Bijdrage POP Provincie Groningen Notitie Demografie - Samenvatting -
Bijdrage POP Provincie Groningen Notitie Demografie - Samenvatting - Uitgevoerd in opdracht van Provincie Groningen Roelf-Jan van Til, Léon Groenemeijer, Co Poulus, Rik Lukey april 2007 r2007-0005rl ABF RESEARCH VERWERSDIJK 8 2611 NH DELFT T [015] 2123748
Inhoudsopgave 1 Groningen: provincie met twee gezichten 1 1.1 Demografische bijdrage aan het Provinciaal Omgevingsplan 1 1.2 Een terugkerende tweedeling binnen de provincie Groningen 2 1.3 Tweedeling is structureel van aard 2 1.4 Demografie en wonen 3 1.5 Economische ontwikkeling tot op heden en in de toekomst 6 1.6 Voorzieningen en leefbaarheid in stad en ommeland 9
1 Groningen: provincie met twee gezichten 1.1 Demografische bijdrage aan het Provinciaal Omgevingsplan De provincie Groningen is eind 2006 gestart met de voorbereidingen voor het nieuw op te stellen Provinciaal Omgevingsplan (POP). In het nieuwe POP zal bijvoorbeeld aandacht zijn voor de thema s demografie, economie en klimaat. Ook zal binnen een gebiedsgerichte context ruimte zijn voor een bespreking van de regio s Lauwersmeer, Veenkoloniën, stad Groningen en Eemsdelta. De voorbereidingen voor het nieuwe POP worden gestart met het opstellen een aantal ondersteunende deelnotities over verschillende relevante onderwerpen. Voor u ligt de samenvatting van de notitie demografie. In de notitie is er overigens niet alleen aandacht voor de demografische ontwikkeling in de provincie Groningen: ook de economische ontwikkeling en het voorzieningenniveau komen aan bod. Figuur 1.1 Nederzettingspatroon en de gehanteerde POP gebiedsindeling Met de onderzoeksnotitie wordt niet alleen een bijdrage geleverd aan het op te stellen Provinciaal Omgevingsplan. De notitie dient tevens als onderlegger voor de ook door ABF Research op te stellen POP-notitie Planning for Decline. 1
1.2 Een terugkerende tweedeling binnen de provincie Groningen De analyses op de onderwerpen demografie, economie en voorzieningen laten een helder beeld zien: de provincie Groningen is een provincie met twee gezichten. In het ene deel (Centraal Groningen en West-Groningen) gaat het in vergelijking met het andere deel (delen van Oost-Groningen en Noord- Groningen 1 ) allemaal wat voorspoediger. De economische ontwikkeling is er voorspoediger, de bevolking vergrijst er minder en krimpt niet, en het draagvlak voor het voorzieningniveau blijft in stand. In Delfzijl en omgeving en Oost-Groningen moet in de nabije toekomst voorzichtig rekening gehouden worden met krimp. Het is aannemelijk dat de bevolkingsomvang daalt en dat dit consequenties heeft voor het draagvlak van voorzieningen. Van een krimpende woningmarkt is in veel mindere mate sprake. De provincie Groningen neemt binnen Nederland overigens een uitzonderlijke positie in omdat de tweedeling binnen één provincie nergens zo groot is als in Groningen. De ontwikkelingen in Centraal en West-Groningen sluiten veelal goed aan bij de ontwikkelingen in de rest van de regio Groningen-Assen. Beleidsmakers bij verschillende instanties besteden ook ruim aandacht aan de verdere ontwikkeling van deze regio. Vanzelfsprekend dient voorkomen te worden dat de aandacht zich teveel richt op ontwikkeling van deze regio. Dit zou kunnen betekenen dat de ontwikkeling van Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving verder stagneert. -> In zijn algemeenheid kan worden gesteld dat in de toekomst in toenemende mate rekening zal moeten worden gehouden met een zich verscherpende tweedeling binnen de provincie Groningen. Deze tweedeling doet zich voor op het terrein van de bevolkingsontwikkeling, de economische ontwikkeling en het voorzieningenniveau. In Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving moet rekening worden gehouden met een krimpende bevolking, krimpende werkgelegenheid en een krimpend draagvlak voor voorzieningen. 