Artikel Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk Axel Liégeois Pastores en pastoraal beleidsverantwoordelijken in de gezondheids- en welzijnszorg verbinden pastoraat en ethiek op een vanzelfsprekende wijze. Inderdaad, zowel theoretisch als praktisch zijn er verbindingen tussen pastoraat en ethiek. Maar zijn die banden wel zo vanzelfsprekend? Pastoraal- en moraaltheologie zijn ongetwijfeld twee theologische disciplines, maar het zijn meteen ook twee duidelijk onderscheiden vakgebieden. Pastorale en ethische zorg zijn twee pijlers van de christelijke identiteit, maar ze worden in een zorgvoorziening toch in onderscheiden structuren gerealiseerd. Hoe goed stellen pastoraat en ethiek het met elkaar? Zijn ze 'in het echt' verbonden? Is het een goed huwelijk? Is het een verstandshuwelijk? Of blijven ze beter in een LAT-relatie? In deze bijdrage proberen we de complexe relatie tussen pastoraat en ethiek te verhelderen. We bekijken de relatie vanuit beide partners. Heeft ethiek pastoraat nodig? En heeft pastoraat ethiek nodig? Telkens vertrekken we vanuit de eigenheid van de ene of de andere, nemen we de relatie tussen beide kritisch onder de loep en maken we een aantal persoonlijke reflecties. Heeft ethiek pastoraat nodig? Wat is ethiek? Er zijn veel definities van ethiek. Het is niet onze bedoeling hier een overzicht te bieden noch om de grootste gemene deler in deze definities te vinden. We verkiezen een bondige maar ook werkbare definitie van ethiek voor te stellen die hopelijk door velen kan herkend en aanvaard worden. We omschrijven ethiek als een kritische en systematische reflectie op waarden en normen in een concrete zorgsituatie (Liégeois, 2005). Een waarde is de betekenis die mensen aan een realiteit toekennen als goed, verantwoord of nastrevenswaardig. Een norm is een richtlijn voor het handelen die gebaseerd is op één of meerdere waarden. Waarden en normen vinden mensen niet zelf uit. Ze zijn een sociale gegevenheid en bestaan vóór en buiten de individuele mensen in de maatschappij en de cultuur. Mensen kunnen waarden en normen al dan niet kritisch verinnerlijken en tot hun eigen waarden en normen maken, maar ze kunnen zich er ook tegen afzetten en ze afwijzen. Daarbij worden ze onder meer beïnvloed door de tijdsgeest, hun opvoeding en vorming, en hun fundamentele opties. Ethiek is nu een kritische en systematische reflectie op de waarden en normen die in een concrete situatie geïmpliceerd zijn. Deze reflectie is zowel kritisch als systematisch. Het systematische element bevindt zich in de ethische methodologie die mensen toe- Pastorale Perspectieven Nr. 138-2008/1 37 5
passen om de waarden en normen te evalueren. In de methodologie gaan een inductieve en deductieve beweging samen. De inductieve beweging houdt in dat mensen de waarden en normen die in een concrete situatie op het spel staan, expliciteren en verhelderen. Ethische reflectie is echter meer dan een proces van verheldering, hoe belangrijk dit ook is. De ethische methodologie bevat ook een kritisch element. Dit is een referentiepunt of ijkpunt op basis waarvan mensen de waarden en normen evalueren. Dit evaleren van waarden en normen aan de hand van een ethische maatstaf is de deductieve beweging in de ethische reflectie. heeft een particulier karakter. Het heeft zijn wortels in de particuliere traditie van het christelijke geloof dat bepaalde waarden en normen vooropstelt. En katholieke pastores zijn nog specifieker verbonden met de katholieke traditie en kerkgemeenschap. Bij de vraag naar de verhouding tussen pastoraat en ethiek is het bijgevolg aangewezen pastoraat onmiddellijk te verruimen naar het breder veld van christelijk geloof. En ook deze vraag kunnen we plaatsen in de ruimere context van de verhouding tussen ethiek enerzijds en de verscheidenheid van levensbeschouwingen en religies