Executive Summary
Wat zijn de sociaal-economische uitdagingen in 2015 en welke bijdrage kan ICT leveren voor het uitwerken van een oplossing? Welke capaciteit heeft breedband nodig op lange en middellange termijn en hoe kunnen we de infrastructuur van de toekomst bouwen? Welk (open) innovatiemodel kan ons in de nabije toekomst het best helpen om sneller, efficiënter en interactiever nieuwe producten op de markt te brengen? Welk personeelsbeleid is nodig in de ICTsector in 2015? De antwoorden op deze vier vragen vormen de Agoria-visie over de belangrijkste ontwikkelingen in de ICT-sector in de komende vijf jaar. Vandaar de titel van deze brochure: ICT 2015. Inleiding De wereldeconomie staat op een keerpunt. Nieuwe sociaaleconomische uitdagingen komen daardoor pijlsnel op ons af: het energievraagstuk, het klimaatsprobleem, de mobiliteit, de kosten van de gezondheidszorg, de vergrijzing, de zoektocht naar een nieuw evenwicht in het financieel systeem, nieuwe vormen van ondernemen in een internationale context. Bij al deze uitdagingen kan ICT meewerken aan de oplossing. Ook al omdat ICT een onderdeel is geworden van ons leven. Breedband en mobiele communicatie zijn alomtegenwoordig en de technologische evolutie staat niet stil. Nieuwe technologieën en businessmodellen zullen worden bedacht om ons leven efficiënter en aangenamer te maken. Om deze belofte te kunnen waarmaken, zal de ICT-sector zelf ook op lange termijn moeten werken aan het realiseren van een aantal elementaire basisvoorwaarden. In deze brochure krijgt u de visie van Agoria om in de komende vijf jaar concrete vooruitgang te boeken voor drie van deze basisvoorwaarden: aanzet naar meer capaciteit van de breedbandnetwerken, de zoektocht naar nieuwe (open) innovatiemodellen en het vinden van een evenwicht tussen de vraag naar flexibiliteit van werkgever en werknemer en de nood aan nieuwe competenties en vaardigheden van de ICT-medewerkers. 3
De sociaaleconomische uitdagingen anno 2015 Netwerken, innovatie en medewerkers zijn de 3 basiselementen waarop zal moeten worden ingespeeld om de rol van ICT als oplosser van de verschillende sociaaleconomische uitdagingen te kunnen realiseren. Wat zijn de uitdagingen die de sociaaleconomische wereldorde op de proef stellen? Eerst en vooral is dat wellicht het klimaatsvraagstuk. Er is meer dan ooit aandacht voor een milieu-efficiënte economie, zowel op het vlak van produceren als op het vlak van consumeren. Denken we maar aan begrippen als de ecologische voetafdruk, de ecologische balans, ecologisch ondernemen, enz. Het energievraagstuk kwam meer dan ooit in het nieuws toen de prijs van de ruwe olie op de internationale beurzen de magische grens van 100 US dollar per vat doorbrak. Hoe gaan we op zoek naar productiemethodes die minder energie-intensief zijn? Landen in Oost- en Centraal-Europa, Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika geraken steeds meer geïntegreerd in de wereldeconomie. Ondernemingen uit de westerse industrielanden moeten daar hoe langer hoe meer rekening mee houden. Het stelt hun businessmodellen vaak zwaar op de proef, maar anderzijds biedt deze ontwikkeling ook heel veel mogelijkheden. Vooral om het steeds groter wordende probleem van de schaarse arbeidskrachten op te lossen. De files op de autosnelwegen en de secundaire wegen worden elk jaar langer. Ten gevolge van weersomstandigheden, wegwerkzaamheden, wegblokkades of verkeersongevallen kan het verkeer soms gedurende uren compleet vastzitten zonder dat er een uitweg is. De voorbije twee jaar werden de fundamenten van het financieel-economische model zwaar getroffen. Het bancaire systeem raakte op drift en kreeg in 2008 rake klappen. De beurskoersen halveerden in enkele maanden tijd en lieten de beleggers met een wrang gevoel achter. Het financieel systeem is op zoek naar een nieuw stabiel evenwicht. De gemiddelde leeftijd van de bevolking neemt toe, waardoor de druk op de sociale zekerheid in het algemeen en de gezondheidszorg in het bijzonder van jaar tot jaar groter wordt. Online monitoring van patiënten is een mooi voorbeeld van hoe ICT een rol kan spelen in het beheersen van de kosten van de gezondheidszorg. Heel wat maatschappelijke en economische uitdagingen komen dus als gevolg van de veranderende wereldorde op ons af. Hoe gaan we ondernemen? Hoe gaan we om met de energievoorziening in ons land en trachten we het gebruik van energie te optimaliseren? Hoe pakken we de verkeersproblemen aan? Hoe trachten we de nog steeds fors groeiende kosten van de vergrijzing en de gezondheidszorg in te dijken en te beheersen? ICT speelt een belangrijke rol bij het oplossen van deze sociaal-economische uitdagingen Wat wel vaststaat, is dat ICT een belangrijke rol zal spelen om bovenstaande sociaal-economische uitdagingen aan te pakken. ICT kan administratieve en waardecreërende processen stroomlijnen door betere online informatieverwerking en communicatie. Maar om daarin te slagen, zal de ICT-sector zelf ook een aantal belangrijke doorbraken moeten realiseren. Ten eerste, de capaciteit van de communicatie- en datanetwerken zal het komende decennium sterk moeten worden verhoogd. Vooral investeringen in de capaciteit van het lokale aansluitnet, de zogenaamde next generation access, zullen nodig zijn. De nieuwe toepassingen vergen gaandeweg meer bandbreedte en zullen op lange termijn leiden tot infrastructuurinvesteringen. In de netwerken tot aan het lokale aansluitnet, de zogenaamde backbone, werd de afgelopen jaren al massaal geïnvesteerd om meer