SAMENWIJS ONDERZOEK INOPDRACHTVANDEVLAAMSEOVERHEID NAARCOMPETENTIESENPROFESSIONALISERING VANLEIDINGGEVENDENINHETBASIS6ENSECUNDAIRONDERWIJS Dr.E.VerbiestJuni2014
SAMENWIJS E:e.b.verbiest@gmail.com T:0031629150067 W:www.samenDwijs.nl A:Azaleastraat,7,5102ZK7,Dongen,NL
ONDERZOEK INOPDRACHTVANDEVLAAMSEOVERHEID NAARCOMPETENTIESENPROFESSIONALISERING VANLEIDINGGEVENDENINHETBASIS6ENSECUNDAIRONDERWIJS Dr.E.VerbiestJuni2014
Inhoudsopgave- SAMENVATTING...9 1 INLEIDING...19 1.1 Achtergrond...19 1.2 Leiderschap:terminologischeopmerkingen...20 1.3 Vraagstelling...21 1.4 OnderzoeksvragenenWerkwijze...22 1.5 Leeswijzer...26 2 LEIDINGGEVENINSCHOOLORGANISATIES:NIVEAUSENPRAKTIJKEN...27 2.1 Inleiding...27 2.2 Enkeleontwikkelingeninhetlandschapvanschoolleidingen schoolorganisatie...28 2.2.1 Onderwijsbeleidendeuitwerkingopscholenenleiderschap...28 2.2.2 Schaalvergroting...32 2.3 Praktijkenencompetentiesvaneffectieveleidinggevenden...45 2.3.1 Vlaanderen:Gemeenschapsonderwijs...46 2.3.2 Vlaanderen:OnderwijssecretariaatvandeVlaamseStedenenGemeenten...48 2.3.3 Vlaanderen:VSKODProfS...48 2.3.4 Vlaanderen:ProvinciaalOnderwijsVlaanderen...49 2.3.5 Vlaanderen:CentrumvoorAndragogiek...51 2.3.6 Vlaanderen VIMKObesturen...51 2.3.7 Nederland NederlandseSchoolleidersacademie...52 2.3.8 Nederland VODraad...53 2.3.9 Nederland Besturenprimaironderwijs...54 2.3.10 CentraalEuropaDCentral5...55 2.3.11 VerenigdeStaten ISLLC1996...55 2.3.12 VerenigdeStaten ISLLC2008...56 2.3.13 CanadaDOntarioLeadershipFramework...57 2.3.14 Australië AustralianCouncilforEducationalLeaders(ACEL)...61 2.3.15 NieuwZeeland DimensiesvanLeiderschap...62 2.3.16 Enkelekanttekeningen...63 2.4 Leiderschapstheorieën...66 2.4.1 Onderwijskundigleiderschap...67 2.4.2 Transformationeelleiderschap...67 2.4.3 Gedeeldleiderschap...68 2.4.4 Naareenintegratie...71 2.4.5 Systeemleiderschap...75 2.5 Desideratavooreenbeschrijvingskader...75 2.6 Eenbeschrijvingvanleiderschap...78 2.6.1 Beschrijvingskader:eenstructuur...79 2.6.2 Leiderschapspraktijkenineenscholengroep:eenvoorstel...82
Lerenleidenopniveau 3 PROFESSIONALISERINGVANLEIDINGGEVENDEN:STRATEGIENEN VOORWAARDEN...95 3.1 Inleiding...95 3.2 Thema sindeeffectieveprofessionaliseringvoorleidinggevenden...97 3.2.1 Reflectieveintegratievantheorieenpraktijk...97 3.2.2 Coherentenonderbouwdcurriculum,nadrukoponderwijskundig leiderschap...104 3.2.3 Transformatievanpersoon,schoolensysteem...105 3.2.4 Leiderschapsontwikkelingalsonderdeelvansysteemontwikkeling...106 3.2.5 Eencontinuümvanprofessionalisering...108 4 LERENLEIDINGGEVENOPNIVEAU:EENVOORSTELENAANBEVELINGEN...113 4.1 Inleiding...113 4.2 Eenopleidingscontinuüm...113 4.2.1 Fase1:Oriëntatieopleidinggeven...113 4.2.2 Fase2:Leidinggevenaanonderwijs...114 4.2.3 Fase3:Leidinggevenaaneenschool...114 4.2.4 Fase4:Leidinggeveninhetsysteem...115 4.3 Depositioneringvandeprofessionalisering...116 4.3.1 Niveauvandeopleiding...117 4.3.2 Verplichtofvrijwillig?...119 4.3.3 PreDofinDservice?...121 4.3.4 Differentiatie...122 4.3.5 Kwaliteitsbewaking...122 4.4 Aanbevelingen...123 LITERATUURLIJST...127 Bijlagen:zieapartdocument Bijlage1:Gemeenschapsonderwijs Functiebeschrijvingdirecteur Bijlage2:FunctiebeschrijvingenleidinggevendefunctiessecundaironderwijsNederland Bijlage3:Vlaanderen Gemeenschapsonderwijs.Competentieprofielkandidaat6cursistenvoor hetambtvandirecteur/adjunct6directeur Bijlage4:Vlaanderen Gemeenschapsonderwijs.OpleidingdirecteurSO2013614 pre6service domeinen Bijlage5:Vlaanderen VSKO6DomeinenvanbeleidsvoerendvermogenalsbasisvoordeProfS6 opleiding Bijlage6:Vlaanderen VSKO6Domeinenvanbeleidsvoerendvermogen Voorbeeld:voorlopige uitwerkingvanééndomein Bijlage7:Vlaanderen:ProvinciaalOnderwijsVlaanderen6 specifieknascholingsaanbodvoor leidinggevenden Bijlage8:Vlaanderen CvA6Resultaatsdomeinenencompetenties Bijlage9:Vlaanderen VIMKO Besturen Bijlage10:Nederland NederlandseSchoolleidersacademie6Vijfbasiscompetentiesvanschool6 leiderschapprimaironderwijs Bijlage11:Nederland NederlandseSchoolleidersacademie6Vijfbasiscompetentiesvanschool6 leiderschapprimaironderwijs.uitwerkingnaarfunctieniveaus Bijlage12:Nederland Voortgezetonderwijs6Zevendomeinenvanschoolleiderschap 6
Inhoudsopgave Bijlage13:Nederland Bestuurlijketakenenbestuurlijkvermogenvanbesturenprimaironder6 wijs Bijlage14:CentraalEuropa6CompetentiedomeinenCentral5 Bijlage15:VerenigdeStaten6ISLLC6standaards(1996) Bijlage16:VerenigdeStaten6EducationalLeadershipPolicyStandards2008 Bijlage17:Canada OntarioLeadershipFramework2012Schoolleaders Bijlage18:Canada OntarioLeadershipFramework2012System6levelleadership Bijlage19:Canada OntarioLeadershipFramework2012PersonalLeadershipResources Bijlage20:Australië LeadershipCapabilityFramework Bijlage21:NieuwZeeland Dimensiesvanleiderschap Bijlage22:VerenigdeStaten TeacherLeadershipStandards Bijlage23:Schotland TheProfessionalActionsofMiddleLeaders Bijlage24:Vergelijkingvantienleiderschapsprofielen Bijlage25:Voorbeeldenvanprofessionele6ontwikkelingsmogelijkhedenvoorleidinggevendenop diverseniveaus.(schotland) Bijlage26:Voorbeeld(abstract)vandeniveausvanleiderschapvoorhetonderwijskundig6 leiderschapsdomein,victoria,australië. Tabellen: Tabel1:CijfergegevensscholengemeenschappeninVlaanderen201062011(Piot,2012)...33 Tabel2:AantalscholenondereenbestuurinhetNederlandseprimaironderwijsper 1.10.2013(Meurs,2013)...38 Tabel3:Competentiesindeopleidingdirecteur/adjunct6directeurinhet Gemeenschapsonderwijs...47 Tabel4:DomeinenBeleidsvoerendVermogenProfS,2012...49 Tabel5:DragersbeleidseffectiviteitCvA,2012...51 Tabel6:Beroepsprofielschoolleidersprimaironderwijs(Andersen&Krüger,2012)...52 Tabel7:Domeinenvanschoolleiderschap(Waslander,2012)...53 Tabel8:Bestuurlijketakenprimaironderwijs(Meurs,2013)...54 Tabel9:CompetentiedomeinenCentral5(Révai&Kirkham,2013)...55 Tabel10:StandaardsInterstateSchoolLeadersLicensureConsortium2008(CCSSO,2008)...57 Tabel11:Leiderschapspraktijkenvoorleidersinscholen(IEL2012;Leithwood,2012)...59 Tabel12:Leiderschapspraktijkenvoorsysteemleiders(IEL2012;Leithwood,2012)...60 Tabel13:LeadershipCapabilityFramework(ACEL,2009)...62 Tabel14:Dimensiesvanleiderschap(Robinsonetal.,2009)...63 Tabel15:TeacherLeadershipStandards(TeacherLeadershipExploratoryConsortium, 2008)...69 Tabel16:KeyPurposeofMiddleLeaders(GTC,2012)...70 Tabel17:Leiderschapspraktijkenineenscholengroep...84 Tabel18:FrameworkforEducationalLeadershipinScotland(ScottischGovernment, 2012)...109 Afbeeldingen: Afbeelding1:Voorbeeldvaneenorganogramvaneengrootschoolbestuur(Bron: Lucasstichting:Jaarverslag2012) 40 Afbeelding2:Schematischevoorstellingvanhetopleidingscontinuüm 116 7
