhouding tussen het gezonde en ongezonde aanbod mee. Zou je 12 appels aanbieden en 8 roze koeken, dan kom je uit op een kantine die voor 60% betere keuzes heeft. Leg je 16 appels neer en 4 roze koeken, dan is 80% een betere keuze. De Kantinescan berekent voor jou hoe de verhouding ligt. Het aanbod van het uitgestalde aanbod in de kantine en het aanbod in automaten wordt apart geteld. Het laagste percentage in combinatie met het aantal uitstralingspunten (zie hoofdstuk Maak de uitstraling gezond ) bepaalt wat voor een kantine jij hebt: zilver, goud of ideaal. Dus stel: uit de Kantinescan blijkt dat je uitgestalde aanbod voor 80% bestaat uit betere keuzes en het aanbod in de automaten voor 60% bestaat uit de betere keuze, dan heb je een zilveren kantine. In een gouden kantine leg je meer bruine broodjes en minder witte broodjes en krentenbollen neer dan bij het zilveren voorbeeld. De verhouding betere keuze/ uitzondering is bij goud dus beter. Ook bij de dranken zie je in het gouden voorbeeld meer flesjes water, light-(fris)drank, melk, zuiveldrank en minder normaal frisdrank en sap. De Kantinescan beoordeelt overigens de verhouding over het gehele aanbod, niet per productgroep. 4 5
Aanbieden groente en fruit In een zilveren kantine bied je ten minste groente óf fruit aan. In een gouden kantine bied je groente én fruit aan. Hoe meer groente en fruit je aanbiedt, hoe beter natuurlijk. Je kunt groente aanbieden in de vorm van bijvoorbeeld snoeptomaatjes, mini-komkommers of mini-paprika. Maar ook als plakjes tomaat, komkommer of sla op Stimuleer water drinken In je gezonde schoolkantine is water altijd beschikbaar, zowel bij het uitgestalde aanbod als in de automaten. Het zou mooi zijn om een watertappunt in de school te introduceren. Zo hebben de leerlingen een mogelijkheid om gratis kraanwater te drinken in plaats van frisdrank. Als er geen mogelijkheid is om een watertappunt op school te introduceren, dan kunnen broodjes. Fruit bied je aan in diverse varianten. Je kunt appels, mandarijnen, bananen aantrekkelijk presenteren op een fruitschaal die je geregeld bijvult. Of maak fruitspiesjes en bakjes gesneden fruit. Ook kun je fruit op brood aanbieden. Denk aan schijfjes appel, verse ananas en banaan op een tosti, of een broodje geitenkaas met peer. jullie tijdens de pauze kannen met water op de balie neerzetten waar leerlingen gratis van mogen nemen. Je kunt voor de afwisseling eens kannen maken met verse munt en een schijfje citroen of ander fruit of kruiden. Flesjes water aanbieden kan eventueel ook, dat is wel wat minder duurzaam. Er zijn zoveel manieren om groente en fruit aan te bieden! En ook het water kan op vele leuke manieren gepresenteerd worden op de balie. Wat is de betere keuze? Om te bepalen wat een betere keuze is, hebben we de Schijf van Vijf als basis genomen van de Richtlijnen Gezondere Kantines. De Schijf van Vijf staat vol gezonde producten om uit de kiezen. Als je volgens de Schijf van Vijf eet, neem je genoeg van alle producten die gezondheidswinst opleveren, plus alle benodigde voedingsstoffen om fit voor de dag te komen. We maken onderscheid tussen de Schijf van Vijfproducten en producten buiten de Schijf van Vijf. De producten buiten de Schijf van Vijf zijn opgedeeld in dagkeuzes en weekkeuzes. Een dagkeuze is iets kleins wat je elke dag niet vaker In het kort kun je zeggen dat: n Betere keuze = Schijf van Vijf en dagkeuzes n Uitzonderingen = weekkeuzes Criteria voor de betere