bandbreedte te genereren. Ten tweede, de veranderende economische wereldorde zal in de bedrijven in het algemeen en in de ICT-sector in het bijzonder leiden tot nieuwe innovatiemodellen. Innoveren moet immers sneller gaan (omwille van de steeds korter wordende windows of opportunity ). Innovatie wordt meer en meer multidisciplinair. Innovatie grijpt hoe langer hoe meer in op de hele waardeketen. Vooral ook op de manier waarop waarde wordt gecreëerd eens een nieuw product of businessmodel op de markt wordt gebracht. Er zal dus nog meer, nog intenser en nog interactiever moeten worden samengewerkt. Ten derde, om op een nieuwe manier te ondernemen en om te gaan met innovatie, hebben we in de ICT-sector, maar ook in de ICT-afdelingen van bedrijven en organisaties, medewerkers nodig met een andere combinatie aan vaardigheden. Naast ICT-technische vaardigheden moeten de ICT-medewerkers van vandaag ook beschikken over communicatieve en emotionele vaardigheden. Last but not least wordt er van hen ook verwacht dat ze voldoende economische inzichten hebben verworven om de bedrijfsen administratieve processen van de klanten (en/of hun eigen bedrijf of organisatie) te doorgronden. Netwerken, innovatie en medewerkers zijn de drie basiselementen waarop zal moeten worden ingespeeld om de rol van ICT als oplosser van de verschillende sociaal-economische uitdagingen te kunnen realiseren. Daarvoor is de gemeenschappelijke inzet nodig van heel veel mensen, bedrijven en organisaties. Wat dat betekent en wat de visie van de ICT-sector terzake is, dat leest u in de volgende drie hoofdstukken. 4 5
Ambitieuze doelstellingen zijn nodig Onze visie is dat tegen 2025 iedereen tegen concurrentiële prijzen moet kunnen beschikken over 1 Gbps (= 1000 Mbps) bandbreedte. Om dit te realiseren, zal er de komende 15 jaar zwaar moeten worden geïnvesteerd in het lokale aansluitnet (het zogenaamde next generation aansluitnet (=NGA) ). Vier opmerkingen hierbij: Ten eerste, deze netwerken van de toekomst zullen zowel downstream als upstream voldoende bandbreedte dienen te leveren tegen concurrentiële prijzen. Ten tweede, voor anywhere-/anytime-toepassingen zullen performante mobiele breedbandnetwerken nodig zijn. Ten derde, een aantal aansluitingen zal hoogstwaarschijnlijk niet marktconform kunnen worden aangeboden. Een tegemoetkoming van de overheid zal wenselijk zijn om die overblijvende white spots ook van zeer hoge bandbreedte te voorzien. Ten vierde, de telecomoperatoren hebben de afgelopen jaren massaal geïnvesteerd om de capaciteit voor de gebruiker te verhogen. Mensen hebben immers steeds meer bandbreedte nodig! Wat zijn de maatschappelijke evoluties die maken dat de bedrijven en de gezinnen steeds meer bandbreedte nodig hebben? participatie en interactie in online gemeenschappen (communities) zelfproductie door de consumenten, vooral op het vlak van multimedia alomtegenwoordige netwerken: toepassingen, diensten en inhoud worden via gelijk welk netwerk toegankelijk en bieden ondersteunende intelligentie zoals bv. locatiebewustzijn en monitoring elektronische gezondheidszorg (ehealth) en thuiszorg De breedbandnetwerken van de toekomst het geconnecteerde huis thuiswerken consumptie op maat en op aanvraag van de gebruikers: wat, wanneer, waar en hoe ze het willen kunnen downloaden, onafhankelijk van de bron. Vandaag de dag beschikken de meeste telecommunicatienetwerken over voldoende bandbreedte. De huidige vaste en mobiele aansluitnetten bieden echter op middellange en lange termijn onvoldoende bandbreedte voor de toepassingen van de toekomst. Potentiële investeerders en meerdere scenario s mogelijk De vraag is dus: Wie gaat het initiatief nemen om te investeren in Next Generation aansluitnetten? Is het voldoende om één NGA te hebben of moeten we investeren in meerdere, concurrerende infrastructuren? We zien de volgende potentiële investeerders: netwerkuitbaters, aanbieders van Internet-access, telefonie, interactieve digitale televisie en andere (mobiele) datadiensten, aanbieders van digitale content, diensten en toepassingen, overheden, bouwpromotoren en nutsbedrijven. Deze potentiële investeerders zullen regio per regio, gemeente per gemeente, wijk per wijk en - wie weet - straat per straat bekijken waar ze zullen investeren in nieuwe nextgeneration aansluitnetten. Ze zullen investeringsplannen maken gebaseerd op de verwachte uitgaven per gebruiker (ARPU), de nodige bandbreedte op korte, middellange en lange termijn, de kosten van de uitrol van het nieuwe netwerk, de Europese en nationale regels inzake de aanleg van NGA s en last but not least de te verwachten concurrentie of samenwerking met andere potentiële investeerders in dezelfde zone. verschillende scenario s zijn mogelijk 1. Er worden meerdere NGA s aangelegd In bepaalde zones zullen verschillende investeerders een NGA aanleggen. Hierdoor krijgen we concurrentie tussen de verschillende netwerkuitbaters, wat op termijn kan leiden tot meer, betere en goedkopere diensten. Dit neemt niet weg dat de regulator, na een grondige marktanalyse, aan dominante netwerkuitbaters, maatregelen kan opleggen als de regels van de vrije mededinging zouden worden geschonden. 2. Er wordt één NGA aangelegd Er wordt geïnvesteerd in één NGA. In dit scenario zou idealiter kunnen worden gezocht naar het vormen van consortia/partnerships. Alleszins, eenmaal het netwerk aangelegd, zal de netwerkuitbater het NGA moeten openstellen voor aanbieders van internettoegang, telefonie, interactieve digitale televisie en andere (mobiele) datadiensten. De spelregels voor het openstellen van het NGA moeten zoveel mogelijk vooraf vastgelegd worden. 