SAMENVATTING* Op3mei2013heeftdeVlaamseRegeringdeconceptnotaBestureninhetleerplicht6 onderwijs:descholengroepen(vlaamseregering,2013)goedgekeurd.indienota wordteennieuwconceptvanbesturenvoorgesteld,metnamevoorhetbasisdensed cundaironderwijs:scholengroepen.scholengroepenzijngroterebestuurlijkeentiteid tenmetrechtspersoonlijkheid.deingangsdatumvoortoetredingtotscholengroepen isvoorzienop1september2017. Devoorstellenbetreffendebestuurlijkeschaalvergrotingzullennietenkelimplicaties hebbenvoorhetbestuurvandescholen.afgaandopervaringeninanderelanden zullenzeerwaarschijnlijkooknieuweniveausvanleidinggevenontwikkeldworden. Ditsteltnieuweeisenaandecompetentiesvandirecteursenandereleidinggevenden. TegendezeachtergrondheefthetMinisterieverzochteenbeschrijvingtegevenvan 1. devereistecompetentiesvoorleidinggevendeninhetkadervangroterebed stuursvormen(scholengemeenschap,scholengroep,schoolbestuur, ),reked ninghoudendmetdeverschillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevenden; 2. devoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen. Dezeopdrachtisvertaaldnaarvolgendeonderzoeksvragen 1. MetwelkeconceptenkanleiderschapingroterebestuursvormenvanonderD wijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? 4. Welkeprofessionaliseringsstrategieënbevorderendeontwikkelingvande capaciteitenvandiverse,naarniveauteonderscheiden,leidinggevendenin hetonderwijs? 5. Welkevoorwaardenbevorderendeeffectiviteitvandeprofessionalisering vanleidinggevenden? Omantwoordtekrijgenopdevragen1,2en3gaanweinopeenaantalontwikkelinD geninhetonderwijsbeleidendeuitwerkingervanopscholenenleiderschap,op
Lerenleidenopniveau schaalvergrotinginhetbijzonder,enopopvattingenoverleiderschap.opbasisvan dezeverkenningenformulerenweeenaantaldesideratavooreenbeschrijvingskader vanleiderschapinscholenindecontextvanschaalvergroting.eendergelijkbeschrijd vingskaderdient: ruimtetebiedenaandebeschrijvingvandiverseniveausvanleiderschap,zowel voorleiderschapsniveausbinnendeschoolalsvoorbovenschoolseleiderschapsni6 veaus.teverwachtenvalteenverdergaandeverticaleenhorizontaledifferentiad tieencoördinatie,zowelbovenschoolsalsindeschool.gegevendebetekenisvan gedeeldleiderschapishetookwenselijkomopeengecoördineerdewijzeleerd krachtenspecifiekebevoegdhedenoftakentegeven.ookvalteenveranderingte verwachtenindeaardvanderelatiestussenleidinggevenden(eninhetverlengd dedaarvantussenleidinggevendenenleerkrachten).daarwaarindehuidige scholengemeenschappengemeenschappelijkbeleidtochvooralhetresultaatis vanconsensustussendebetrokkendirecteurenendecoördinerenddirecteur eenprimusinterparesis,zulleninscholengroependerelatiesmeerhiërarchisch ingevuldworden.envanleidinggevendenzalgevraagdwordensamentewerken metcollegadleidinggevendenennietenkelhetperspectiefvandeeigenschoolin tenemenmaaroogtehebbenvoorhetgroteregeheel.eenenanderimpliceert voordeleidinggevendennieuweencomplexereverantwoordelijkheden.erontd staannieuweleidinggevendefuncties;erzijn,zekervoordehogereniveausvan leidinggeven,meerbetrokkenenmeteigenbelangen;enmendientleidingteged venaanandereleidinggevenden,waarvandeselectieenprofessionaliseringook eenopdrachtwordt.hetbeschrijvingskaderdientdusdiverseniveausvanleid dinggevendenintehouden.hetligthierbijnietvoordehandomindezefase waarbijnogveelbeleidgeconcretiseerddientteworden,zoweldoorwetgever alsinrichtendemachten uittegaanvanbepaaldefunctieszoalsbestuurder, schooldirecteurofafdelingsleider.nietalleenzoudattoteenveelheidvanmoged lijkefunctiesenfunctiebeschrijvingenleiden,maarookdegrotediversiteitverd hullendiekanbestaanindespanwijdteenverantwoordelijkhedenvanleidingd gevendenmetdezelfdefunctie.hetligtmeervoordehandomeenaantalduided lijkteonderscheidenniveausvanleidinggeventedefiniërenendaarbijideaaltyd pischrelevantepraktijkenenverantwoordelijkhedentebeschrijven.wemaken daaromonderscheidtusseneenoverwegenduitvoerend,overwegendvormged vendenoverwegendstrategischniveauvanleidinggeven.hetgaathierbijomeen drietaldenkbeeldigepositiesopeencontinuümvansteedscomplexerwordende 10
Samenvatting leidinggevendefuncties,waarbijinéénfunctiediverseniveausherkenbaarkund nenzijn. gebaseerdtezijnopeenoverzichtelijkaantalpraktijkenc.q.domeinenvanef6 fectiefleiderschap.hoeweldeopdrachtexplicietvraagtomeenbeschrijvingte gevenvancompetentiesisdaarnietvoorgekozen.erisnamelijkeenaantal goederedenenomindebeschrijvingvanleiderschapinscholenuittegaan vanpraktijken(terreinen,domeinen)vaneffectieveleidersinplaatsvancomd petenties.erisveelkritiekopdecompetentiebenadering,juistookindecond textvanleiderschapsvorminginhetonderwijs.verderzoudebeschrijving vanverschillendeniveausvanleiderschapintermenvancompetentiesook sneltoteennoggedetailleerderebeschrijvingvankennis,dispositiesenvaard dighedenleidendannualhetgevalisendaarmeenogmeeronderhevigzijn aaneerdergenoemdekritiek.engegevendenadrukopontwikkelingenprod fessionaliseringvanleidinggevendenindezestudie,lijkthetwerkenmetuitd gebreidecompetentielijstendoorhetgedetailleerde,adcontextueleennormad tievekarakterervan,contraproductieftezijnvoordeprofessionaliseringvan schoolleidersenleerkrachten.weliswaarrelativerenwedezekritiekmaarer blijftweinigempirischeonderbouwingvooreen(nieuwe)beschrijvingvan leiderschapintermenvancompetenties.indebijlagenzijnwel,ookdaarwaar menpraktijkenformuleert,voorkomendeuitwerkingennaarcompetenties opgenomen.voordebeschrijvingvandepraktijkenzelfbaseerdenweonsop eenaantaltypologieënvanpraktijkenendomeinenvaneffectiefschoolleiderd schap.vijfpraktijken,zoalsookaangeduidinhetontarioleadershipframe6 work,zijnhierdanverderuitgewerkt:richtinggeven;bouwenaanrelatiesen ontwikkelenvanmensen;ontwikkelenvandeorganisatieomgewenstepraktij6 kentebevorderen;hetverbeterenvanhetlerenenvanhetonderwijsleerproces enhetorganiserenvanverantwoording.dezevijfpraktijkenzijnverderbed schrevenopdedrieeerderonderscheidenniveausvanleidinggeven.daarmee isnietgezegddatdezeniveausmethunrespectievelijketakenenverantd woordelijkhedenzondermeerookindetevormenscholengroepeninvlaand derengerealiseerdzullenworden.deverschillendeinrichtendemachtenzuld lenhierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhunbestuursfilosofieenhet onderwijslandschapwaarinzeopereren.maardehiergegevenbeschrijvingen vanniveausenbijbehorendeverantwoordelijkhedenkunnenbijdezoektocht naarnieuweorganisatorischeverbandenalsoriëntatiepuntengebruiktword 11