1.3 Tweedeling is structureel van aard Met betrekking tot een aantal aspecten tekent zich dus een tweedeling binnen de provincie af. Wanneer het gaat om bevolkingsgroei, werkgelegenheid, werkloosheid, arbeidsparticipatie, inkomen, opleidingsniveau en huizenprijzen blijkt deze bovendien structureel van aard te zijn. In een aantal gevallen lijkt de tweedeling in de provincie in het afgelopen decennium scherper te zijn geworden. Zo ontwikkelde zich de bevolking, werkgelegenheid en de werkloosheid in het centrale deel van Groningen duidelijk positiever dan die in Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving. Ook het verschil in arbeidsparticipatie tussen Oost-Groningen en de gehele provincie Groningen lijkt groter te worden. Het verschil in participatie tussen Delfzijl en omgeving en de provincie als geheel wordt opmerkelijk genoeg minder groot. Dit vertaalt zich nog niet in een inhaalslag met betrekking tot het inkomen: Delfzijl en omgeving blijven qua inkomensontwikkeling achter bij de rest van de provincie. Ook het opleidingsniveau van de bevolking blijft in deze regio stabiel, terwijl dat in de rest van de provincie (ook in Oost-Groningen) stijgt. -> De Groningse tweedeling heeft een structureel karakter en heeft zich in een aantal gevallen in de afgelopen tien jaar verdiept. 1 Binnen Noord-Groningen gaat het veelal om Delfzijl en omgeving. 2
1.4 Demografie en wonen Groningen stad groeit sneller dan de rest van de provincie De provincie Groningen kent een lagere bevolkingsgroei dan gemiddeld in Nederland. De buitenlandse migratie ligt ongeveer op het landelijk gemiddelde, de natuurlijke aanwas is lager dan gemiddeld en het binnenlandse migratiesaldo is licht negatief. Binnen de provincie treedt de genoemde tweedeling op: de bevolking in de stad Groningen stad groeit sterker dan de regio s Noord, Oost en West. Dit wordt onder andere veroorzaakt door een positief binnenlandse migratiesaldo dat alleen in Centraal Groningen over een reeks van jaren positief is. In Noord-Groningen en West-Groningen is dit saldo structureel negatief. Figuur 1.2 Bevolkingsontwikkeling naar componenten, gemiddeld per jaar, 2001-2005 -1,0% -0,5% 0,0% 0,5% 1,0% Centraal Noord Oost West natuurlijke aanwas binnenlands saldo buitenlands saldo Groningen Friesland Drenthe Bron: CBS, bewerking ABF Research De provincie Groningen moet het qua groei hebben van de natuurlijke aanwas en het buitenlandse saldo. Een lagere natuurlijke aanwas en een laag buitenlands saldo zorgen dat de bevolkingsgroei onder druk komt te staan. Dit is dan ook goed zichtbaar in de Primos-prognose. De groei zal in de toekomst verder afnemen. 3
Figuur 1.3 Krimp en groei aantal inwoners, 2005-2030 Bron: Primos 2005 Figuur 1.4 Krimp en groei aantal huishoudens, 2005-2030 Bron: Primos 2005 4
Bij het analyseren van uitkomsten van prognoses moet rekening worden gehouden met een bandbreedte. Het is dan ook goed om meerdere prognoses te beschouwen, om zo een beeld te krijgen van de marges waarmee rekening moet worden gehouden. De verschillende prognoses wijzen allen in dezelfde richting. Zo zal de bevolkingsomvang in Oost-Groningen afnemen. Dat is in beperkte mate ook het geval in Noord-Groningen. Het aantal huishoudens blijft stabiel in Oost-Groningen en neemt licht toe in Noord- Groningen. Centraal Groningen en West-Groningen zullen een groei doormaken, vooral in aantal huishoudens. De perifere delen van de provincie, (delen van) Noord-Groningen en Oost-Groningen, zullen