3. Niemand is geïnteresseerd in de aanleg van een NGA ( white spots ) Zones waar wellicht nooit zal worden geïnvesteerd omdat dit niet rendabel is. Hier zal wellicht de overheid maatregelen moeten nemen om ervoor te zorgen dat ook de inwoners daar op termijn over hogere bandbreedte kunnen beschikken. Op korte termijn moet er voldoende zekerheid komen Vanuit maatschappelijk en economisch oogpunt is het alleszins zeer belangrijk dat alle dienstenaanbieders gebruik kunnen maken van de NGA s om hun diensten, inhoud en toepassingen aan te bieden. De overheid moet vooraf spelregels bepalen voor het openstellen van de NGA s voor derden, zodat iedere potentiële investeerder zijn businessplan kan opstellen. Het ontbreken van duidelijke spelregels verhoogt het risico dat potentiële investeerders een afwachtende houding zullen aannemen. Voor Agoria is één regel alvast duidelijk: We moeten vermijden dat er in België gezinnen zijn waar geen next-generation-aansluitnet voorbij het huis komt. Uit de visie en de strategische analyse die we tot nu toe hebben gemaakt, volgen ons inziens drie belangrijke conclusies: 1. Er is nood aan een NGA-forum met alle potentiële NGAgeïnteresseerden (o.a. netwerkproviders, accessproviders, dienstenproviders, technologie-aanbieders en overheid). 2. Laat de deelnemers in dit forum in gezamenlijk overleg mee het kader bepalen om de komende 15 jaar ALLE burgers te voorzien van een NGA met een breedbandcapaciteit van 1 Gbps en heb voldoende oog voor upstream-capaciteit tegen een concurrentiële prijs en voor mobiele bandbreedte. 3. Laat de overheid spelregels bepalen waartegen de Access Providers (en eventueel de dienstenproviders waarmee zij samenwerken) gebruik kunnen maken van het aangelegde NGA. Er moet een positief investeringsklimaat komen dat oog heeft voor het stimuleren van de vraag naar breedbanddiensten, -inhoud en -toepassingen in een geïntegreerde beleidsvisie enerzijds en voor het wegwerken van hinderpalen bij de uitrol van aansluitnetten van de toekomst (vergunningen, regelgeving, fiscaliteit enz.) anderzijds. Daaruit volgen dan de volgende aanbevelingen: 1. De overheid moet sensibiliseren en stimuleren door bedrijven aan te zetten nieuwe diensten te ontwikkelen en de toepassing van ICT in domeinen als gezondheidszorg, onderwijs, mobiliteit, enz. te stimuleren (bv. in de gezondheidszorg met diensten als thuiszorg of teleconsultaties). drempels voor netwerkuitrol (vast en mobiel) uit de weg te ruimen. opleidingen af te stemmen op de noden van de NGAuitrol. fiscale stimuli te voorzien voor de aanleg van NGA s. de activiteiten van een NGA-forum te ondersteunen. de pc-penetratie in België te verbeteren. 2. De overheid moet regulerend optreden, enerzijds om investeringen aan te moedigen door een rechtszeker, transparant en toekomstgericht investeringskader vast te leggen en anderzijds om concurrentie te stimuleren als dominantie wordt vastgesteld. Er is nood aan sterke, onafhankelijke regulatoren (zowel telecom als media) en mededingingsautoriteiten om dit te realiseren. 3. De overheid moet investeren daar waar anders white spots riskeren te ontstaan. 4. De privésector moet samen met de overheid sensibiliseren en stimuleren. Zij moet ook beleids- en technische ondersteuning bieden voor vragen en uitdagingen bij de uitrol van NGA s (onder meer in het kader van het NGA-forum). 5. De privésector moet investeren en streven naar rendabele businessplannen. Agoria is bereid om in het NGAforum een stuwende rol te spelen. 6 7
en aan het einde van de waardeketen, met name onderzoek & ontwikkeling en marketing & contact met de klanten. Precies omdat deze twee elementen van de waardeketen in deze fase onlosmakelijk met mekaar zijn verbonden. Deze bedrijven worden daarom ook wel eens kop-staart - bedrijven genoemd. zijn onvoldoende gewapend (lees onvoldoende aangepast en gereorganiseerd) om in deze nieuwe genetwerkte samenleving alle mogelijkheden voor investeringen, groei en werkgelegenheid ten volle te benutten. En laat 'reorganisatie' nu precies dat zijn waarin ICT een belangrijke waarde voor hun klanten kan realiseren. Het lokale weefsel van ICT-ontwikkelaars Ondanks de moeilijkheden en uitdagingen van het begin van dit decennium is de ICT-sector nog altijd goed voor 20% van de Belgische O&O-inspanningen. De sector vormt daarmee samen met metalen & materialen, chemie, farmacie, biotechnologie, machinebouw en elektrotechniek de basis van de Belgische kenniseconomie. De O&O-uitgaven van de Belgische ICT-sector verlopen vrij parallel met de activiteit in de ICT-sector. Tot en met 2001 was er jaarlijks een forse stijging van de O&O-uitgaven. Daarna volgde een periode van herstructureringen en afslankingen, vooral in de bedrijven uit de telecommunicatiesector. Sinds 2006 gaan de O&O-uitgaven terug in stijgende lijn. In 2007 werd nagenoeg 850 miljoen euro geïnvesteerd in onderzoek & ontwikkeling. In de Belgische ICT-sector werken bijna 8000 medewerkers in de O&O-afdeling, waarmee afdoende wordt aangetoond dat het een kennis-intensieve sector is. Ongeveer 20% van de O&O-inspanningen (zowel qua uitgaven als qua aantal O&O-medewerkers) in België wordt gedragen vanuit de ICT-sector (terwijl de ICT-sector slechts een aandeel heeft van 4,2% in het BBP en 2,5% in de werkgelegenheid). België scoort internationaal goed op een aantal ICTdomeinen. Het zijn domeinen waarin België al jaren zelf producten