Lerenleidenopniveau denenbiedenaanknopingspuntenvoordeanalysevandieverwachtingenen dedaaropvoortbouwendeprofessionaliseringvanleidinggevendenopdiverd seniveaus; oogtehebbenvoordeturbulentebeleidscontextvanscholenenvoorleiderschap datstreeftnaarautonomieverruimingvoormedewerkersennaarintelligente vormenvanmeervoudigeverantwoording.ookineensituatievanschaalverd grotingzullenleidinggevendengeconfronteerdblijvenmeteenturbulentebed leidsomgevingènmetdeverwachtingverkregenautonomiewaartemakenen tewerkenaanhetbeleidsvoerendvermogenvandeorganisatieenvaneend hedenbinnendieorganisatie.bovendienzalmenzichinternenexterndienen teverantwoorden.tegendeachtergrondvandekritiekopdenegatieveged volgenvandeturbulentebeleidsomgevingensterkeexternesturingmagwel verwachtwordendatleidinggevendenzichinzettenvoorautonomieverruid mingbijleerkrachtenenbijandereleidinggevenden; uittegaanvaneenintegrale,complementairebenaderingvanleiderschapen management.gegevenhetcomplementairekaraktervanleiderschapenmad nagementdientdebeschrijvingvanleiderschapuittegaanvaneenintegrale benaderingvanleiderschap; aandachttehebbenvoorleiderschapmeteensterkegerichtheidopleidenvan lerenopdiverseniveaus:vanzichzelf,vanindividuelemedewerkers,vanteams envandeorganisatie(eenheid).deontwikkelingeninhetdenkenoverleiderd schapinscholenlatenziendatvanleidinggevendeneensterkegerichtheidop lerenverwachtmagworden.metanderewoorden,verwachtmagwordeneen oplerengerichtleiderschapwaarbijnietenkelveelaandachtisvoorhetleren endeleerresultatenvandeleerlingenmaarookvoorhetlerenvandeprofesd sionalsenvande(potentiele)leiders,enwaarbijookveelaandachtisvoorde ontwikkelingvandeorganisatiezodathetlerendaarbinnengestimuleerd wordt.onderwijskundigleiderschapis,zekerookinvlaanderen,nognietver ontwikkeldmaarwordtsteedsmeeralseenbelangrijkevariabelegezienvoor deeffectiviteitvanscholen. Voordebeantwoordingvande4 e en5 e onderzoeksvraag(professionaliseringsstrate6 gieënenvoorwaarden)gaanweinopeenaantalthema sindeprofessionaliseringvan leidinggevendeninscholen Eeneerstethemabetreftdenoodzaakinhetprofessionaliseringsprocesvan 12
Samenvatting eenreflectieveintegratievantheorieenpraktijk.zowelervaringalstheorie zijnbelangrijkeelementeninhetcomplexeprocesvanprofessioneleontwikd kelingvanleidinggevenden.maarjuistdecombinatieervan,samenmethet kritischreflecterenopervaringenenopdebruikbaarheidvanideeënzouhet meestbijdragenaandeprofessioneleontwikkelingvanleidinggevenden.ond dermeerlerenopdewerkplek,coachingdoorexpertdleidinggevenden,ontd vangenvanfeedback,eninteractiemetcollegaedcursistenzijnbelangrijkedid dactischemaatregelennaastkennisoverdrachtenhetopbouwenvaneenthed oretischkader.datvraagteenintensievesamenwerkingtussenwerkvelden opleiding.competentiebeschrijvingenkunnenhelpenomde,doordeelnemers aaneenopleiding,ervarenklooftussenwenselijkenfeitelijkgedragteoverd bruggen. Effectieveprogramma svoordeprofessionaliseringvanleidinggevendenin hetonderwijsvrageneencoherenteprogrammafilosofieeneencurriculumdat aansluitbijerkendestandaardsenwaarbijnadrukligtopdeontwikkelingen implementatievanspecifiekepraktijkenvanvooralonderwijskundigleider6 schapenschoolontwikkeling. Inhetorganiserenvanprofessionaliseringsactiviteitenvoor(toekomstige) leidinggevendenkunnenverschillendeaccentengelegdwordennaargelangde beoogdeveranderingen.hoewelpersoonlijkheidsvormingvanbelangis,kan professionaliseringdievooralgebaseerdisoppersoonlijkeontwikkeling mindereffectiefzijnalshetgaatomdeverdereontwikkelingvandeschoolen hetsysteemenzelfsalshetgaatomdeontwikkelingvande(toekomstige)leid dinggevendezelfomdat(aanstaande)leidinggevendensomsteweinigoog hebbenvoordenodenvandeschoolenvanheteducatievesysteemenhun eigenontwikkelingsnodensomsbeperktonderkennen.transformatievan persoon,schoolènsysteemdientdanookdefocustezijnvanprogramma svoor leiderschapsontwikkeling. Leiderschapsontwikkeling,wilditeffectiefzijn,dientookgezientewordenals onderdeelvaneensysteemontwikkeling.professionaliseringvanschoolleiders dientduseenplaatstehebbeninenuitgelijndtezijnmetdeontwikkelingvan hetonderwijssysteemenafgestemdtewordenmetstrategieëndiemikkenop ondermeerhetverbeterenvanhetlerenvandeleerlingen,opdeverbetering vandekwaliteitenvanleerkrachtenenopdeverbeteringvandescholen. Hetbeschikkenovergoedeschoolleidersisnietslechtseenkwestievangoede 13
Lerenleidenopniveau opleidingen.belangrijkiseensterkontwikkeldeneffectiefsysteemvoorhet selecteren,werven,opleiden,begeleiden,verderprofessionaliseren,evalued renenbehoudenvanleidinggevendenis.metanderewoorden,eenbelangrijd kevoorwaardevoorhetscheppenvaneenhoogwaardigleiderschapspotentid eelinonderwijsishetontwikkelenvaneencontinuümvoorleiderschapenvan daarbijpassendeleiderschapsontwikkeling.eendergelijkcontinuümlaattoe hetproactiefbegeleidenvandecarrièrevanpotentieleleiderszodatzeprod gressiefcomplexereleiderschapservaringenopdoendoorhetopnemenvan nieuwerolleninhunschool,inclusiefbegeleidingenondersteuning.doorhet onderscheidenvandiverseniveausvanleiderschapkunnendespecifiekenod denvanleidinggevenden(inopleiding)beantwoordworden,kanvoortged bouwdwordenopeerdereverworvencompetentiesenkanlevenslangleren gerealiseerdworden.hetontwikkelenvaneencontinuümvanprofessionele ontwikkelingvanleidinggevendenkanverderbijdragenaandeontwikkeling vangedeeldleiderschapindeschool,aantaakverrijkingvoorleerkrachtenen aanhetgemakkelijkerenefficiëntervoorzieninvacaturesvoorleidinggevend den. TegendeachtergrondvanvoorgaandeoverwegingenformulerenwedaneenmogeD lijk(opleidings)dcontinuümvanleidinggeven.weonderscheidenvierfasesvanfuncd tionerenendaaraangekoppeldeprofessionalisering.delaatstedriefaseskomen overeenmetdeeerdergenoemdeniveausvanfunctioneren(eenoverwegenduitvoed rend,eenoverwegendvormgevendenoverwegendstrategischniveau)enwelaten hiereenoriëntatiefaseaanvoorafgaan. Dezeeerstefase,Oriëntatieopleidinggeven,isbedoeldvoorzijnleerkrachten diebelangstellinghebbenomzichverderteontwikkelenalsleidinggevendeof diealspotentieelleidinggevendewordengeziendoorhunleiding.defocus ligthierbijenerzijdsophetverhelderenvandeaard,deverantwoordelijkhed denentakenvanhetschoolleiderschap.enanderzijdsophetverkennen,zod weldoordedeelnemeralsdoordeopleidingenwerkgever,vandegeschiktd heideninteressevandedeelnemeromeenleidinggevendefunctieuitteoefed nen. Detweedefase,Leidinggevenaanonderwijs,kentalsdoelgroepleerkrachten diegeschiktenbereidbevondenzijnvoorhetverderontwikkelenvanleid dinggevendecompetenties.zijwerkenindeloopvandezefasesteedsmeer 14