anderzijds. Autonomie en beschermwaardigheid zijn humane waarden omdat ze gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid, op de waardigheid van de mens. Een humanist kan autonomie en beschermwaardigheid evenzeer claimen als een christen. Geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Ethiek, christelijk geloof en levensbeschouwing Wat is nu de verhouding tussen ethiek en pastoraat? Deze vraag vereist heel wat verheldering en verruiming. Ethiek in een zorgvoorziening heeft een 'universeel' karakter. Zorgvragers, familieleden en zorgverleners kunnen heel verschillende waarden en normen hebben. Ethiek is erop gericht om doorheen een kritische en systematische reflectie op deze waarden en normen te komen tot een evaluatie die door àlle partners kan worden gedeeld. Pastoraat echter Over de verhouding tussen christelijk geloof en ethiek bestaan er verschillende opvattingen. Het leergezag van de katholieke kerk gaat uit van christelijke waarden en normen die hun fundering vinden in het christelijke geloof, meer bepaald in de bijbel en de traditie. Deze christelijke waarden en normen zijn dan richtinggevend voor het omgaan met ethische problemen in de zorgvoorziening. Deze opvatting is zowel theoretisch als praktisch niet vanzelfsprekend. Als reactie op de visie van het kerkelijke leergezag hebben theologen een pleidooi gehouden voor de autonomie van ethiek tegenover geloof en levensbeschouwing. Een voortrekker van deze reactie is Alfons Auer met zijn invloedrijke werk Autonome Moral und Christlicher Glaube (1971). Voor haar normativiteit is ethiek autonoom tegenover het christelijke geloof. Autonomie van ethiek tegenover christelijk geloof? De discussie over de autonomie van de ethiek tegenover het christelijke geloof is onder 6 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk theologen geluwd. Niettemin blijft deze vraag belangrijk in de praktijk van de ethische reflectie in de zorgvoorziening. In een geseculariseerde en pluralistische maatschappij gaan heel veel zorgvragers, familieleden en zorgverleners er immers onuitgesproken van uit dat ethische beslissingen autonoom staan tegenover het christelijke geloof. Het spanningsveld tussen autonome ethiek en christelijk geloof is dus nog steeds actueel. We benaderen dit spanningsveld niet louter theoretisch, maar verhelderen het aan de hand van enkele concrete waarden die exemplarisch zijn voor de problematiek. Hoewel er geen algemeen aanvaard waardepatroon is voor de gezondheids- en welzijnszorg, halen we als toetssteen voor onze discussie we twee fundamentele waarden naar voren, met name autonomie en beschermwaardigheid (Liégeois, 2007). Bij de meeste ethische vragen in de zorg staan immers het respect voor de autonomie van de zorgvrager en de beschermwaardigheid van het leven op het spel. Welnu, deze twee waarden kunnen mensen niet zomaar claimen vanuit een bepaalde levensbeschouwing of religie, bijvoorbeeld het christendom. Autonomie en beschermwaardigheid zijn humane waarden omdat ze gericht zijn op humaniteit of menswaardigheid, op de waardigheid van de mens. Een humanist kan autonomie en beschermwaardigheid evenzeer claimen als een christen. Geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Daarom worden deze waarden 'universeel' genoemd, of ze worden toch minstens door de westerse levensbeschouwingen algemeen aanvaard Als het leven zo beschouwd wordt als een schepping van God, dan wordt de beschermwaardigheid van het leven niet alleen theologisch verdiept en gefundeerd, maar ook geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook duidelijk dat christenen bijzondere motieven hebben die de bescherming van de waardigheid van het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk wel een duidelijk levensbeschouwelijk verschil. als fundamentele waarden. Deze waarden overstijgen de grenzen