ontwikkelt om ze daarna internationaal op de (wereld-)markt te brengen: elektronica, beeldverwerking en digitaal printen, telecommunicatie, softwarepakketten, bancaire informatica, authentificatie & cryptografie en geo-ict, GPS & cartografie. ICT is een zogenaamde enabling technology, een technologie die bedrijven en organisaties in staat stelt hun waardecreërende en administratieve processen te optimaliseren, en hun innovatievermogen te verbeteren door snellere en Innovatie in ICT in 2015 meer interactieve innovatiemethodes mogelijk te maken. Daarnaast is ICT ook een technologie waarmee allerlei leuke zaken kunnen worden georganiseerd: sociale netwerken en communities, online en offline games, multimediatoepassingen, enz. ICT wordt daardoor hoe langer hoe meer een essentieel onderdeel van onderzoek & ontwikkeling in andere sectoren zoals transport & logistiek, gezondheidszorg, energie & milieu, mechatronica en lucht- & ruimtevaart. ICT is een belangrijke differentiator voor productinnovatie, waardoor bedrijven het verschil kunnen maken. ICT maakt producten slimmer (de zogenaamde smart products ). Het verschil kan worden gemaakt door producten bewuster te maken: van zichzelf (bv. meten van energiegebruik in gebouwen, weefgetouwen, ), van de omgeving waarin ze zich bevinden (bv. GPS of satelliet), van hun gebruiker (bv. technogym, realtime gebaarherkenning, indienen van belastingsaangiftes, ), van het eco-systeem waarin ze zich bevinden (bv. het ipod-ecosysteem) Internationale tendenzen in innovatie 1. Specialisatie is nodig De time-to-market wordt steeds korter. Innoverende bedrijven moeten steeds sneller met een product komen dat in (nieuwe) noden van de klant voorziet. Het innovatieproces stopt niet wanneer een prototype klaar is of een nieuw product ontworpen is. We zien overal ter wereld dat bedrijven nog heel veel inspanningen doen om hun O&O-resultaten te toetsen aan de noden van een steekproef van geïnteresseerde klanten. Vandaar dat heel veel innovatieve bedrijven zich ook hoofdzakelijk gaan specialiseren in twee activiteiten aan het begin De financiële inspanningen nodig om prototypes of nieuw ontworpen producten te testen bij de klanten en daarna op de markt te brengen, worden steeds groter. In heel veel landen speelt het beleid hierop in door het innovatiebeleid ook te richten op initiatieven die de valorisatie van O&Oresultaten stimuleert. Denken we hierbij bvoorbeeld maar aan het fenomeen van de proeftuinen ( living labs ). 2. Samen innoveren! Een andere manier om die financiële inspanningen te beperken is samen te innoveren met concurrenten, klanten, leveranciers en partners. Samen innoveren biedt bovendien de mogelijkheid om samen te werken met specialisten in andere domeinen, zichzelf nog verder te specialiseren in een niche, het risico van het innovatieproject te verminderen en de time-to-market aanzienlijk te verkorten. Innovatieprojecten worden bovendien hoe langer hoe meer multidisciplinair en overstijgen vaak de grenzen van de eigen sector. Men gaat op zoek naar complementaire partners uit andere sectoren om nieuwe productcombinaties uit te werken. Zo ontstaat een lappendeken van allianties en groeien er spontaan (internationale) netwerken en ecosystemen. Voor de medewerkers uit innovatieve bedrijven is het dus belangrijk om T-shaped te zijn, d.w.z. gespecialiseerd in een welbepaald (niche-)domein, noties te hebben over een aantal andere technologieën in het eigen domein en te beschikken over sectoroverschrijdende competenties om te kunnen communiceren en samenwerken in multidisciplinaire teams. 3. Diensteninnovatie De uitgaven in onderzoek & ontwikkeling en innovatie evolueren ook steeds meer naar het ontwikkelen van diensten rond nieuwe of bestaande producten. Innovatieve bedrijven gaan steeds meer waarde trachten te creëren uit het aanbieden van oplossingen. Het typische aan deze diensteninnovaties is dat zij op het raakvlak liggen van drie disciplines: businessmodellen en -processen, wetenschap en technologie, en mensen en cultuur. Maar hierin ligt meteen ook de broosheid van de op til zijnde maatschappelijke en economische evoluties. Zowel de overheid als het onderwijs en de ondernemingen Voor de medewerkers uit innovatieve bedrijven is het dus belangrijk om T-shaped te zijn. De overheid richt nog steeds het leeuwendeel van haar O&O-inspanningen op materiële productontwerpen. Het onderwijs heeft het moeilijk om de curricula van zijn studenten evenwichtig samen te stellen met technologische, bedrijfskundige, communicatieve en organisatorische vakken. De typische industriële bedrijven tot slot hebben nog niet altijd begrepen dat zij meer waarde kunnen creëren voor hun klanten door resoluut te kiezen voor diensteninnovatie i.p.v. alleen in te zetten op productinnovatie. De enorme uitdagingen die gepaard gaan met deze overgang naar een netwerkeconomie en een informatiemaatschappij, moeten we samen (industrie, hogescholen, universiteiten en overheid) aanpakken. Diensteninnovatie wordt daarbij één van de belangrijkste sleutels. 4. Internationale normalisatie: strategisch element in innovatieprocessen van bedrijven en motor voor internationale marktontwikkeling In een land met een kleine lokale markt is het een open deur intrappen om te onderstrepen hoe belangrijk internationalisering van markten wel is voor onze bedrijven. Europese en vooral internationale normalisatie is enerzijds een factor met toenemend belang op het vlak van marktontwikkeling en verhoogt in belangrijke mate de kans voor bedrijven die zwaar investeren in productontwikkeling om een markt aan te boren met voldoende kritische massa om die investeringen te verantwoorden. Anderzijds is deelname aan internationale normalisatie door bedrijven in vele domeinen strategisch zeer belangrijk voor hun innovatieprocessen wegens de indicaties die hierdoor kunnen gecapteerd worden over nieuwe technologische stappen en marktvoorbereiding. Op tal van snel evoluerende domeinen zoals ehealth blijven er belangrijke uitdagingen om te komen tot Europese - en liefst nog internationale - standaarden die de versnippering van markten wegwerken en vermijden dat onze bedrijven hun productontwikkeling aan divergerende markteisen op exportvlak moeten voldoen. Hetzelfde geldt voor specifieke nationale eisen inzake accreditering, testen en certificatie. 8 9