Samenvatting alsleidinggevendendieleerkrachtenondersteunenbijdeverbeteringvanond derwijs,metanderewoorden,zijfunctionerenvooralalsonderwijskundige leidersinafdelingen,vakgroepenendergelijke.defocusindezefasevande opleidingligtdusvooraloponderwijskundigleiderschap.dezeopleiding wordtgesitueerdalsdeeerstefaseineenmasteropleiding Indederdefase,Leidinggevenaaneenschool,wordthetrepertoriumvande leidinggevendeverbreedenverdiept.dedoelgroepisdezelfdealsinfase2 metdienverstandedatmeneenreedseendeelvandemasteropleidingheeft gevolgd.defocusligtopdepraktijkendietotnutoeminder(diepgaand)aan deordezijngekomenennuvanuithetperspectiefvanhetleidenvaneen school. Devierdefase,Leidinggeveninhetsysteem,isbedoeldvoorleidinggevenden dienaafrondingvandemasteropleidingzichverderwillenontwikkelenom overwegendstrategischtefunctioneren.zijzullenenerzijdsovereengedegen ervaringbeschikkenalsleidinggevendeophetniveauvaneenschoolofzelfs alfunctionerenopbovenschoolsniveaubinneneenscholengroep.hunverd dergaandeprofessionaliseringzalvooralgerichtzijnopeenverdiepingvan hunkennisenvaardigheden.enerzijdszalhetniveauwaaropmenfunctiod neert(overwegendstrategisch)specifiekevragenmetzichmeebrengen.and derzijdsishetdenkbaardathetprofessionelebestuurvaneenscholengroep specialismenontwikkeltendatbestuurderszichverderwensentebekwamen opspecifieketerreinen. OnderstaandschemaillustreertdefasenvanprofessionaliseringinhetopleidingsconD tinuüm. AansluitendopdezeschetsvaneenopleidingscontinuümgaanweinopenkelekwesD tiesdiemetdepositioneringvaneendergelijkeprofessionaliseringsamenhangen.we opterenhier,inaansluitingopinternationaletendensen,vooreenmasteropleiding voorleidinggevendeninhetonderwijs.maarondermeerdenadrukoplereninenvan depraktijk,meteenfocus,nietalleenopdeontwikkelingvanhetindividumaarook opverbeteringvandeschoolenhetonderwijssysteem,vereistdaterookveelaand dachtisvoorhetberoepsgerichtekaraktervandezemaster.hetligtdanookvoorde handom,alsmenopleidingenvoorleidinggevendenopmasterniveauinricht,ditged beurtindecontextvaneensamenwerking,zowelininhoudelijkealsinpersonelezin, 15
Lerenleidenopniveau tussenuniversiteitenenerzijdsendebestaandeopleidingenanderzijds.opdezewijze kunnenacademischniveauenpraktijkgerichtheidgecombineerdwordenineen hoogwaardigeopleidingvoorleidinggevenden.inhetvoorstelwordtdezemasteropd leidinggefaseerd(ziehiervoor). ONTWIKKELENVANDEORGANISATIEOM GEWENSTEPRAKTIJKENTEBEVORDEREN ORGANISERENVANVERANTWOORDING VERBETERENVANHETLERENENVAN HETONDERWIJSLEERPROCES RICHTINGGEVEN BOUWENAANRELATIESENONTWIKKED LENVANMENSEN FASE1 FASE2 FASE3 FASE4 Oriëntatie opleiding geven PRED SERVICE facultatief 16 Leiding gevenaan onderwijs MASTER PRED SERVICE verplicht voorfase3 Leidinggevenaandeschool MASTER PREDSERVICE verplicht Gegevenhetbelangvaneenhoogwaardigekwalificatievanleidinggevendeniseen verplichteopleidingzekerteverantwoorden.indeschetsvanhetprofessionaliseringd continuümwordteenaantalfasenonderscheiden.dederdefasedieafgerondwordt Leidinggevenin hetsysteem POSTDMASTER INDSERVICE facultatief methetbehalenvaneenmastergraadis,inhetvoorliggendevoorstel,voorwaardelijk voordebenoemingtotschooldirecteur. HetgevolgdhebbenvaneenopleidingalsbenoeminsgsvoorwaardevoorleidinggeD vendentypeerteenaantalprofessionaliseringstrajectenalspre6service.maarhetond derscheidtussenpredenindserviceisterelativeren.indienwerkgemaaktwordtvan eencontinuümvanprofessionaliseringenindienmenhetlerenopdewerkplekals
Samenvatting eenessentieelonderdeelbeschouwdvanprofessionaliseren,zullen(toekomstige) leidinggevendenalsnelalsleidinggevendewerkenterwijlzeeenopleidingvolgenof zichanderszinsprofessionaliseren.ompotentiëlebelangstellendenvooreenleidingd gevendefunctiemeerzichttebiedenopenteinteresserenvooreendergelijkefunctie wordteenpredserviceprofessionaliseringstrajectvoorgesteld. Differentiatieindeprofessionaliseringistotopzekerehoogtewenselijk.Enerzijdszal diedifferentiatiealshetwarevanzelfplaatsvindendoorhetwerkendlerenopde werkplek.anderzijdszaleen(beperkt)deelvanhetcurriculumgedifferentieerddied nenteworden,ondermeergezienverschilleninregelgevingencontexttussennid veausvanonderwijs. Voorwatbetreftdekwaliteitsbewakingvandeaangebodenprogramma sligthet,voor demasteropleiding,voordehandomaantesluitenbijhetinvlaanderenbestaande accreditatiesysteemvooracademischeopleidingen.welzou,viadezelfevaluatievan desbetreffendeopleidingenenviadesamenstellingvandeaccreditatiecommissie, aandachtdienentezijnvoorhetgegevendatdeacademischeopleidingtegelijkook eenberoepsopleidingis. Totslotformulerenweeenaantalaanbevelingen.DerealiseringvandezeaanbevelinD genvraagtvaakdesamenwerkingvandiverseactoren:deoverheid,deonderwijsnetd ten,hunbegeleidingsdienstenenopleidingen,overigeopleidersenuniversiteiten. Kortweergegevenzijndezeaanbevelingenalsvolgt: 1. OntwikkelenverspreideenbreedgedragenvisieopderollenenverantwoordeD lijkhedenvanleidinggevendeninscholen. 2. Ontwikkeleencontinuümvanleiderschapenprofessionalisering. 3. Maakhetsuccesvolafrondenvaneen Masteropleidingvoorleidinggevendenin hetonderwijs voorwaardevoorbenoemingtotschooldirecteur. 4. OntwikkeleenspecifiekegefaseerdeMasteropleidingvoorleidinggevendeninhet onderwijsinsamenwerkingtussenuniversiteitenenbestaandeopleidingenvan deonderwijsnetten. 5. Organiseeronderwijskundigleiderschapoplaagniveauindeschoolorganisaties. 6. Maakleiderschapsvormingen opvolgingeenverplichtonderdeelvanhetprod fessionaliseringsplanvandeschoolc.q.scholengroep. 7. Ontwikkeleen(tijdelijk)professionaliseringstrajectvoorbestuurders. 17
Lerenleidenopniveau 18
1 INLEIDING* 1.1 Achtergrond** Op3mei2013heeftdeVlaamseRegeringdeconceptnotaBestureninhetleerplicht6 onderwijs:descholengroepen(vlaamseregering,2013)goedgekeurd.indienota wordteennieuwconceptvanbesturenvoorgesteld,metnamevoorhetbasisdensed cundaironderwijs:scholengroepen.scholengroepenzijngroterebestuurlijkeentiteid tenmetrechtspersoonlijkheid.deingangsdatumvoortoetredingtotscholengroepen isvoorzienop1september2017. DemotievenvoorderealiseringvanscholengroepenhebbenbetrekkingopdeontD wikkelingvaneenaantrekkelijkpersoneelsbeleid,opdeversterkingvanhetbeleidsd voerendvermogenvanbestuurendirecteursenopeenefficiëntereaanwendingvan demiddelen. Deminimumnormvooreenscholengroepwordtvastgelegdop2.000leerlingen,eris geenmaximumgrens.erwordteengemiddeldegroottevan6.000leerlingengeambid eerdoverdenettenheen.scholengroepenkunnen(maarmoetenniet)niveauoverd schrijdendzijn.scholengroepenkunnenregionaalzijn,maarzekunnenookvlaanded rendbreedzijn.erzijndiversevariantenmogelijkvoorwatbetreftdesamenstelling overdenetten/koepelsheen. Enkeleambitiesvanditbeleidzijn: allemiddelenvandeoverheid(uren,lestijden,punten,werkingsmiddelen) wordenaandescholengroeptoegekend; descholengroepiswerkgevervanallepersoneelsleden;(depersoneelsleden wordenwelprioritairverankerdaaneencampus); hetbestuurvandescholengroepisgeprofessionaliseerdenvoldoetaande principesvangoodgovernance; descholengroepzorgtvooreenefficiënteaanwendingvanallebeschikbare middelenenzeletdaarbijopeenmaximaleinzetvoorhetklasgebeuren.de efficiënteaanwendingvandepersoneelsmiddelenisvoorwerpvandelokale onderhandelingen.demiddelendiedescholengroepviaeenstimuleringsbed leidkrijgt,kunnentendeleingezetwordenvoordeuitbouwvanhetbestuurd lijkeniveauvandescholengroep.