keuze Producten buiten de Schijf van Vijf zijn een dagkeuze als ze aan de volgende criteria voldoen: n Energie 75 kcal per verpakking n Verzadigde vetzuren 1,7 gram per verpakking n Zout 0,5 gram per verpakking n Voor water, thee en koffie geldt bovendien: geen suiker toegevoegd. Voor frisdranken en sappen geldt: n Energie 4 kcal per 100 milliliter n Verzadigde vetzuren 1,7 gram per verpakking n Zout 0,5 gram per verpakking dan drie tot vijf keer kiest. Denk aan een klein koekje, een waterijsje of een eetlepel tomatenketchup. Een weekkeuze is iets groters wat je hooguit 3 keer per week kiest, zoals een croissant, frisdrank of een zakje chips. Omdat we net nieuwe richtlijnen hebben geldt er een overgangsperiode. Deze periode geeft scholen voldoende de tijd om hun aanbod aan te passen. Tot 1 januari 2020 telt daarom ook mee als de betere keuze: Dranken Belegde broodjes en boterhammen Warme maaltijden en maaltijdsalades Soepen Zoete en hartige snacks, ijs Dranken met maximaal 30 kcal per 100 milliliter én maximaal 110 kcal per verpakking Bruine of volkoren broodjes en boterhammen, met maximale hoeveelheden beleg*: n Broodje: maximaal 25 gram zoet of maximaal 30 gram hartig beleg n Dubbele boterham/clubsandwich: maximaal 30 gram zoet of maximaal 40 gram hartig beleg n Saus en dressing: maximaal 1 eetlepel (15 gram) n Maaltijden die minimaal 150 gram groenten bevatten n Maaltijden die minimaal 100 gram groente per 150 gram maaltijdsaus bevatten n Saus en dressing: maximaal 1 eetlepel Soepen met maximaal 100 kcal per 100 gram Snacks en ijsjes met maximaal 110 kcal per verpakking * Het soort beleg en smeersel wordt tot 1-1-2020 nog niet meegenomen bij de indeling van belegde broodjes, maar het is wenselijk zoveel mogelijk beleg uit de Schijf van Vijf of uit de dagkeuzes te kiezen. 6 7
Maak de uitstraling gezond Op de opvallende plaatsen liggen betere keuzes. Uit onderzoek blijkt dat mensen gezonder kiezen als gezonde producten ruim voor handen zijn, en aantrekkelijk gepresenteerd. Ook de volgorde waarin producten worden aangeboden en de plaats waar ze liggen, beïnvloedt keuzes. Daarom hoort een gezonde uitstraling bij een gezonde kantine. Basis uitstralingspunten 1. Op de opvallende plaatsen bij het uitgestalde aanbod staan betere keuzes Betere keuzes staan en liggen letterlijk en figuurlijk voor de hand; ze zijn gemakkelijk te pakken. Je vindt ze op de balie, in de vitrines en op de rekken en ze liggen daar vooraan. Groente en fruit zijn in ieder geval opvallend geplaatst. In het voorbeeld hieronder zie je wat we rekenen als opvallende plekken (groene cirkel). Om kantines te kunnen beoordelen op hun uitstraling hebben we negen uitstralingspunten vastgesteld. Basis uitstralingspunten n Punt 1 t/m 3 zijn de basis voor een gezondere kantine. Voor een zilveren of gouden Schoolkantine Schaal moet je deze punten in ieder geval kunnen afvinken. Aanvullende uitstralingspunten n Voor een zilveren kantine voldoe je hiernaast nog aan minstens 3 extra uitstralingspunten. n Voor een gouden kantine voldoe je aan minstens 5 extra uitstralingspunten. Is een uitstralingspunt niet op jouw kantine van toepassing? Geen probleem, je kunt dit punt dan als positief scoren. Een voorbeeld: Bij punt 7 staat Het aanbod op de menukaart en/of prijslijst bestaat voor het merendeel uit betere keuzes, maar misschien heb je helemaal geen menukaart of prijslijst. In dat geval voldoe je toch aan dit punt. De uitzonderingen liggen achter, de betere keuze vooraan. 