Aanbevelingen voor het beleid 3.2. Living labs (proeftuinen) 1. Ondersteunen van speerpuntdomeinen als topprioriteit van het innovatiebeleid De overheid moet blijven inzetten op het ondersteunen van domeinen waarin we performante innoverende ondernemingen en onderzoekscentra op wereldniveau hebben. Alleen op die manier kunnen we de aansluiting bij de wereldtop behouden. Met zijn groeiperspectieven, de toenemende impact op de competitiviteit van andere sectoren en zijn potentiële bijdrage tot het oplossen van diverse maatschappelijke uitdagingen is ICT bij uitstek een van die speerpuntdomeinen. Vooral het testen van nieuwe oplossingen in die domeinen in bijna reële omgevingen is in dat opzicht een steeds belangrijker wordende stap. Voor bedrijven die producten en systemen ontwikkelen, zijn proeftuinen van zeer groot belang om de brug te slaan tussen ontwikkeling en marktintroductie enerzijds en de integratie en interoperabiliteit van hun producten in grotere systemen uit te testen met andere bedrijven anderzijds. Voor de overheid is het belangrijk om voor kritische en complexe infrastructuurprojecten te kunnen beschikken over beleidsondersteunende instrumenten van hoge kwaliteit zoals proeftuinen. De ICTmedewerker in 2015 2. Kosten van onderzoekers en van O&O Een van de essentiële elementen om expertisecentra, onderzoeksinstellingen en klasrijke onderzoekers en ontwikkelaars aan te trekken en hier te houden, zijn zeker de kosten van Onderzoek & Ontwikkeling. Een recente studie van Agoria toont aan dat verdere inspanningen nodig zijn om ons land competitief op te stellen inzake kosten van O&O. De vermindering van de bedrijfsvoorheffing voor onderzoekers was zeker een stap in de goede richting en zou tot 100% moeten worden opgetrokken. We kunnen zeker ook leren van buurlanden als Frankrijk op het vlak van bv. investeringsaftrek. Voor R&D zou die van 22,5% tot 30% moeten worden opgetrokken. 3. Sociaal-economische uitdagingen als milieu, mobiliteit en gezondheidszorg aanpakken We moeten streven naar de ontwikkeling van een zichtbaar en erkend innovatie-ecosysteem voor onderzoek, ontwikkeling, testen en implementering van vernieuwende mobiliteitsconcepten, van nieuwe vormen van omgaan met energie en, last but not least, van innovatieve oplossingen voor de gezondheidszorg. Dit kan bvoorbeeld op de volgende manieren: 3.1 Innovatief aanbesteden / innovatieve investeringsprojecten De overheid kan de ICT-sector ondersteunen door te investeren in oplossingen die de sociaal-economische uitdagingen aanpakken. Ze kan daarbij ook het innovatievermogen van de sector aanscherpen door innovatieve aanbestedingen uit te schrijven en te investeren in grote maatschappelijke projecten, waarbij lokale bedrijven in een vroeg stadium bij het uitwerken van oplossingen worden betrokken. Via deze projecten kunnen deze bedrijven ook uitzicht krijgen op exportmarkten. 4. Internationale normalisatie De overheden hebben een belangrijke rol om de bedrijven te sensibiliseren voor het belang van normalisatie en om versnippering van markten van onze exporteurs tegen te gaan. De overheid en de bedrijven zouden samen ook formules moeten uitwerken om de kosten van testing en certificatie van nieuwe ontwikkelingen te verminderen. 5. De oprichting van een open incubatiecentrum Bedrijven en kenniscentra hebben een fundamentele nood aan actieve coaching op het terrein om samen tot een collectieve incubatie te kunnen komen in een ecosysteem van bedrijven en kenniscentra. Daar wordt technologiespecialisatie tussen partners gecombineerd met productmarktinzichten van andere partners. Naast de coaching van dit open incubatieproces is er ook nood aan een methodische ondersteuning in de praktijk van deze vorm van incuberen en de bijhorende nieuwe werkvormen en businessmodellen. 6. Financiering van de innovatieve onderneming Vaak is de financiering van de periode tussen het ontwerpen van een eerste prototype en het vinden van middelen op de beurs de moeilijkste. In deze kritieke periode dient men zowel verder te werken aan het verbeteren van de productportfolio als aan het zoeken naar nieuwe klanten. Daarom zijn bedrijven in deze fase vaak financieel het meest kwetsbaar. Er is bijgevolg een duidelijke nood aan langetermijnrisicokapitaal om nieuwe bedrijven en nieuwe collectieve incubatievormen voor technologiegebaseerde bedrijven te ondersteunen. Trends die een impact hebben op de ICT-sector van morgen Welke sourcing? Best sourcing! Multinationals doen steeds meer aan best sourcing bij het uitwerken van projecten. Hiervoor zijn er verschillende redenen: de schaarste op de ICT-arbeidsmarkten van de westerse industrielanden; de 24/7-economie; delokalisatie vermindert de