op enige schaal te maken krijgen met krimp van de bevolking. Maar het aantal huishoudens daalt amper of niet. Het verschil komt vooral voort uit de groei van het aantal alleenstaanden. Ook zullen Oost-Groningen en Noord-Groningen te maken krijgen met een relatief sterke vergrijzing. De groei in de woningbehoefte (in de provincie Groningen) is gelijkmatig verdeeld over eengezins- en meergezinswoningen. De groei van het aantal ouderen zorgt voor een sterke groei van de behoefte aan verzorgd wonen. Interregionale migratie De meeste migratie vindt plaats binnen de eigen gemeente. De mate waarin migratie over grotere afstand mogelijk is, hangt af van de spanning op de woningmarkt. In een ontspannen woningmarkt zal men minder geneigd zijn in te leveren op de woonlocatie, als op korte afstand de woonwensen ook te realiseren zijn. In een gespannen woningmarkt zal de consument eerder geneigd zijn verder te verhuizen voor het vervullen van de woonwensen. Een en ander heeft tot gevolg dat het ambitieuze bouwprogramma van de Regiovisie, met zijn gespannen woningmarkt, hoogstwaarschijnlijk niet zal leiden tot extra migratieverliezen vanuit de regio's Delfzijl/Oost-Groningen waar de woningmarkt ontspannen is. Primos 2005 bevestigt dit. Dit model heeft het ambitieuze bouwprogramma van de Regiovisie als input. Een en ander heeft ook tot gevolg dat een forse beperking van de bouwproductie in Centraal Groningen in combinatie met extra bouwproductie in de regio's Delfzijl/Oost-Groningen onherroepelijk zullen leiden tot forse migratieverliezen vanuit Centraal Groningen aan deze regio's. Dit als gevolg van de verdere vergroting van enerzijds de spanning in Centraal Groningen en anderzijds de ontspanning in Delfzijl/Oost-Groningen. De consumenten kunnen in Centraal Groningen hierdoor onvoldoende aan hun trekken komen en een deel zal daarom hun heil in deze nabijgelegen regio's zoeken. Aanvullende berekeningen met Primos bevestigen dit. Getest is in hoeverre overheveling van circa 9.000 woningen vanuit Centraal Groningen naar de regio's Delfzijl/Oost-Groningen gepaard zal gaan met de overheveling van inwoners. Dit blijkt ten dele het geval te zijn. Circa de helft van de extra bouwproductie wordt, direct of indirect, bewoond door mensen uit Centraal Groningen. In totaal circa 9.000 personen. De andere helft leidt tot extra leegstand, die nog eens bovenop de reeds voorspelde leegstand komt. Overigens zijn de 9.000 extra inwoners niet voldoende om de krimp van de bevolking in Delfzijl/Oost- Groningen te compenseren. Tot 2030 wordt toch nog een krimp met 7.000 inwoners voorspeld. Bovendien is de extra groei kwetsbaar. Op het moment dat er in Centraal Groningen wel voldoende aanbod komt zal (een deel van) de winst weer verdwijnen. Dat dit tot extra leegstand kan leiden spreekt voor zich. Betwijfeld kan dan ook worden of overheveling van bouwproductie van Centraal Groningen naar de regio's Delfzijl/Oost-Groningen gewenst is. Het lost eigenlijk niks op: het vergroot de leegstand in de regio's Delfzijl/Oost-Groningen en er ontstaat een kunstmatige krapte in Centraal Groningen. Advies is dus dat een dergelijke overheveling niet bijdraagt aan het denken over krimp. In het kader van de Regiovisie worden een tweetal grote bouwlocaties ontwikkeld direct grenzend aan de regio's Delfzijl/Oost-Groningen: Meerstad en Hoogezand-Zuid. De vraag is of door de positionering van deze locaties er extra migratieverliezen optreden vanuit deze regio's. Om deze vraag te kunnen 5