2. Op de opvallende plaatsen in de automaten staan betere keuzes In de bovenste helft van de automaten staan en liggen alleen betere keuzes. In dit voorbeeld rekenen we de groen omcirkelde facings als opvallende plaatsen. De oranje omcirkelde facings rekenen we als minder opvallend. Maak gezond kiezen makkelijker door een overwegend gezond aanbod en gezonde uitstraling! 3. Als je eten of drinken aanbiedt bij de kassa, staan daar alleen betere keuzes Het gaat hier om producten die bij de kassa liggen, waardoor klanten ze gemakkelijk kunnen pakken of bestellen als ze afrekenen, of daarop staan te wachten. 8 9
Aanvullende uitstralingspunten 4. Groente en fruit presenteer je op een aantrekkelijke manier Bijvoorbeeld op een mooie schaal of in een mand bij de kassa. Denk daarnaast aan voorgesneden, hapklare porties groente en fruit in bakjes. Denk ook aan groente en fruit op broodjes en tosti s. 6. Bij (aan)prijsacties bied je alleen betere keuzes aan Denk bijvoorbeeld aan aanbiedingen, spaaracties en acties waarbij je twee producten samen voor een lagere prijs aanbiedt. Bijvoorbeeld een broodje en een stuk fruit. Ook bij andere (aan)prijsacties promoot de kantine alleen betere keuzes. 5. Op de looproute door de kantine zie je de betere keuzes het eerst Kijk goed naar de looproute en zorg dat betere keuzes het eerste in zicht komen. 7. Het aanbod op de menukaart en/of de prijslijst bestaat voor het merendeel uit betere keuzes Minimaal de helft van je aanbod op je menukaart en prijslijst bestaat uit betere keuzes. Op de looproute zie je betere keuzes het eerst. 10 11
Vraag een Schoolkantine Schaal aan Last but not least: vraag een Schoolkantine Schaal aan! De Schoolkantine Schaal is het middel bij uitstek om aan iedereen te laten zien dat jullie een Gezonde Schoolkantine hebben. Hoe vraag je een Schoolkantine Schaal aan? 8. Op beeldmateriaal van eten en drinken laat je alleen betere keuzes zien Bij beeldmateriaal kun je denken aan posters, schermen, flyers, tafelbordjes of decoratiemanden. Denk hierbij ook aan de afbeeldingen die staan bij de (aan)prijsacties of op de menukaart en prijslijst. 9. De reclames op automaten van eten en drinken, laten alleen producten uit de Schijf van Vijf zien Er staat bijvoorbeeld een afbeelding van water of fruit op de automaten, of iets heel anders. 1. Wanneer je helemaal tevreden bent over je kantine vul je nog eens de Kantinescan in. Hier moet uitkomen dat jullie kantine zilver, goud of ideaal is. Sla de uitkomst op in pdf. 2. Maak foto s van de kantine-uitstraling. We willen de volledige balie zien, maar ook een aantal close-ups. Op www.voedingscentrum.nl/fotoinstructies vind je het complete lijstje. 3. Mail de volgende documenten naar degezondeschoolkantine@voedingscentrum.nl: - Uitkomst Kantinescan in pdf. - Foto s kantine volgens de instructie. - Je beleid over de kantine. Stel je beleid op Aan de hand van deze drie documenten bekijken wij of een school inderdaad in aanmerking komt voor een zilveren, gouden of ideale Schoolkantine Schaal. Zo ja, dan sturen we hem naar je op. De Richtlijnen Gezondere Kantines zijn schriftelijk vastgelegd in het beleid. Je hebt nu je school gezond ingericht. Het vastleggen van je gezonde kantine in een beleid is een voorwaarde in de Richtlijnen Gezondere Kantines. Zo weten leerlingen, ouders en docenten wat je als school doet aan voeding. Het is handig om je beleid te borgen in het schoolbeleidsplan