projectkosten; schaaleffecten door de consolidatie van bepaalde activiteiten; leereffecten doordat men zich gaat specialiseren in een bepaalde activiteit; grotere focus op de eigen kernactiviteiten door een beroep te doen op externe sourcing. De oplossing bevindt zich in de cloud Vandaag evolueert het businessmodel steeds meer naar een op acties en verrichtingen gebaseerd kostenmodel, waarbij de klant betaalt volgens het aantal keer dat hij een beroep doet op de oplossing (bv. opslag van gegevens, gebruik van een toepassing enz.). Denken we maar aan de evolutie naar cloud computing, ASP en SaaS. Process management on the fly We kunnen nu anders tegen bedrijfsprocessen aankijken. Processen moeten zelfoptimaliserend worden in plaats van vooraf dichtgetimmerd. Omgevingsgevoelig in plaats van geïsoleerd. Technologie biedt real-time informatie die het klassieke denken over processen doet wankelen. Transacties worden interacties. Om de interacties te optimaliseren, is dus massaal veel informatie nodig. Deze informatie goed beheren en op het juiste moment gebruiken, is cruciaal. Er is daarenboven goed business process management nodig om de nieuwe interactieve mogelijkheden ten volle te benutten. Outsourcing van ICT en Business Process Outsourcing door de klanten Grote klanten doen steeds vaker een beroep op gespecialiseerde ICT-ondernemingen en consultants om hun ICT uit te werken, te implementeren en te beheren en hun businessprocessen te stroomlijnen door het gebruik van ICT. De schaarste op de ICT-arbeidsmarkt De schaarste op de ICT-arbeidsmarkt is structureel en niet tijdelijk Niet alleen in de ICT-sector zelf, maar ook in alle andere sectoren van de Belgische economie nam het aantal ICTmedewerkers stelselmatig toe. De verwachting van de meeste experts in human resources is dat deze vraag in de komende jaren verder structureel zal toenemen, en dit ondanks het feit dat er voor het realiseren van oplossingen steeds meer een beroep wordt gedaan op de internationale markt (via off-shoring, near-shoring enz.). Mythes en realiteiten over werken als ICT er Het is duidelijk dat de ICT-sector duidelijker en beter zal moeten communiceren met het grote publiek, vooral met de jongeren over de verschillende profielen die er op de ICT-arbeidsmarkt nodig zijn en over de inhoud van de jobs. Agoria ICT is hier twee jaar geleden mee gestart. Deze inspanning zal moeten worden doorgetrokken in de toekomst. Rollenpatronen doorbreken In de ICT-sector is de genderkloof heel groot. Er zijn hiervoor verschillende redenen die vaak hun oorsprong vinden in 10 11
sociaal-culturele rollenpatronen voor vrouwen en mannen. Bovendien zijn de oorzaken voor deze evolutie (al te vaak) gerelateerd aan de vooroordelen en de mythes t.a.v. het werken als ICT-er. Anders uitgedrukt: het aanpakken van het genderonevenwicht op de ICT-arbeidsmarkt hangt samen met het bewust maken van burgers, ondernemingen en organisaties over het belang en de mogelijkheden van ICT bij het oplossen van sociaal-economische vraagstukken waarvoor de wereldbevolking staat: milieu & energie, gezondheidszorg, mobiliteit, duurzaam ondernemen, aanpakken van schaarste aan grondstoffen, interactie tussen burger en overheid, De wensen van de Generation Y medewerker De generatie van jongeren die de afgelopen jaren op de arbeidsmarkt verscheen, wordt wel eens omschreven als de Generation Y. Het is een en-en -generatie. Ze willen het beste van twee werelden. Een generatie met traditionele waarden, gericht op eigen gezin, individualistisch, die hard wil werken en goed haar boterham verdienen. Maar een generatie die tegelijk ook sociaal en solidair wil zijn, die nood heeft aan vrije tijd ( quality time ) om de wereld (en mekaar) te ontdekken en nieuwe verrijkende ervaringen op te doen. Deze generatie wil tijd hebben voor het gezinsleven, voor de sport- of culturele vereniging, voor de eigen hobby en voor het aangaan van boeiende uitdagingen, maar tegelijk wil ze ook tijd en energie steken in het uitbouwen van de professionele carrière. Deze generatie wil vooral een leuke job, waarin ze zich kunnen uitleven en gerespecteerd worden. Waarin ze uitdagingen kunnen realiseren en leuke en interessante contacten kunnen leggen met collega s en partners. De Generation Y heeft ook lak aan een nine-to-five -job. Ze wil overigens vooral beoordeeld worden op de werkresultaten en minder op het aantal uren dat daarvoor werd gepresteerd. In human resources-kringen wordt wel eens verwezen naar het zgn. Hollywood-model. Dit is een model waarbij werknemers, net als filmacteurs, scenarioschrijvers en crew-personeel in Hollywood, op zoek zijn naar mooie projecten. Ze zijn vrij en voortdurend op zoek naar mooie filmprojecten die door producenten worden opgezet. Meer flexibiliteit in het uitvoeren van de job. Dat is eigenlijk wat de Generation-Y-jongeren willen. Maar dat is eigenlijk ook wat de ICT-bedrijven willen en kunnen bieden aan hun medewerkers. Welke flexibiliteit zoeken de bedrijven? Daarover gaat het in de volgende paragraaf. De wensen van de ICT-bedrijven van vandaag Nood aan flexibiliteit Ook de ICT-bedrijven hebben nood aan meer flexibiliteit van de medewerkers, omwille van de noden van hun klanten. De noden van de klant doen zich voor op alle uren van de dag en dus moeten de ICT-bedrijven op elk uur van de dag over medewerkers kunnen beschikken met de noodzakelijke bedrijfseconomische en informaticatechnische competenties. Het feit dat medewerkers een betere invulling wensen van hun privéleven is hiermee niet