tussen de levensbeschouwingen en zijn dus onafhankelijk van een welbepaalde levensbeschouwing. Ethiek heeft geen specifieke levensbeschouwing of religie nodig om de waarden te funderen. De ethische fundering van waarden gebeurt op basis van redelijke argumenten die voor mensen van elke levensbeschouwing overtuigend zijn. Beroep doen op een levensbeschouwelijke overtuiging is als een gezagsargument. Een waarde is goed, niet omdat ze voorgehouden wordt door een levensbeschouwing, maar omdat ze redelijkerwijze de waardigheid van de mens dienst. En precies omdat waarden gericht zijn op menswaardigheid, worden ze door levensbeschouwingen belangrijk gevonden. Christelijke fundering en motivering van waarden Daarmee is echter het laatste woord niet gezegd over het spanningveld tussen ethiek en christelijk geloof. Hoe universeel waarden ook zijn, we kunnen ze echter niet losmaken van de particuliere levensbeschouwing of Pastorale Perspectieven Nr. 138-2008/1 37 7
religie waarin ze gestalte gekregen hebben. De waarden krijgen hun precieze betekenis en hun fundering binnen een bepaalde levensbeschouwelijke of religieuze traditie. Zo is de beschermwaardigheid van het leven in de westerse levensbeschouwingen duidelijk getekend door het christelijke scheppingsgeloof. Het respect voor het menselijke leven verwijst immers verder dan het louter humane. Het is tegelijk een respect voor het leven dat door God geschapen is, naar Zijn beeld en gelijkenis, en dat God nog steeds verder schept en draagt. Raken aan het leven is ook raken aan Gods schepping. Daarom is het leven heilig en verdient het leven het hoogste respect. Het is duidelijk dat deze religieuze invulling van een humane waarde niet neutraal en vrijblijvend is. Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op zoek naar een zinvolle beleving van hun leven. Ze ervaren te leven in de tijd en in de ruimte. In de tijd leven mensen tussen hun geboorte en hun dood en in de ruimte leven ze in een spanning tussen zichzelf en de ander. Mensen proberen dit leven zinvol te beleven. Maar de zin die ze uiteindelijk beleven, hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ontdekken veeleer zin in het leven. Als het leven zo beschouwd wordt als een schepping van God, dan wordt de beschermwaardigheid van het leven niet alleen theologisch verdiept en gefundeerd, maar ook geradicaliseerd. Dat maakt meteen ook duidelijk dat christenen bijzondere motieven hebben die de bescherming van de waardigheid van het leven radicaliseren. Hier is er natuurlijk wel een duidelijk levensbeschouwelijk verschil. Deze motieven zijn wel zeer specifiek voor het christelijke geloof. Een humanist zal ze per definitie nooit claimen. De waarden zijn dus algemeen menselijk en geen enkele levensbeschouwing heeft het monopolie over deze waarden. Maar de waarden kunnen levensbeschouwelijk geduid worden en dat leidt tot motieven die wel heel duidelijk levensbeschouwelijk geladen zijn. Ons ander voorbeeld is autonomie. Dat wordt gezien als een centrale waarde in een humanistische levensbeschouwing. Inderdaad, de waarde van de autonomie is duidelijk getekend door de Verlichting. En in het huidige bio-medische debat komen vooral humanisten op voor een radicaal respect voor de autonomie van de mens. De waarde van de autonomie wordt in het actuele debat verbonden met het humanisme en niet met het christendom. Maar ook deze visie moeten we in zijn juiste perspectief plaatsen. Het humanisme en de Verlichting zijn er gekomen in een westerse cultuur die getekend is door het Grieks-Hellenistische erfgoed en door de joods-christelijke traditie. God heeft de mens geschapen naar zijn beeld en gelijkenis, dus met een vrije wil om verantwoordelijkheid op te nemen en met de opdracht de wereld te onderwerpen als goede rentmeesters. De gedachte van autonomie bevindt zich reeds