Lerenleidenopniveau Opditmomentmakendemeestescholen,zowelinhetbasisonderwijsalsinhetseD cundaironderwijs,deeluitvaneenscholengemeenschap(zieparagraaf.2.2.2.).eris noggeennieuweregelgevingdiedevormingvanscholengroepenregelt.per1sepd tember2014gaateennieuweperiodeinvoorscholengemeenschappen,meteen looptijdtotenmet31augustus2020.welwordtdemogelijkheidopengehoudendat scholenindeloopvandezenieuweperiode,meerbepaaldvanaf2017,uiteenschod lengemeenschapkunnenstappen.doordezeuitstapmogelijkheidwordtnogvóórhet eindevandezesjarigeperiodevanscholengemeenschappendepistegeëffendvoor onderwijsverstrekkersomzichvrijwilligteherpositionereninderichtingvanschaald vergrotingbinnenhetonderwijslandschap. 1.2 Leiderschap:*terminologische*opmerkingen* IndezeparagraafgaanwekortinopdebetekenisvanenkelebegrippenrondomleiD derschap(zievooruitgebreideretoelichtingenbv.cuban,1988,bush&glover,2003; Piot,2012).Erbestaantallozeomschrijvingenvanleiderschapenmanagement,ook inhetonderwijsdomein.erzijndanookgeenalgemeenaanvaardedefinities.ditsluit echternietuitdaterredelijkeovereenstemmingisoverdebelangrijkstekenmerken vanleiderschapenmanagement.nietzeldenmaaktmenhetonderscheidtussen leiderschapalsdegoededingendoen,meteenlangedtermijnfocusengerichtop veranderingenmanagementalsdedingengoeddoen,meteenkortedtermijnd focus,gerichtophandhavingvandestatusquo.leiderschapverwijstnaarhetuitoed fenenvaninvloedopledenvandeorganisatieenoverigebelanghebbendenmethet oogophetrealiserenvandevisieendedoelenvandeorganisatie.dedefinitievan leiderschapdieinhetontarioleadershipframework(iel,2012)wordtgebruikt,illud streertdit:leadershipistheexerciseofinfluenceonorganizationalmembersand diversestakeholderstowardtheidentificationandachievementoftheorganization s visionandgoals. ManagementheeftmeerbetrekkingophetuitvoerenencontinuerenvanbeslisD singenenhetefficiëntlatenwerkenvandeschoolorganisatie. BeideaspectenzijnnoodzakelijkvoorhetgoedlatenfunctionerenvaneenorgaD nisatieenvullenduselkaaraan.zekerdaarwaarscholenautonomerwordenis hetonderscheidminderrelevantendientdeschoolleiderintegraalleidertezijn: zowelrichtingtegevenaandeschool,rekeninghoudendmetontwikkelingenin hetoverheidsbeleidenindesociaaleconomischeomgevingalsallerleitaken,actid 20
Inleiding viteiten,middelenprocessenenstructurerenaftestemmenopwatmenwilbed reiken(verbiest,1998;krüger,witziers,sleegers&imants,1999;taipale,2012). Leiderschapenmanagementverwijzenhierzowelnaarposities(bv.schoolleider, coördinerenddirecteur)alsnaaractiviteiten(bv.eenvisiecommuniceren).dit laatstemaaktduidelijkdatleiderschapenmanagementookopgevatkunnen wordenalsfuncties(firestone,1996)diedoorverschillendepersonenuitgeoed fendkunnenwordenennietslechtsdoorformeelbenoemdeleidersinschoolord ganisaties. Alsindezetekstvooraloverleiderschapwordtgesproken,bedoelenwedaarmee ook,tenzijexplicietandersaangegeven,management. Indetekstgebruikenweookdebegrippenleidinggevendeenschoolleider.Waar deeerstetermverwijstnaarleidinggevendenopallerleiniveaus(afdeling,school, scholengroep)beperkenwedetweedetermtotleidinggevendenophetniveau vaneenschool:dedirecteurvaneenbasisschoolofvaneensecundaireschool. 1.3 Vraagstelling* Devoorstellenbetreffendebestuurlijkeschaalvergrotingzullennietenkelimplicaties hebbenvoorhetbestuurvandescholen.afgaandopervaringeninanderelanden zullenzeerwaarschijnlijkooknieuweniveausvanleidinggevenontwikkeldworden, waarbijvandedesbetreffendeleidinggevendenverschillendepraktijkenenverschild lendecompetentiesgevraagdworden.tedenkenvaltaanleidinggevenophetniveau vandescholengroepenmaarookophetniveauvanafdelingenofsubteamsinschod len.envanschoolleiderszal,meerdanvoorheen,gevraagdwordenteparticiperenin bovenschoolsebestuurlijkeenorganisatorischeorganen.ditsteltnieuweeisenaan decompetentiesvandirecteursenandereleidinggevenden. TegendezeachtergrondheefthetMinisterieverzochteenbeschrijvingtegevenvan devereistecompetentiesvoorleidinggevendeninhetkadervangroterebed stuursvormen(scholengemeenschap,scholengroep,schoolbestuur, ),reked ninghoudendmetdeverschillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevenden; devoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen. DezebeschrijvingdienttesteunenopgoedepraktijkvoorbeeldenuitanderecontexD ten,wetenschappelijkonderbouwdtezijnenbruikbaarvoordevlaamsecontext. 21
Lerenleidenopniveau OverigenssluitendezevragenaanbijhetbeleidindeEUwaargepleitwordtvoor professionalisering,versterkingenondersteuningvanderolvanleidinggevendenin hetonderwijs,doordatallereerstwordtonderzochtwelkevaardighedendezerolverd eist,gestructureerdereberoepsloopbanenwordenontwikkeldenwordtbeoordeeld welkedespecifiekebehoeftenophetgebiedvanprofessioneleontwikkelingzijnvan degenendieleidinggevendepositiesopzichnemen;voortsdienendebetrokkenen overgoedeopleidingsmogelijkhedentekunnenbeschikken(eu,2013). 1.4 Onderzoeksvragen*en*Werkwijze* Bijdebeantwoordingvandezevragendientenigeterughoudendheidbetrachtte worden.deplannenvoorscholengroepen,zoalsverwoordindenotabestureninhet leerplichtonderwijs:descholengroepen,latenveeldifferentiatietoeindeuitwerking. ErkomtweliswaaréénbestuurvoordescholendieaangeslotenzijnbijeenscholenD groep.datbestuurisdewerkgevervanallepersoneelsledendiewerkenindedesbed treffendescholen.maarverschillenondermeerinomvang,geografischereikwijdte (regionaal,vlaanderendbreed),reikwijdtequaniveau(basisdenofsecundaironderd wijs)enreikwijdtequanet(alofnietnetdoverstijgend)zullendeconcretebestuurlijd keenorganisatorischestructuurbeïnvloeden.hetisaannemelijkdatdiversebestuurd lijkeenorganisatorischestructurentotontwikkelingzullenkomenterwijlnunog verrevanduidelijkishoedieerconcreetzullenuitzien.ookmagverwachtworden dat,geziendespanwijdtevandieorganisaties,opdiverseniveausindeorganisaties leidinggevenden elkmetspecifiekeopdrachtendzullenfunctioneren.maarookhier isdeconcreteinvullingnogverrevanduidelijk. Nietalleenisnogzeerongewisinwelkevormenenopwelkeniveaushet(formele) leiderschapindegroterebestuurlijkeverbandenzijnbeslagzalkrijgen.leiderschap inscholenheeftweliswaar,zekerdelaatstedecennia,veelaandachtgekregeninde wetenschappelijkeliteratuur.maarditneemtnietwegdaterweinigovereenstemd mingbestaatoverwat(effectief)leiderschapinhoudt.erzijnveleconceptenvan schoolleiderschapmaardeeffectiviteitvandemeesteconceptenontbeertempirische steun(leithwood,jantzi&steinbach,1999;krüger&scheerens,2012).deverwachd tingenaanschoolleiderszijngevarieerdenwisselenmetveranderendewetenschapd pelijke,maatschappelijkeenpolitiekeontwikkelingen. Ookdeprofessionaliseringvanschoolleidersiseennoggrotendeelsonontgonnen terrein.smylie&bennet(2005)waarschuwendat: Ourassessmentofexistingre6 22