noodzakelijk in contradictie. Nood aan aanpassingsvermogen en beheren van nieuwe omstandigheden De noden van de klanten veranderen snel. De technologieën om de noden te realiseren ook. Er is dus nood aan medewerkers die change aankunnen, i.e. een groot aanpassingsvermogen hebben en voldoende capaciteiten hebben om bij te leren, opnieuw te leren, zaken af te leren. Meer zelfs, door de evolutie naar process management on the fly moet change ook kunnen worden geïntegreerd in de voor te stellen en uit te werken ICT-oplossing en hebben we medewerkers nodig met managementcapaciteiten om change te kunnen beheren. Dat gaat dus veel verder dan zich kunnen aanpassen aan de nieuwe omstandigheden. Nood aan andere en nieuwe vaardigheden Van de ICT er van morgen wordt gevraagd dat hij socialer, creatiever en commerciëler wordt dan die van vandaag. De ICT er van de toekomst is sociaal vaardig en verkoopt zijn project aan de klant. Informaticakennis is uiteraard een must, maar het profiel van de ideale ICT'er gaat veel verder dan dat. Dat is nu al zo, en dat zal in de toekomst nog veel meer het geval zijn. Hij moet goed communiceren, sociaal vaardig zijn, ideeën aan de man kunnen brengen en creatief zijn. Probleemoplossend zijn en kunnen inschatten waar de klant behoefte aan heeft. En wie dat idee ook nog goed kan verkopen aan de bedrijfsleiding, komt heel dicht in de buurt van het ideale toekomstprofiel van de ICT'er. Aanbevelingen De aanbevelingen worden onderverdeeld in drie clusters. De eerste cluster omvat voorstellen om de bestaande sociale regelgeving aan te passen aan de realiteit van vandaag en aan de uitdagingen van morgen. Als we ons blijven vasthouden aan al te rigide regelgeving, dan riskeren we jobcreatie en internationale groei aan ons te laten voorbijgaan. Enkele voorbeelden: Meer ruimte voor gedifferentieerde verloning en voor verloning op basis van prestaties i.p.v. op het aantal gepresteerde uren. Annualisering van de arbeidsduur: Arbeidsduur berekenen op jaarbasis in ruil voor individuele afspraken over soepeler werkregimes. Een nieuw statuut. Het huidige werknemersstatuut is te rigide en te beperkt. Er is nood aan een nieuw of aangepast werknemersstatuut dat een combinatie inhoudt van de flexibiliteit van het zelfstandigenstatuut met de bescherming van het werknemersstatuut. De tweede groep aanbevelingen heeft te maken met de groei en de ontwikkeling van medewerkers en het zoeken naar een optimaal evenwicht tussen de opdracht van het onderwijs en de verwachtingen en noden van het bedrijfsleven. Ze hebben te maken met lerend werken en werkend leren in het licht van de evolutie naar een vooruitstrevende kenniseconomie. Enkele voorbeelden: Nauwere samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven. De competenties en vaardigheden die nodig zijn om succesvol te kunnen werken in de ICT-sector, evolueren. Het is noodzakelijk dat er regelmatig overleg is tussen het onderwijs en de ICT-sector. Ook hier heeft Agoria ICT al initiatieven genomen. ICT-academie voor pas afgestudeerden: de ICT-sector moet de leiding nemen voor de oprichting en uitbouw van een ICT-academie. Die moet stages in de bedrijven organiseren, verschillende leermodules opstellen die inspelen op de nodige vaardigheden en business cases uitwerken. Daarnaast ontwikkelt zij opleidingen om niet- ICT ers om te scholen tot ICT-medewerkers. Er is nood aan een nieuw of aangepast werknemersstatuut dat een combinatie inhoudt van de flexibiliteit van het zelfstandigenstatuut met de bescherming van het werknemersstatuut. Het gebruik van ICT als leerinstrument op alle onderwijsniveaus en leerlingen van het secundair onderwijs noties van het gebruik van ICT in samenleving en economie bijbrengen. In de derde cluster zitten aanbevelingen om het imago van de ICT-sector en van de ICT-medewerker te verbeteren. ICT moet trachten een positief beeld op te hangen van de verschillende, uitdagende en boeiende jobs die op de ICTarbeidsmarkt worden aangeboden. ICT draait om meer dan computers, het gaat om technologie, innovatie, creativiteit, coördinatie, projecten, implementatie en mensen. Enkele voorbeelden: ICT-soap. De tijd is rijp om een soap te maken met ICT als centraal thema. Daarnaast is het ook wenselijk dat in bestaande reeksen en soaps rollen worden bedacht voor ICT ers. CEO-tour. Dit initiatief dient verder ontwikkeld te worden zodat in de toekomst alle scholen het bezoek kunnen krijgen van een CEO uit de ICT-sector of van een enthousiaste ICT-medewerker. Aandacht voor positieve aspecten van een job in ICT. De ICT-sector moet acties ondernemen en uitpakken met positieve verhalen over de mogelijkheden van ICT en moet voorbeelden tonen van belangrijke sociaal-economische realisaties. 12 13