beantwoorden is ABF Research nagegaan of er verschil is in migratie-effect als 18.000 woningen van het bouwprogramma van de stad Groningen "verhuizen" naar de gemeenten Slochteren (+9.000) en Hoogezand-Sappemeer (+9.000). Het effect hiervan op de migratiestromen vanuit de regio's Delfzijl/Oost-Groningen blijkt zeer beperkt te zijn. Ook hier weer vormt de ontspannen woningmarkt in deze regio's de belangrijkste verklaring: de consument woont hier goed en is niet snel bereid te verhuizen, ook niet als om de hoek extra nieuwbouw wordt gerealiseerd. Voor de regio Centraal Groningen zelf geldt overigens wel dat de toekomstige ontwikkeling van de bevolking per gemeente gestuurd kan worden door de verdeling van de woningbouw over de diverse gemeenten. Dus: als bijvoorbeeld de bouwproductie in de stad Groningen achterblijft ten opzichte van de omliggende gemeenten zal er een migratiestroom op gang komen vanuit de stad naar de suburbs. Iets wat in het verleden vaker is gebeurd. Bij een overaanbod aan woningen gaat uiteraard concurrentie optreden tussen de verschillende aangeboden locaties in de regio. -> In Noord-Groningen (het deel met Delfzijl en omgeving) en Oost-Groningen moet in de nabije toekomst rekening gehouden worden met krimp. Het is aannemelijk dat de bevolkingsomvang daalt en dat dit consequenties heeft voor het draagvlak van voorzieningen. Met betrekking tot de woningmarkt moet rekening worden gehouden met een kwantitatieve stagnatie. Van krimp zal op regionaal niveau echter nauwelijks sprake zijn omdat het aantal huishoudens minder krimpt dan de bevolking. De krimp kan niet voorkomen worden door overheveling van bouwproductie vanuit Centraal Groningen naar de regio's Delfzijl/Oost-Groningen. Bovendien vergroot zo'n overheveling de leegstand in het krimpgebied en er ontstaat een kunstmatige krapte in Centraal Groningen. 1.5 Economische ontwikkeling tot op heden en in de toekomst Scherpe tweedeling in ontwikkeling werkgelegenheid De werkgelegenheid in de provincie Groningen heeft zich in de periode 1996-2006 vooral goed ontwikkeld in en rond de stad Groningen. In delen van Noord-Groningen (bijvoorbeeld Delfzijl) en delen van Oost-Groningen is echter sprake geweest van krimpende werkgelegenheid. Verschillen in samenstelling van de werkgelegenheid verklaren de groeiverschillen voor een belangrijk deel. Binnen de stad Groningen zijn bijvoorbeeld de gezondheidszorg en de zakelijke dienstverlening goed vertegenwoordigd. Dit zijn bedrijfstakken die een voorspoedige ontwikkeling hebben doorgemaakt. In Noord-Groningen en Oost-Groningen is de situatie anders. De belangrijke industriële sector in heeft het hier zwaar te verduren gehad. 6
Figuur 1.5 Groei werkgelegenheid per gemeente 1996-2006 Bron: LISA De werkgelegenheidsstructuur in Centraal Groningen is wezenlijk sterker dan die in de omgeving van Oost-Groningen en Noord-Groningen. In de toekomst zal de werkgelegenheid zich verder concentreren in de regio Groningen Assen. In Oost-Groningen en Noord-Groningen is gericht beleid nodig om de terugloop van werkgelegenheid enigszins te kunnen beteugelen. Initiatieven als Energy Valley en initiatieven in bijvoorbeeld de zorgsector en het toerisme kunnen daar een bijdrage aan leveren. Daarnaast is het inzetten op de verdere ontwikkeling van kennisintensieve sectoren in Centraal Groningen (en de regio Groningen-Assen) van belang. De verschillen in economische ontwikkeling zullen zich ook in de toekomst blijven voordoen. De lange termijn scenario s van het Centraal Plan Bureau voorspellen (in nagenoeg alle scenario s) een gunstiger ontwikkeling voor de stad Groningen en omgeving dan voor Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving. Daarbij is het zeker niet ondenkbeeldig dat er op termijn een terugloop in de werkgelegenheid in Oost-Groningen en Delfzijl en omgeving zal ontstaan. Vraag naar