of in de schoolgids. Zet het beleid ook op je website. n dat op de opvallende plaatsen de betere keuzes liggen. Je hoeft de uitwerking van de uitstraling van je kantine niet te beschrijven. n hoe je als school water drinken stimuleert. In het beleid staat in ieder geval: n dat de kantine in elke productgroep minstens één betere keuze en groente en/of fruit aanbiedt. Je hoeft niet te beschrijven hoe je aanbod er precies uitziet. Kijk voor een voorbeeldbeleid dat je kunt aanpassen naar je eigen wensen op www.voedingscentrum.nl/beleidschoolkantine 12 13
Wat kun je nog meer doen? n Wil je lessen over voeding geven met het gratis online lespakket Weet Wat Je Eet van het Voedingscentrum? n Wil je draagvlak creëren of je beleid evalueren? n Wil je inzetten op duurzaamheid en voedselveiligheid? Ga dan naar www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine voor meer informatie. Vignet Gezonde School Achtergronden Wanneer je kantine gezond is, dan ben je nog maar een paar stappen verwijderd van het behalen van het themacertificaat Voeding van het vignet Gezonde School. Daarmee laat je zien dat de gezondheid van je leerlingen je volle aandacht heeft. Kijk voor meer informatie op www.gezondeschool.nl/voortgezet-onderwijs De overheid ziet graag dat alle schoolkantines in Nederland gezond zijn. Dit is vastgelegd in een aantal moties. Het Voedingscentrum heeft van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) de opdracht gekregen om scholen te helpen hun kantines gezonder te maken. Scholen zijn zelf verantwoordelijk voor het aanpassen van het aanbod. Wil je meer weten waarom wij hebben gekozen voor de aanpak Richtlijnen Gezondere Kantines? In onze factsheets Richtlijnen Gezondere Kantines en Invloed van de omgeving op eetgedrag lees je alles over de wetenschappelijke onderbouwing van onze adviezen. Je vindt deze op www.voedingscentrum.nl/factsheets Hulp nodig? De Schoolkantine Brigade kan je helpen met praktische tips. Bel ons: 070-306 8875 Mail: degezondeschoolkantine@voedingscentrum.nl Twitter: @GezondeBrigade Website: www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine Voorbeelden indeling van een balie assortiment Groente en fruit Gouden kantine Zilveren kantine Betere keuze Uitzondering Betere keuze Uitzondering Kleine tomaatjes (zakje) 7 7 Bakje rauwkost salade 6 4 Appel 11 8 Banaan 10 8 Bakje gesneden vers fruit 5 5 Dranken Spa intense (0,5 l)/ Spa blauw 5 5 Coca-Cola light (33 cl) 5 0 Wicky zero fruit (2 dl) 6 4 Watertap met komkommer en munt 14 14 Coca-Cola regular (33 cl) 3 4 Fanta orange (33 cl) 3 4 Verse Jus d'orange 3 4 Appelsap 0 4 Melk en melkproducten Magere Melk 6 3 Optimel Drink framboos (2 dl) 5 0 Halfvolle chocolademelk, AH 3 6 Alpro soja Banana/Fruit 3 6 Belegde broodjes alles besmeerd met margarine Volkoren pistolet met gerookte zalm en plakjes komkommer 8 5 Volkoren pistolet met kipfilet en plakjes komkommer 8 5 Bruine tosti met kaas en tomaat 6 5 Volkoren broodje met 100% notenpasta en plakjes banaan 4 5 Krentenbol met 48+ kaas 3 8 Witte pistolet met ei en sla 3 5 Wit kaiserbroodje met tonijnsalade met plakjes tomaat 3 5 Witte panini met mozarella, pesto, tomaat 3 5 Groente en fruit op brood 11 6 Zoete snacks Fruit2go (knijpzakje fruit) 6 5 Snelle Jelle ontbijtkoek 3 6 Hartige snacks Pop chips 5 4 Saucijzenbroodje 2 5 In totaal (aantal stuks per product) 128 32 93 62 In totaal (percentage) 80% 20% 60% 40% 14 15
www.voedingscentrum.nl/gezondeschoolkantine 09/2016