Besluit Het toenemende belang van ICT als oplossing voor sociaal-economische uitdagingen van morgen wordt hoe langer hoe meer erkend door de economische analisten en de politieke beleidsmakers. De Europese Commissie onderstreepte in juni 2009 nogmaals het belang van de uitrol van breedbandnetwerken. Het beleid wil meehelpen om de kloof te dichten tussen de verschillende Europese regio s wat betreft toegang, snelheid, kwaliteit van de geleverde diensten en prijs van breedband. Volgens de Europese Commissie zijn investeringen in ICT en breedbandnetwerken de beste manier om tegelijk op korte termijn de economie aan te zwengelen en op middellange en lange termijn een hoge return on investment te krijgen dankzij de economische en maatschappelijke baten van een genetwerkte economie. Maar ook in de financieel-economische relanceplannen van de verschillende Lid-Staten spelen de breedbandnetwerken van de toekomst een belangrijke rol. Heel veel landen hebben ambitieuze doelstellingen en maakten plannen om de uitrol van breedbandnetwerken bij de huisgezinnen en ondernemingen verder te versnellen. In zijn boek Econoshock beschrijft Geert Noels in 2008 de effecten van de ICT-revolutie op de hedendaagse economieën. ICT is volgens hem één van de zes economische schokken die ons leven in de nabije toekomst fundamenteel zullen veranderen. Dagelijks nemen de economische processen en beslissingen die door ICT worden bepaald nog toe. De technologie heeft hele ondernemingsmodellen gewijzigd. Onze economie is geëvolueerd naar een netwerkeconomie. Internet is daarbij een belangrijk, zeg maar essentieel bindmiddel. Ook Guy Verhofstadt wijdt in zijn boek De weg uit de crisis. Hoe Europa de wereld kan redden? een aantal interessante bedenkingen aan de nieuwe IT- en ICT-netwerken. ICT zal een cruciale rol spelen in de transsectorale netwerken omdat het de enige sector is die verbonden is met al de andere sectoren. ( ) Communicatienetwerken zijn de aderen waardoor het bloed informatie en kennis van de nieuwe economie stroomt. Kennis en informatie zijn waarschijnlijk de enige goederen die groeien naarmate ze sneller en efficiënter verdeeld worden over meer mensen. Bandbreedte, mobiliteit en aanwezigheid van communicatienetwerken zijn dus de fundamenten van de nieuwe economie. Het toenemende belang van ICT als oplossing voor de sociaal-economische uitdagingen van morgen wordt dus hoe langer hoe meer erkend door de economische analisten en de politieke beleidsmakers. Er is ook een toenemende eensgezindheid over de basisvoorwaarden om deze oplossingen optimaal te doen werken: Snelle en performante netwerken tot aan de huizen, gebouwen en bedrijven. Nieuwe (open) innovatiemodellen binnen de bedrijven en een innovatiebeleid dat rekening houdt met de mogelijkheden die ICT biedt in de verschillende speerpuntdomeinen waarin een regio relatief competent en concurrentieel is. Medewerkers met een brede combinatie aan vaardigheden (informatica-technische, communicatieve, emotionele en bedrijfseconomische vaardigheden) en een personeelsbeleid binnen de ondernemingen dat een goed evenwicht vindt tussen de (nieuwe) noden van de bedrijfsvoering en de wensen van de medewerkers ( generation Y ). De wereld om ons heen verandert snel. Overheden zien zich voor de taak gesteld het digitale tijdperk te omarmen en zich tot een werkelijk kennisgebaseerde economie te ontwikkelen. De manier waarop zij deze overgang aanpakken zal medebepalend zijn voor de levenskwaliteit, de werkomstandigheden en de concurrentiepositie van onze industrie en diensten. Agoria doet volgende aanbevelingen om de ICT-sector nog beter zijn rol te laten spelen als katalysator van de netwerkeconomie en als deel van de oplossing van maatschappelijke uitdagingen. Op het vlak van breedbandnetwerken van de toekomst: De oprichting van een NGA-forum (een Next Generation aansluitnet) waarin potentiële investeerders het kader bepalen om de komende 15 jaar ALLE burgers te voorzien van een NGA met een breedbandcapaciteit van 1 Gbps met voldoende oog voor upstream capaciteit tegen een concurrentiële prijs en voor mobiele bandbreedte. Laat de overheid spelregels bepalen waartegen de Access Providers (en eventueel de dienstenproviders waarmee zij samenwerken) gebruik moeten kunnen maken van het aangelegde NGA. De overheid moet de burgers en de ondernemers sensibiliseren en stimuleren voor de mogelijkheden van de informatiesnelwegen. Ze moet oog hebben voor opleiding en vorming in de nieuwe netwerktechnologieën en er daarenboven voor zorgen dat er zo weinig mogelijk drempels zijn voor de uitrol van de netwerken van de toekomst. De overheid moet investeren daar waar anders white spots riskeren te ontstaan. Op het vlak van Innovatie: Speerpuntdomeinen als topprioriteit van het innovatiebeleid ondersteunen. De kosten van O&O verminderen. Oplossingen voor sociaal-economische uitdagingen als milieu, mobiliteit en gezondheidszorg. In dat verband is het belangrijk dat grote projecten innovatief worden aanbesteed en living labs worden gestimuleerd en opgezet. Aandacht voor internationale normalisatie, zodat marktversnippering kan worden tegengegaan. Open incubatiecentra oprichten. Innovatieve ondernemingen financieren. Op het vlak van Human Resources: De bestaande sociale regelgeving aanpassen aan de realiteit van vandaag en aan de uitdagingen van morgen. Enkele voorbeelden: nieuwe vormen van verloning, annualisering van de arbeidsduur en een aangepast werknemersstatuut dat de flexibiliteit van het zelfstandige statuut met de bescherming van het werknemersstatuut combineert. De groei en de ontwikkeling van medewerkers en het zoeken naar een optimaal evenwicht tussen de opdracht van het onderwijs en de verwachtingen en noden van het bedrijfsleven. Enkele voorbeelden: betere samenwerking tussen onderwijs en ICT-sector en de ICT-academie. Het imago van de ICT-sector en van de ICT-medewerker verbeteren. ICT moet trachten een positief beeld op te hangen over de verschillende, uitdagende en boeiende jobs die op de ICT-arbeidsmarkt worden aangeboden. Enkele voorbeelden: een ICT-soap en de CEO-tour. 14 15
Contact Christiane Demets Agoria ICT 02 706 79 89 christiane.demets@agoria.be Verantwoordelijke uitgever: Stijn Ombelets, A. Reyerslaan, 80-1030 Brussel Dit verslag is gedrukt op kringlooppapier.