bedrijventerreinen concentreert zich in centraal Groningen De vraag naar (vooral gemengd) bedrijventerrein richt zich op centraal Groningen: daar is de uitgifte van terreinen het grootst. Er is echter nog veel (zeehaven-)terrein beschikbaar in het noordelijke deel van de provincie (bijvoorbeeld in de Eemshaven). Hierbij wel de aantekening dat het verschil tussen vraag en aanbod nagenoeg verdwenen is als de zeehaventerreinen buiten beschouwing zouden worden gelaten. Ontwikkeling van bedrijventerreinen zal zich in de toekomst moeten concentreren in die delen van de provincie waar de economie zich voorspoedig ontwikkelt (bijvoorbeeld centraal Groningen) om te voorkomen dat er een discrepantie tussen vraag en aanbod van bedrijventerreinen optreedt. Tweedeling in arbeidsparticipatie, werkloosheid en opleidingsniveau De bruto arbeidsparticipatie in de Provincie Groningen blijft sinds jaar en dag wat achter bij de Nederlandse participatie. Binnen de provincie tekenen zich scherpe verschillen af. Over het algemeen is het zo dat de participatie in Oost-Groningen en (delen van) Noord-Groningen achter blijft bij het provinciaal gemiddelde. Verwacht mag worden dat de arbeidsparticipatie in de economische zwakkere 7
gebieden van de provincie lager zal blijven dan die in de rest van de provincie. Op provinciaal niveau mag wel een stijging van de vrouwelijke arbeidsparticipatie worden verwacht. Figuur 1.6 Werkloosheid (o.b.v. NWW) per gemeente, 2005 Bron: CWI De ontwikkeling van de werkloosheid in de provincie Groningen volgt over het algemeen de ontwikkeling van de Nederlandse werkloosheid. Wel ligt de Groningse werkloosheid structureel op een wat hoger niveau. Ook met betrekking tot dit aspect tekent zich binnen de provincie een tweedeling af: Oost-Groningen en delen van Noord-Groningen kennen een naar verhouding hoge werkloosheid. Het is bovendien zeker niet ondenkbeeldig dat de tweedeling binnen de provincie met betrekking tot werkloosheid in de toekomst zal blijven bestaan. Ook met betrekking tot het opleidingsniveau van de beroepsbevolking tekent zich een structurele tweedeling in de provincie Groningen af. Zo is het aandeel mensen in de beroepsbevolking met een lager opleidingsniveau in het COROP gebied Delfzijl en omgeving (35%) duidelijk hoger dan in Oost- Groningen (29%) en vooral overig Groningen (16%) 2. Vooral in de COROP gebieden overig Groningen en Oost-Groningen lijkt het opleidingsniveau in de periode 1996-2005 overigens langzaam te stijgen. In Delfzijl en omgeving is dit minder duidelijk. Effecten van Zuiderzeelijn zijn positief voor Groningen De aanleg van een snelle verbinding met de Randstad is veelvuldig onderzocht. Verwacht mag worden dat in de nabije toekomst een beslissing over de aanleg van een snelle verbinding tussen Noord- Nederland en de Noordvleugel wordt genomen. Mocht er een snelle verbinding worden gerealiseerd dan zal daar een positief effect voor de werkgelegenheid en de bevolkingsontwikkeling van uit gaan zo is de verwachting in de noordelijke provincies. ->Binnen de provincie Groningen zal de economische ontwikkeling in de toekomst nog steeds twee gezichten hebben. Voor Centraal Groningen is de verwachting dat de ontwikkeling positief zal zijn. De zakelijke dienstverlening en de gezondheidszorg kunnen zich hier verder ontwikkelen. De situatie in Noord-Groningen (lees Delfzijl en omgeving) en Oost-Groningen is echter minder florissant: het is niet 2 Bron: CBS 8