Inleiding searchledustoconcludethatweknowverylittleabout[professionaldevelopmentof schoolleaders6ev]andthatwefacetheproblemofschoolleaderdevelopmentwith remarkablylittleempiricalevidencetoguideus (zieookdavis,darlingdhammond, Lapointe&Meyerson,2005). Bovenstaandebeschouwingenleidendantoteenaantalvragendatindezestudieaan deordekomt. Ominzichtteverkrijgenindevereistekwaliteitenvoorleidinggevendeninhetkader vangroterebestuursvormen,waarbijtevensrekeningwordtgehoudenmetdeverd schillendeverwachtingent.a.v.deleidinggevendenishetnodigom(a)leiderschap zodanigteconceptualiserendatdiverseniveausvanleiderschapdaarineenplaats krijgenen(b)relevanteontwikkelingentebeschrijvendiedeverwachtingenaandeze leidinggevendenmedevormgeven(zieookkelchtermans&piot,2010).bovendien dienendezebeideinzichtengecombineerdtewordenineeninhoudelijkebeschrijving vanhetleiderschapinscholen.metanderewoorden,gegevendeniveausvanleiderd schapenrelevanteontwikkelingeninhetlandschapvanonderwijsenleiderschap, welketakenenverantwoordelijkhedenkunnendantoegeschrevenwordenaande verschillendeniveausvanleiderschap? Vertaaldnaaronderzoeksvragenbetekentdit 1. MetwelkeconceptenkanleiderschapingroterebestuursvormenvanonderD wijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? Dezevragenkomenaandeordeinhetvolgendehoofdstuk.IngegaanwordtopontD wikkelingeninonderwijs(instellingen)enleiderschapinvlaanderenenopvattingen overleiderschapinscholenenontwikkelingeninhetonderwijsbeleidinde(internad tionale)literatuur.opbasisvandezeverkenningbeschrijvenweeenaantaldesiderad tavooreenbeschrijvingskadervanleiderschapinscholenindecontextvanschaald vergroting.vervolgensvullenweditbeschrijvingskaderopbasisvan(buitenlandse) voorbeelden,rekeninghoudendmetdeeerdergeformuleerdeverwachtingen. 23
Lerenleidenopniveau Daarmeeisnietgezegddatdezeteonderscheidenniveausmethunrespectievelijke takenenverantwoordelijkhedenzondermeerookindetevormenscholengroepenin Vlaanderengerealiseerdzullenworden.Deverschillendeinrichtendemachtenzullen hierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhunbestuursfilosofieenhetonderwijsd landschapwaarinzeopereren(ziebv.vsko,2013).datlandschapbetrefthetmanad gementniveauwaaropdeschoolleiderfunctioneert(bijv.middenmanagement,locad tie,school,bovenschools),deomgevingsspecificiteit(regio,wijksituatie,groottevan deschool,net,enz.)endeschoolcontext(missieenvisie,opdrachtentakenpakket). Welkleiderschapopwelkmomentinwelkeorganisatienodigis,isafhankelijkvande situatiewaarindebetreffendeorganisatieverkeert.hetisdaaromalleendeschoolord ganisatiei.c.inrichtendemachtdie,indialoogmetdebetrokkenen,kanvaststellen hoeleiderschapquaniveausenbijbehorendeverantwoordelijkhedeningevuldzal worden.maardehiergegevenbeschrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantd woordelijkhedenkunnenbijdezoektochtnaarnieuweorganisatorischeverbanden alsoriëntatiepuntengebruiktworden.ookalszichinhetvlaamseonderwijslandd schapverderedifferentiatiesinniveausvanleidinggevenvoordoen,kunnendezebed schrijvingengebruiktwordenomtakenenverantwoordelijkhedennaderaantepasd senaandiezichontwikkelendefeitelijkesituaties.engegevendefocusvandezestud die verwachtingenaandekwaliteitenvanleidinggevendenenhunprofessionalised ring biedendezebeschrijvingenaanknopingspuntenvoordeanalysevandieverd wachtingenendedaaropvoortbouwendeprofessionaliseringvanleidinggevendenop diverseniveaus. DitbrengtonsbijdetweedevraagstellingzoalsdoorhetMinisteriegeformuleerd: naardevoorwaarden(inzakevormingenondersteuning)voorhetleiderschapin dergelijkegroterebestuursvormen.devragennaarverwachtingenaanleidinggevend denenwijzenvanprofessionaliseringkaderen,omtebeginnen,ineenbrederevraagd stelling(smylie&bennet,2005).bijhetontwikkelenvanprofessionaliseringsactivid teitenvoor(toekomstige)leidinggevenden,spelen,aldusdezeauteurs,vierbelangrijd kevragen.omtebeginnenishetvanbelangtewetenwateeneffectieveofsuccesvolle leidinggevendedoet.watzijnsuccesvollepraktijkenvanleidinggevenden?welke praktijkenvandeleidinggevendenleidentotbeterlerenenbetereleerresultatenvan leerlingen?indetweedeplaats,wetenwatsuccesvollepraktijkenzijn,isnietvold doende.wehebbenookkennisnodigoverdecapaciteiten,competentiesofexpertise 24
Inleiding waaroverleidinggevendendienentebeschikkenomsuccesvoltekunnenhandelen.in dederdeplaatsishetnodigkennistehebbenvandeprocessendieertoeleidendat dezecapaciteitentotontwikkelingkomen.entenslotterijstdevraagnaardewijze waaropdieprocessengestimuleerdkunnenworden.welkeprofessionaliseringsstra6 tegieën samenhangendegehelenvaninterventiesgerichtopdebevorderingvande professionaliteitvanleidinggevendeninhetonderwijs zijneffectiefenbevorderen deontwikkelingvandegewenstecapaciteitenvanleidinggevendeninhetonderwijs? Gegevendeaardvandevraagstellingvandeopdrachtgeverishetvanbelangom waarnodig rekeningtehoudenmetdediverseniveausvanleiderschap.praktijken, competentiesenprofessionaliseringsactiviteitenkunnenandereaccentenkrijgen naargelanghetniveauvanleiderschapdataandeordeis. Behalvedevraagnaareffectieveprofessionaliseringsstrategieënishetookvanbelang omdevoorwaardenvooreffectieveprofessionaliseringvanleidinggevendeninkaart tebrengen.hierbijvalttedenkenaan,ondermeer,selectieentoelatingsvoorwaarden vandeelnemersaaneenopleiding,hetniveauvandeopleiding(en),dekwaliteitsbed wakingervan,hetmomentwaaropopleidingenplaatszoudenkunnenvinden(pred service,indservice)enhetaldannietverplichtekarakterervan. Tegendezeachtergrondformulerenwedanalsvierdeenvijfdeonderzoeksvraag: 4. Welkeprofessionaliseringsstrategieënbevorderendeontwikkelingvande capaciteitenvandiverse,naarniveauteonderscheiden,leidinggevendenin hetonderwijs? 