in de kern van het christendom. Het is dan ook niet toevallig dat de autonomie naar voren komt in een cultuur die sterk beïnvloed is door het christendom. Christenen hebben dus ook goede motieven om autonomie na te streven. Maar toch kan autonomie voor christenen 8 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk niet het laatste woord hebben, zoals dat voor humanisten wel kan. Voor christenen staat de autonomie steeds in een spanningsveld met heteronomie, ons door God geschapen zijn. Mensen staan in een scheppingsrelatie tot God en van daaruit ook in een bijzondere verbondenheid met de andere schepselen. Daarom herinterpreteren christenen de autonomie als een relatieve autonomie of als een relationele autonomie. Autonomie kan voor christenen nooit absoluut zijn omdat ze zich van hun Schepper afhankelijk weten. Autonomie wordt daarom voor christenen nagestreefd in een relationeel netwerk, in verbondenheid met anderen en met verantwoordelijkheid voor anderen. Tussentijds besluit Ook al kan geen enkele levensbeschouwing waarden claimen als haar monopolie, waarden komen historisch en cultureel gezien steeds op de voorgrond binnen een levensbeschouwelijke of religieuze traditie. En deze traditie kleurt dan op een particuliere manier deze waarden. Zo hebben christenen hun specifiek theologische fundering van bepaalde waarden. Dit leidt tot specifiek theologische motieven om deze waarden na te streven. En deze bijzondere motivering beïnvloedt ontegensprekelijk het evalueren van waarden die in een spanningsveld of in conflict met elkaar komen. Zo zullen christenen bij een evaluatie van autonomie en beschermwaardigheid de autonomie relativeren en de beschermwaardigheid accentueren. Maar opnieuw betekent dit geenszins dat humanisten, vanuit hun specifieke motivaties en in bepaalde situaties, niet tot dezelfde evaluatie van waarden zouden kunnen komen. Heeft pastoraat ethiek nodig? Wat is pastoraat? We komen aan onze tweede vraag, namelijk of pastoraat ethiek nodig heeft. Ook bij pastoraat zijn er heel wat definities mogelijk. Ook hier willen we geen grootste gemene deler van de definities zoeken, maar verkiezen we een bondige en werkbare definitie van pastoraat. We omschrijven pastoraat als de zorg voor de zin- en geloofsbeleving van de ander vanuit de christelijke geloofsovertuiging van de pastor (Liégeois, 2008). Mensen zijn in het leven geworpen en zijn op zoek naar een zinvolle beleving van hun leven. Ze ervaren te leven in de tijd en in de ruimte. In de tijd leven mensen tussen hun geboorte en hun dood en in de ruimte leven ze in een spanning tussen zichzelf en de ander. Mensen proberen dit leven zinvol te beleven. Maar de zin die ze uiteindelijk beleven, hebben ze niet zelf gemaakt. Mensen ontdekken veeleer zin in het leven. De zin is reeds gegeven in het leven zelf en in tradities, levensbeschouwingen of religies die de zin van het leven hebben beschouwd. Daarom is 'zingeving' geen gepast woord. Het is eerder zo dat mensen zin ontdekken en ontvangen, en zich die zin toe-eigenen en beleven. Pastoraat is nu de zorg voor de zin- en geloofsbeleving van de zorgvrager. In een pluralistische samenleving en cultuur kan de zorgvrager om het even welke levensovertuiging hebben, al dan niet verbonden met een levensbeschouwing of religie. De eigenheid van pastoraat is dan ook niet verbonden met de levensbeschouwelijke overtuiging Pastorale Perspectieven Nr. 138-2008/1 37 9