ondenkbeeldig dat de werkgelegenheid hier in de toekomst verder zal krimpen. Van initiatieven als Energy Valley moeten op zichzelf geen werkgelegenheidswonderen worden verwacht. Dergelijke initiatieven kunnen echter wel worden ingezet om de krimp enigszins te beperken. 1.6 Voorzieningen en leefbaarheid in stad en ommeland Voorzieningenniveau in stad Groningen is hoog maar. De stad Groningen neemt een centrale positie in het Noorden van het land in. Het voorzieningenniveau in de stad is van een hoge kwaliteit. Het draagvlak van de voorzieningen voor hoger onderwijs, medische voorzieningen en winkelvoorzieningen strekt zich uit over de hele provincie Groningen en over grote delen van de provincies Drenthe en Friesland. In een aantal opzichten kan zelfs worden beargumenteerd dat het draagvlak zelfs buiten de grenzen van de drie noordelijke provincies reikt: de Rijksuniversiteit bijvoorbeeld trekt studenten uit grote delen van Nederland. Ook is de stad Groningen een knooppunt in de vervoersvoorzieningen binnen de provincie Groningen. Door het hoge voorzieningenniveau neemt de stad Groningen een bijzondere, aantrekkelijke, positie in het Noorden van het land in. Leefbaarheid op het platteland en in krimpende steden dreigt achter te blijven Er is een groot verschil tussen het hoge voorzieningenniveau in de stad Groningen en het voorzieningenniveau buiten de stad Groningen. Nagegaan is hoe het is gesteld met de aanwezigheid van een aantal basisvoorzieningen. Een derde deel van de Groningse bevolking blijkt te wonen in een dorp met minder dan 4.000 inwoners, een kleine kern of verspreide bebouwing. Voor een groot deel van hen is de ontwikkeling van het voorzieningenniveau op het platteland van groot belang. Figuur 1.7 Winkels met dagelijks aanbod naar postcodegebieden (2006) Bron: ABF Vastgoedmonitor Het aantal winkels met dagelijks aanbod daalt in snel tempo. Voor de nabije toekomst mag verwacht worden dat deze trend zich doorzet en dat grotere aaneengesloten gebieden ontstaan waar geen levensmiddelen meer te koop zijn. 9
Figuur 1.8 Ontwikkeling van de basisschoolbevolking in postcodegebieden (2005-2030) Bron: PRIMOS-prognose 2005 Met betrekking tot het onderwijs is geconstateerd dat de spreiding van basisscholen over de provincie op dit moment groot is. In de periode 1996-2006 is het nauwelijks tot sluiting van vestigingen gekomen. Wel zijn op een aantal plaatsen de leerlingenaantallen gedaald, vooral in het westelijk deel van Groningen. Voor de toekomst wordt hier overigens een lichte stijging van de basisschoolbevolking verwacht. Voor andere delen van Groningen staat de krimp in leerlingenaantallen echter voor de deur. Bij gelijkblijvende opheffingsnormen mag worden verwacht dat in de periode tot 2020 een aantal vestigingen met opheffing bedreigd worden. De spreiding van scholen met een VWO-afdeling over de provincie Groningen laat te wensen over. Potentiële leerlingen in het westelijk deel van Groningen moeten zeer grote afstanden overbruggen om dit type onderwijs te volgen. Positief te beoordelen, tenminste vanuit ruimtelijke spreiding gezien, is het ontstaan van kleine VWO-afdelingen in Oost-Groningen. Indien dit uit onderwijskundig oogpunt ook als goede oplossing wordt gezien, verdient dit voorbeeld navolging in West-Groningen. Op langere termijn kunnen technologische ontwikkelingen zoals e-shopping en e-learning van groot belang blijken voor het gebruik van voorzieningen. -> Het voorzieningenniveau in de stad Groningen is van hoge kwaliteit, op het platteland echter staat het voorzieningenniveau en daarmee de leefbaarheid onder druk. Gebieden zonder aanbod van basisvoorzieningen worden groter en zullen in de toekomst groter blijven worden. De dagelijks te overbruggen afstand naar school is voor VWO-leerlingen in delen van de provincie nu al groot. Op termijn kan het voorzieningengebruik via internettoepassingen een belangrijke rol gaan spelen 10