5. Welkevoorwaardenbevorderendeeffectiviteitvandeprofessionalisering vanleidinggevenden? Dezevragenkomenaandeordeinhetderdehoofdstuk.Ookhierbaserenweonze antwoordenop(internationale)literatuurover(evaluatiesvan)effectieveprofessiod naliseringsstrategieën.ditlevertookinformatieoverdevoorwaardenvooreffectieve professionalisering.ditmoettoelateneenaantalgerichteaanbevelingentedoen. Indezestudiekan,geziendebeperktheidintijd,geenexhaustievevergelijkendestuD dieverrichtwordennaareffectiefleiderschap,effectievepraktijkenvanleidingged vendeninhetonderwijs,daarbijaansluitendecompetentieseneffectievewijzenvan professionaliseringvanleidinggegeven.indebeantwoordingvandeeerdergeformud 25
Lerenleidenopniveau leerdevragenzal,opbasisvanliteratuur,gezochtwordennaareenaantalempirisch onderbouwdeinzichten.verderwordtgeputuiteenaantalmeerkritischenotiesover leiderschapinscholen.ookdezezijn,zoalsaangegeven,vaninvloedophetleiderd schapsdiscoursenbepalenmedewatvangoedeschoolleidersenhunprofessionalised ringverwachtmagworden. 1.5 Leeswijzer* Inhettweedehoofdstukwordtingegaanopniveausvanleidinggeven.Aandehand vanenkele(buitenlandse)beschrijvingenenvoorbeeldenwordteenonderscheid gemaaktineenaantalniveausvanleidinggeven.bijdezeniveauswordenrespectieved lijketakenenverantwoordelijkhedenbeschreven,waarbijkritischenotiesoverleid derschapinscholenendaarmeesamenhangendeverwachtingenaanleidinggevenden wordenverdisconteerd. InhetderdehoofdstukstaanenerzijdseffectiefgeachteprofessionaliseringsstrategieD encentraal.nagegaanwordtwelkestrategieënbeloftevolzijnvoorhetontwikkelen vandecapaciteitenvanleidinggevenden.anderzijdsgaanweinopvoorwaardenvoor eeneffectieveprofessionalisering. InhetvierdehoofdstukformulerenweeenvoorstelvooreennaarniveauvanleidingD gevengedifferentieerdeprofessionaliseringvanleidinggevendeninhetonderwijsen doenweeenaantalaanbevelingen. Eenliteratuurlijstsluitdezestudieaf. Daarnaastbevatdezestudieeenaantal,somsuitgebreide,bijlagen.Ditzijnvooral beschrijvingenvanpraktijkenenofcompetentiesvanleidinggevenden,zoalsaanged troffenkanwordenindiverselanden.dezebeschrijvingenzijnindezestudieopged nomen,nietalleenterverduidelijkingvandetekstmaarookalsinspiratiebronvoor diegenendie bijdevormingvanscholengroepen verantwoordelijkheidzullendrad genvoordeinrichtingvandeleidingvandezeorganisatiesenvoordeprofessionalid seringvanleidinggevenden.zoalseerdergezegd,deconcreteinrichtingvanscholend groepenisnogverrevanduidelijkenwordtbepaalddoordebetrokkeninrichtende machtendierekeningzullenhoudenmetdespecifiekecontext.dehiergegevenbed schrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantwoordelijkheden waarvaninde bijlageneenaantalvoorbeeldenistevinden alsinspiratiebrongebruiktworden.de bijlagenzijnopgenomenineenapartdocument. 26
2 LEIDINGGEVEN*IN*SCHOOLORGANISATIES:*NIVEAUS*EN* PRAKTIJKEN* 2.1 Inleiding* Indithoofdstukkomendeonderzoeksvragen1totenmet3aandeorde: 1. Metwelkeconceptenkanleiderschapingrotere(complexere)bestuursvorD menvanonderwijsinstellingenbeschrevenworden? 2. Watzijnrelevante,recenteinzichtenoverleiderschapinscholendieeenrol dienentespelenbijdeinvullingvanditleiderschapingroterebestuursvord menvanonderwijsinstellingen? 3. Welkeniveausvanleiderschapinonderwijsinstellingenzijnteonderscheiden enwelkebelangrijketakenenverantwoordelijkhedenhorenbijdieniveaus? Omantwoordtekrijgenopdevragen1en2verkennenweenkelebewegingeninhet Vlaamseeninternationalelandschapvanonderwijsenleidinggeven.Wegaaninop eenaantalrelevanteontwikkelingeninhetonderwijsbeleidendeuitwerkingervan opscholenenleiderschap.begrijpelijkerwijzekrijgtschaalvergrotinghierbijzondere aandacht(2.2.).ookstaanwestilbijontwikkelingeninhetdenkenoverleiderschap inscholenwaarbijzowelingegaanwordtopopvattingenoverleiderschapdievooral indecontextvanprofessionaliseringvanleidinggevendenzijngeformuleerd(2.3.)als opmeeralgemenetheorieënoverleiderschapinscholen(2.4.).webesprekenhierbij beknoptrecenteliteratuur,waarbijonvermijdelijkenigeoverlappingtussendeverd schillendethema soptreedt.opbasisvandezeverkenningbeschrijvenweeenaantal desideratavooreenbeschrijvingskadervanleiderschapinscholenindecontextvan schaalvergroting(2.5.).vervolgenskomtvraag3aandeorde.hiertoevullenwehet beschrijvingskader,zoalseerdergeformuleerd,metbehulpvanbesprokenvoorbeeld den,rekeninghoudendmetdeeerdergeformuleerdeverwachtingen(2.6.). Zoalsaangegevenisdezeinvullingniethetenigmogelijkenochhetverplichtende modelvoordebeschrijvingvandeverschillendeniveausvanleidinggevenende daarbijhorendeverantwoordelijkheden.deverschillendeinrichtendemachtenzullen hierhuneigenwegzoeken,aangepastaanhetonderwijslandschapwaarinzeopered
Lerenleidenopniveau ren.maardehiergegevenbeschrijvingenvanniveausenbijbehorendeverantwoord delijkhedenkunnenbijdezoektochtnaarnieuweorganisatorischeverbandenals oriëntatiepuntengebruiktomtakenenverantwoordelijkhedennaderaantepassen aandezichontwikkelendefeitelijkesituaties. 2.2 Enkele*ontwikkelingen*in*het*landschap*van*schoolleiding*en*schoolM organisatie* HetfunctionerenvanschoolorganisatiesènvanleidinggevendeninscholenzijntijdsD gebonden.demografische,maatschappelijkeenpolitiekerealiteitenbuitendeschool diesnelkunnenveranderen zijnvaninvloedophetgeenvanscholenenleidingged vendenverwachtwordtenophunfeitelijkfunctioneren.zobeschrijftmahieu(1998) eenzestaldominantemaatschappelijkeprocessen diesindsdejarenvijftighetond derwijshebbenbeïnvloed enhunweerslagopdeoverheersenderolopvattingvan deschoolleider.indecontextvanpolitiseringindejarenvijftigwasdeschoolleider vooraleenverdedigervanideologischebelangenterwijlinheteerstedecenniumvan de21 e eeuwineenklimaatvanresponsabiliseringdeschoolleidervooraleencorresd pondentzalworden:functionerendinnetwerken,onderhandelendmetdiverseind stantiesoverscholingsinitiatievenenondernemendgeldvoordeschoolverwerven. Hoedanook,erwordtnauwelijksnoggetwijfeldaanhetbelangvanschoolleiders voordekwaliteitvanhetonderwijs.nadesociaaleconomischeachtergrondvanleerd lingenendekwaliteitvandeleerkrachtenisleiderschapdebelangrijkstevariabele voorwatbetreftderesultatenvanleerlingen(bv.leithwood,day,sammons,harris, &Hopkins,2006;McKinsey&Company,2010b). 