van de zorgvrager. Pastorale zorg kan gebeuren ongeacht de levensbeschouwelijke overtuiging van de zorgvrager. De eigenheid van pastoraat heeft precies te maken met de particuliere invalshoek van de christelijke geloofsovertuiging van de pastor zelf. Pastoraat kan niet zonder de bijdrage van de psycho-sociale begeleiding. Vooraleer te kunnen raken aan het ethische en spirituele niveau, verheldert de pastor de feiten en gebeurtenissen, de emoties en motieven, de inter-acties en consequenties. Pas als deze psycho-sociale elementen verhelderd zijn, kan de pastor in de ethische begeleiding de waarden en normen verhelderen. Het diepste en funderende niveau is de spirituele begeleiding. De pastor verheldert de zinbeleving van de ander en probeert deze te verbinden met de christelijke geloofsbeleving. Net als ethiek, heeft pastoraat ook een methodologisch en kritisch element. In de pastorale methodologie helpt de pastor de zorgvrager zijn of haar zin- of geloofsbeleving te expliciteren en te verhelderen. Tegelijk probeert de pastor deze zin- en geloofsbeleving op een hermeneutisch verantwoorde wijze te confronteren met een extern of kritisch element, namelijk de christelijke geloofsvisie en geloofsbeleving. Op deze wijze probeert de pastor de zorgvrager te begeleiden in zijn of haar eigen zoektocht naar zin- en geloofsbeleving. Ethiek in het pastoraat Wat is nu de verhouding tussen pastoraat en ethiek? Wat is de ethische dimensie van pastoraat? De meest vanzelfsprekende band tussen pastoraat en ethiek is dat de pastor ethisch niet neutraal kan zijn. De pastor behoort tot de christelijke geloofsgemeenschap, is vertegenwoordiger van een kerkgemeenschap en deelt dus de ethiek van die gemeenschap. De christelijke ethiek behoort dus tot de identiteit van de pastor. Precies daarom wenden zorgvragers maar ook familieleden en zorgverleners zich tot de pastor. Bij zorgvragers en familieleden gebeurt dit in het kader van persoonlijke contacten of een pastorale begeleiding. De vraag om ethisch advies kan heel uitdrukkelijk zijn omdat zorgvragers en familieleden voor een ethisch dilemma staan. De vraag kan ook verscholen liggen in de dagelijkse gesprekken waarin ze de situatie van de zorgvrager ter sprake brengen of in spirituele vragen waarin ze peilen naar de zin of de onzin van een bepaalde levenssituatie. Ook zorgverleners kunnen vragen om het advies van de pastor. Veelal gebeurt dit op een informele manier wanneer zorgverleners in de wandelgangen of bij de koffie naar de mening van de pastor vragen. Deze vragen kunnen zowel gaan over hun persoonlijk leven als over de professionele werksituatie. Maar zorgverleners kunnen ook op een formele manier vragen om het advies van de pastor. Ze doen dit vooral wanneer ze aanvoelen dat een ethische vraag een religieuze betekenis heeft voor de zorgvrager of de familie. Ze vragen de pastor ook om ethisch advies wanneer de ethische vraag een band oproept met het christelijke geloof, de christelijke ethiek of de christelijke identiteit van de zorgvoorziening. De pastor kan dan uitgenodigd worden op een teamvergadering of een ander overleg in de zorgvoorzie- 10 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk ning. De meest formele en expliciete vraag om ethisch advies komt er wanneer de pastor aangezocht wordt om deel te nemen de commissie voor ethiek. De pastor kan daartoe zinvol bijdragen door een christelijk geïnspireerd standpunt te vertolken. Als zorgvragers, familieleden of zorgverleners om een ethisch advies vragen, verwachten ze dat de pastor de ethische standpunten van de kerk kent en ze ook op een begrijpelijke wijze kan uitleggen. Ze weten ook wel dat het persoonlijke standpunt van de pastor niet noodzakelijk samenvalt met dat van het kerkelijke leergezag. Maar ook dat persoonlijke standpunt van de pastor als geëngageerd christen met een kritische visie op kerk, maatschappij en zorgvoorziening kunnen zorgvragers, familieleden en zorgverleners heel leerrijk vinden. Integratie van ethiek in het pastoraat De praktijk van veel pastores wijst op een sterke band tussen pastoraat en ethiek. We willen hierover verder reflecteren. Er zijn verschillende standpunten mogelijk. Een eerste standpunt is een volledig scheiden van pastoraat en ethiek. Theoretisch gezien sluit dit standpunt aan bij de reeds besproken autonomie van ethiek tegenover christelijk geloof. Praktisch gezien kunnen zorgverleners stellen dat ethiek een veel ruimere aangelegenheid is dan pastoraat. Alle partners in de zorg worden betrokken in het ethische overleg om tot een gezamenlijke evaluatie van waarden en normen te komen en het christelijke geloof vertegenwoordigt daarin slechts één invalshoek. Voor pastores is dat uiteraard een te beperkte en beperkende visie. Het christelijke geloof heeft wel degelijk zijn inbreng in het ethische overleg omdat het waarden fundeert en motiveert, zoals we reeds geargumenteerd hebben. Een tweede standpunt is een volledig samenvallen van pastoraat en ethiek. Dit standpunt komt wellicht niet veel voor in de praktijk. Niettemin gaat Don Browning, een vooraanstaand pastoraaltheoloog, die richting uit in zijn hele werk, en het meest uitgesproken in Religious Ethics and Pastoral Care (1983). Hij ontwikkelt een model voor pastorale begeleiding dat volledig gebaseerd is op een methodiek voor praktisch moreel denken. Hierdoor krijgen spirituele vragen naar zin- en geloofsbeleving onvoldoende aandacht en worden ze niet vanuit een specifiek pastorale methodiek begeleid.we verkiezen een derde standpunt waarbij ethiek geïntegreerd wordt in pastoraat, maar toch ook duidelijk onderscheiden blijft. In het boek Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie (2008) onderscheidden we in onze bijdrage drie diepteniveaus in de pastorale zorg, namelijk het psycho-sociale, het ethische en het spirituele niveau. Daarbij verwijzen we naar de contextuele therapie van Ivan Nagy. In zijn boek Between Give and Take (1986) onderscheidt hij de dimensie van de feiten, de dimensie van de psychologie en de dimensie van de interacties, en dit in de context van de patiënt. Hij houdt een pleidooi om deze dimensies te benaderen vanuit en te verbinden met de relationeel-ethische dimensie. Wij willen er een vijfde dimensie aan toevoegen die specifiek is voor de pastorale zorg, met name de spirituele dimensie. Zo komen we tot drie niveaus in de pastorale begeleiding. Het eerste niveau is dat van de Pastorale Perspectieven Nr. 138-2008/1 3711
psycho-sociale begeleiding en bestaat uit de eerste drie dimensies van Nagy die we als volgt willen hertalen: het verhelderen van de feiten en gebeurtenissen, het verhelderen van de emoties en motieven, het verhelderen van de inter-acties en consequenties. Essentieel voor pastorale begeleiding zijn de twee dieperliggende niveaus, namelijk de ethische en spirituele begeleiding. Deze begeleiding willen we als volgt beschrijven: het verhelderen van de waarden en normen en het verhelderen van zinbeleving en geloof. Op deze manier komen we tot een geïntegreerd model voor pastorale zorg. Pastoraat kan niet zonder de bijdrage van de psychosociale begeleiding. Vooraleer te kunnen raken aan het ethische en spirituele niveau, verheldert de pastor de feiten en gebeurtenissen, de emoties en motieven, de interacties en consequenties. Pas als deze psycho-sociale elementen verhelderd zijn, kan de pastor in de ethische begeleiding de waarden en normen verhelderen. Het diepste en funderende niveau is de spirituele begeleiding. De pastor verheldert de zinbeleving van de ander en probeert deze te verbinden met de christelijke geloofsbeleving. Door diepteniveaus te onderscheiden, maken we duidelijk dat de kernopdracht van de pastor de spirituele begeleiding is. Tegelijk tonen we aan dat de ethische begeleiding geïntegreerd is in de pastorale begeleiding en dat pastorale begeleiding niet zonder psychosociale begeleiding kan. Ethiek van het pastoraat Er is echter niet alleen ethiek in het pastoraat, maar ook ethiek van het pastoraat. De pastorale zorg heeft zelf een ethische dimensie. De pastor heeft nood aan een eigen