2.2.1 Onderwijsbeleid2en2de2uitwerking2op2scholen2en2leiderschap2 InVlaanderenissprakevaneentoenemendebeleidsruimtevoorschoolorganisaties (bv.devosetal.,2006;piot,2012).vanschoolorganisaties endusvanschoolleiders wordtverwachtmeereeneigenlokaalbeleidtevoeren,bijvoorbeeldopterreinen alspersoneelenprofessionalisering.ookvoorvlaanderengeldtdeveranderinginde rolvandeschoolleiderzoalshallinger(2003a:8)eendecenniumgeledentypeerde: thetraditionalroleasapassiveimplementerofsystemregulationstowardsaleader6 shipperspective.devosetal.(2006)stellendateenvandebelangrijkstetakenvan 28
Leidinggeveninschoolorganisaties:niveausenpraktijken eendirecteurbestaatuithetvertalenvanhetcentraalbeleidinrealistischfunctioneel lokaalschoolbeleid. Maareveneensisereentendensnaarmeercentralesturing.Vandenberghe(2008;zie ookvandenberghe,2004,2013)beschrijftinzijnstudienaardeprofessioneleontd wikkelingvanbeginnendedirecteursbasisonderwijsdehuidigebeleidsomgeving waarindezeschoolleiderswerkenalsturbulent:schoolleiderswordengeconfrond teerdmeteenpermanentestroomvannietaltijdsamenhangendevoorstellenopbed leidsmatig,onderwijskundigenbeheersmatiggebied.devlaamseonderwijsraad weesopnietminderdan40extratakenvoordebasisschoolindelaatstejarenofin dezeernabijetoekomst,dieookhetwerkvandeschooldirecteurraken(vlor,2008; zieookvlor,2014).vandenberghe(2008)illustreertdeturbulentebeleidsomgeving metondermeervolgendevoorbeelden:depolitiekeintentiescholenautonomerte maken,tederegulerenentedecentraliserenmaartegelijkencomplementairhieraan teverwachtendatscholenverantwoordingafleggennaarouders,lokalegroeperingen maarooknaarhetcentralebeleid;dehiermeesamenhangendegroeiendeaandacht voorhetbeleidsvoerendvermogenvanscholen;deinvoeringvanleerplannen,van hetschoolwerkplan,vanhetschoolreglementenhetnascholingsplan;debegeleiding enevaluatievanleerkrachtenvanuitfunctiebeschrijvingenendushetvoerenvan evaluatiedenfunctioneringsgesprekken;deinvoeringvanzogehetenmentoruren(en deafschaffingdaarvan);meeraandachtvoorzorgleerlingenenzorgbeleideninhet verlengdedaarvanvoorgedifferentieerdwerken;deintegratievanictennieuwe functieszoalsictdcoördinator;departicipatieeninspraakvanleerlingen,ouders, leerkrachtenengekozenvertegenwoordigersvandelokalegemeenschapenhetopd stellenvandossierstenbehoevevandedoorlichtingdoordeinspectie.samenvattend meentvandenberghe(2008,2013)datdirecteurwordenineenturbulentebeleidsd omgevingdeconfrontatieimpliceertmetmeercentralesturingenmeerwerkenvold gensexternontwikkeldeprocedures.hetbrengthemtotdeveronderstellingdatdid recteurwordenkanbetekenendateenbepaaldeprofessioneleidentiteitgeïnduceerd ofopgedrongenwordt,namelijkeendirecteuralseenrelatiefpassieveprofessional dievooraluitvoertwatanderenvoorstellen. Overigensisdezeontwikkelingnaardecentralisatieenmeerautonomieenerzijdsen meernadrukophetafleggenvanverantwoordinganderzijdstoegenomennietslechts invlaanderenmaarintalvanwesterselandenmerkbaar(ziebv.mahieu,2010; Townsend&MacBeath,2011).Hetleidtondermeertoteengroterewerklastvoor schoolleidersenvraagvanhennieuwecompetentieszoalshetkunnenimplemented 29
Lerenleidenopniveau renvanomvattendesystemenvoorkwaliteitszorgenvoordebeoordelingvanleerd krachten(oecd,2013a).tegelijkmaaktdezeontwikkelinghetniveauvandeschool (endusdekwaliteitvanhetleiderschapindeschool)nogbelangrijkervoordekwalid teitvanhetonderwijssysteemalsgeheel(mckinsey&company,2010b).naastdeze veranderingeninhetonderwijsbeleidzijnermaatschappelijkeveranderingen(zoals globalisatie,migratieenmeerdiversiteitinveellanden ziebv.mulford,2010;verd biest2011)diehetwerkvandeschoolleiderverzwaren:nietzeldenreagerenbed leidsmakersopdezeontwikkelingendooreensterkerenadrukteleggenophetleren enonderwijs.datvraagtmeerdanvoorheenvooralonderwijskundigleiderschap(zie par2.4.)eneenbeterevoorbereidingvanleidinggevendenophuntakenenaantrekd kelijkerewerkcondities(pontetal.,2008;oecd,2013a).davisetal.(2005)schetsen deverwachtingenaandeschoolleider:onderwijsvisionair,onderwijskundigleider, toetsexpert,opbouwwerker,prdencommunicatiedexpert,financieelenpersoneelsd deskundige,managervanhuisvestingsfaciliteiten,leidervanspecialeprogramma s zoalszorgvoorleerlingen,toezichthouderophetvolgenvanwettelijkeregelingenen overheidsbeleidenbemiddelaarinconflictentussendiversebetrokkenen.deeurope6 antradeunioncommitteeforeducation(etuce,2012)somteenaantalgemeend schappelijkeproblemenvanenrondomschoolleidersineuropaop:eenhogewerkd lastmeteentelaagsalaris,beperkteenvaaggeformuleerdeverantwoordelijkheden, gebrekaanprofessionaliseringsmogelijkheden,vergrijzinginhetberoep,verliesvan professioneleleiderschapservaringendooreengebrekkigplaatsingsbeleid,onevend redigeverdelingvanleiderschapsfunctiesovermannenenvrouwen,onduidelijkeen zeerwisselendewervingsprocedures,geringeaantrekkelijkheidvanhetberoepen eenafnemendaantalgekwalificeerdekandidatendatsolliciteertvooreenleiderd schapsfunctie. Indeliteratuurisveelvuldiggewezenopeenaantal,vaaknegatieve,gevolgenvan dezeturbulentebeleidsomgevingensterkeexternesturing(bv.kochan,bredeson& Riehl,2001;Bolam,2002;Bush&Glover,2003enBottery,2004;Vandenberghe, 2004,2013;WRR,2004;VandenBrink,Janssen&Pessers,2005;Ballet,2006;Ballet &Kelchtermans,2007;VandenBerg,2007;VandenBerg,Stevens&Vandenberghe, 2013;Verbiest,2009;Ravitch,2010;Kelchtermans,2012;Hooge,2013).SchoolleiD dersdienen,onderhandelendmetdiversebetrokkenen,voortdurendtezoekennaar eenevenwichttussencentraalopgelegderegels,schoolinterneeisenvanleerkrachten enleerlingenenexterneverwachtingenvanoudersendelokalegemeenschap(pont etal.,2008;vandenberghe,2013).vandenberghe(2004,2013)steltdathetregelged 30