beroepsethiek. Totnogtoe is de professionele ethiek van pastores weinig ontwikkeld. Daarom brengen we aantal thema's aan die ons belangrijk lijken voor een dergelijke ethiek. Pastorale zorg heeft steeds een bepaalde doelstelling en hanteert steeds een bepaalde methodiek, ook al zijn deze niet altijd even expliciet voor de pastor of voor de zorgvrager. Doel en middel veronderstellen een onderliggende ethiek met een afweging van waarden. In het oude kerygmatische model heeft de verkondiging van de waarheid van de christelijke geloofsboodschap voorrang op de persoonlijke wensen van de zorgvrager. Als reactie stelt het therapeutische pastoraat de persoonlijke ontwikkeling van de zorgvrager als norm voor het aanbrengen van de christelijke geloofsboodschap. In het hedendaagse dialogale en hermeneutische pastoraat zijn de vertrouwensrelatie en de dialoog tussen pastor en zorgvrager de basis om de persoonlijke zin- en geloofsbeleving van de zorgvrager te verbinden met de christelijke geloofsovertuiging die de pastor voorstelt. Hieruit volgt dat pastores geen pastorale zorg meer kunnen aanbieden zonder rekening te houden met de autonomie van de zorgvrager. Volgens de wet patiëntenrechten heeft de zorgvrager het recht om vrij en geïnformeerd toe te stemmen bij elke professionele begeleiding. Dit impliceert dat de pastor de zorgvrager informeert over de mogelijkheden van een geplande pastorale begeleiding en minstens de impliciete maar 12 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk
Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk mogelijks ook de expliciete toestemming van de zorgvrager krijgt voor deze begeleiding. Bij een pastoraal gesprek dat spontaan tot stand komt, kan de pastor uiteraard geen voorafgaande informatie geven. De pastor kan wel rekening houden met de impliciete of expliciete instemming en zeker met de weigering van de zorgvrager om op dat moment over een bepaald onderwerp in gesprek te gaan. De basis van de pastorale begeleiding is de relatie tussen pastor en zorgvrager. Deze relatie is steeds asymmetrisch want de pastor is een professionele zorgverlener met kennis, vaardigheden en attitudes terwijl de zorgvrager een probleem heeft en daardoor afhankelijk is van het zorgaanbod van de zorgverlener. Een dergelijke asymmetrische relatie is steeds een machtsverhouding. De asymmetrie en de macht zijn echter een structureel gegeven in de zorgsituatie. Ze worden moreel wanneer de pastor de asymmetrie en de macht bewust aanwendt. Ethisch omgaan met een dergelijke verhouding houdt in dat de pastor de asymmetrie probeert bij te sturen en de macht aanwendt in het belang van het zorgproces van de zorgvrager. Als de pastor de asymmetrie bevestigt en de macht gebruikt voor eigen belangen wordt pastoraat onethisch. Een uitdrukking hiervan is het omgaan met intimiteit in de zorgrelatie. Een goede pastorale begeleiding kan niet zonder het uitspreken en verhelderen van gevoelens en emoties, en bepaalde lichamelijke aanrakingen kunnen ondersteunend of helpend zijn. Dit schept intimiteit en is niet onethisch. Maar wanneer de persoonlijke grenzen van pastor of zorgvrager niet meer gerespecteerd worden, of wanneer de intimiteit niet ten dienste staat van de pastorale begeleiding van de zorgvrager maar wel van de behoeften van de pastor, dan wordt macht schromelijk misbruikt. Er is echter niet alleen seksueel misbruik mogelijk. Emotioneel grensoverschrijdend gedrag kan veel subtieler zijn. De pastor die een professionele functie heeft, draagt de grootste verantwoordelijkheid om de grenzen bespreekbaar te maken, ze te respecteren en te doen respecteren. Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners. Maar voor de pastor behoort het omgaan met ethische vragen tot de pastorale zorg, ook al is de kernopdracht van pastoraat het omgaan met de onderliggende spirituele vragen. Een laatste ethisch thema in het pastoraat is de intimiteit van de informatie. Als de zorgvrager zich tot de pastor wendt en ethische vragen over waarden en normen en spirituele vragen over zin- en geloofsbeleving ter sprake brengt, krijgt de pastor heel wat vertrouwelijke informatie te horen. De zorgvrager verwacht echter van de pastor een zeer grote vertrouwelijkheid. Het absolute geheim van de sacramentele biecht straalt als het ware af op alle gesprekken en begeleidingen van de pastor. En het recht op asiel in heilige plaatsen, roept de verwachting op dat er een vrijplaats is tussen pastor en zorgvrager waar de vertrouwelijkheid heilig is. Het is een belangrijke opdracht van de pastor die vertrouwelijkheid zo goed mogelijk te respecteren. Ook als andere zorgverle- Pastorale Perspectieven Nr. 138-2008/1 3713
ners de pastor om informatie vragen over de begeleiding is het best dat de pastor enkel informatie doorgeeft na hierover gesproken te hebben met de zorgvrager. Besluit De verhouding tussen pastoraat en ethiek is complex. We hebben niet gepleit voor een autonome ethiek. Ook al heeft ethiek haar specifieke methodiek en kritische maatstaf die gebaseerd zijn op redelijkheid, de normativiteit van waarden en normen wordt uiteindelijk gefundeerd en gemotiveerd vanuit een levensbeschouwelijke overtuiging zoals het christelijke geloof. We hebben integendeel een pleidooi gehouden voor een integratie van ethische begeleiding door de pastor in de pastorale zorg. Vanzelfsprekend blijft ethische begeleiding en reflectie buiten de pastorale context mogelijk. Ethiek is immers een opdracht voor alle zorgverleners. Maar voor de pastor behoort het omgaan met ethische vragen tot de pastorale zorg, ook al is de kernopdracht van pastoraat het omgaan met de onderliggende spirituele vragen. Bovendien heeft pastorale zorg met een geïntegreerde ethische en spirituele begeleiding ook zijn eigen professionele ethiek nodig. De pastor moet voldoende toegerust zijn om mensen ethisch te begeleiden en zelf een professionele ethiek te ontwikkelen. Wellicht kunnen pastorale opleidingen en vormingsinitiatieven nog meer bijdragen aan de ethische competentie van de pastor. Uit dit alles blijkt dat pastoraat en ethiek vanuit een christelijke visie bij elkaar horen. Ze zijn 'christelijk getrouwd'. En het is meer dan een verstandshuwelijk. Waar ethische begeleiding meer de nadruk legt op het verstand zonder het gevoel te negeren, legt de spirituele begeleiding meer de nadruk op de ziel zonder het verstand te negeren. Of om het beeld door te trekken: het is een huwelijk waarbij ze hun verstand gebruiken en zich met bezieling inzetten. Over de auteur Axel Liégeois is hoogleraar pastoraaltheologie aan de faculteit Godgeleerdheid van de K.U.Leuven en ethicus op het Provincialaat van de Broeders van Liefde te Gent. Zijn werkveld is zorgethiek en zorgpastoraat, met bijzondere aandacht voor geestelijke gezondheidszorg en gehandicaptenzorg. Verder lezen D. S. BROWNING, Religious Ethics and Pastoral Care (Theology and Pastoral Care), Philadelphia, Fortress Press, 1983, 128 p. A. AUER, Autonome Moral und Christlicher Glaube, Düsseldorf, Patmos, 1971, 2de ed. 1984, 239 p. A. LIÉGEOIS, Een personalistisch model voor ethiek in de zorg, in Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek 15 (2005) 3, 75-80. A. LIÉGEOIS, Persoon en waarden als fundering van ethiek in de zorg, in Tijdschrift voor Gezondheidszorg en Ethiek 17 (2007) 1, 2-6. A. LIÉGEOIS, Beschouwingen van een theoloog, in A. LIÉGEOIS (red.), Schroomvol nabij. Pastorale begeleiding bij euthanasie (Leuvense Cahiers voor Praktische Theologie 7), Antwerpen, Halewijn, 2008, 89-114. I. NAGY, Between Give and Take. A Clinical Guide to Contextual Therapy, New York, Bruner Mazel, 1986, XIII, 432 p. 14 Pastoraat en ethiek, meer dan een verstandshuwelijk