Redaktle: Jan Roelof van der Weer (Met dank aan Peter Veenstra voor z ijn hulp d it keer)

J O N G E R E N W E R K C R O E P N.V.W S. A w w ito ra. M A MidtTMc, D t k o tp tl 16e jaargang nummer 1: maart- a p r i l - mei 1982 Redaktle: Jan Roelof van der Weer (Met dank aan Peter Veenstra voor z ijn hulp d it keer) R edaktie-adrea: Jan Roelof van der Meer, D ijk graa f 4-BGB, 6708 PG Wageningen Drukker: D rukkerij Smeur, Utrecht De kopij voor het volgende nummer moet u i t e r li jk 31 maart binnen z ijn. De redaktie draagt geen aansprakelijkheid redaktief Zaterdag 9 ja n u a ri. Het is bewolkt. Ik denk a ls ik op9ta: nou dat is dan weer jammer! De verdu isterin g gaat weer mooi aan ons v o o r b ij. Maar a ls het zes uur 's avonds is, breekt het wolkendek open en precies op de grens wordt de V olle Maan zich tbaar Op dat moment dacht ik: a ls je oo it nog eens zou geloven in een machtiger hand, dan z ijn zulke momenten momenten van een bew ijs. Het b le e f de hele verdere avond daarna h elder. Ik hoop dat iedereen ten v o lste heeft kunnen genieten van d it prachtige natuurversch ijnsel - Een nieuw ja a r, nieuwe a k tiv ite ite n Ik hoop dat j u l l i e allem aal weer zin hebben om aan de sla g te gaan. In deze Universum z ijn er ook weer een aantal mogelijkheden gegeven: de vragenrubrieken, de versch illen de oproepen, tekenaars, sprekers en illu s t r e r e n van j u l l i e eigen sf-broeh ure! Er is d u id e lijk weer genoeg te doen. N a tu u rlijk kun je ook nog a l - voor de Inhoud van de advertenties t i j d eens een g e z e llig b r ie f sch rijven, dat gaat er ook wel in. In deze Universum vind je weer eens een aantal fo t o 's. Het is nog n iet de gewoonte dat dit a l t i j d gebeurt. Dus verheug je er nog maar n iet op. Verder is d it nummer v ie r p ag in a's dikker dan gew oonlijk. Dat kwam door de enorme hoeveelheid extra kopij over veren igin gsza- kèn. Het volgende nummer z a l dan ook v ie r p agin a's minde* gaan te lle n Maar ja, dat moet je dan maar nemen Ik hoop dat j u l l i e ook in d it nieuwe ja a r veel p le z ie r beleven aan Universum en de JWG. en dat j u l l i e n iet nalaten om eens te zeggen wat je e r van v in d t. Bespreek Universum ook maar weer eens op bijeenkomsten. Een la a ts te opmerking maak Je ouders eens extra enthousiast, en laat ze Universum lezen. Er staan d it keer ook voor hun een aantal b e la n grijk e zaken in. Hoi! inhoud redak tief/ inhoud/ kontributie pag. 2 brieven pag. 3 Een hele hoop sterren pag. 4 astronomische kalender pag. 8 vragenrubriek voor jongeren p a g.11 boekenhoek: sterren gids p ag.13 ja a rv e rs la g p a g.14 trap er n iet in: K eurkoop-affaire p a g.15 in tern atio n ale kampen p ag.16 zomerkampen, kijkerbouw, oproep p ag.17 afdelingsnieuws, weerstation pag 18 lan d e lijk e bijeenkomst, a lg.le d e n vergadering, sf-brochure pag. 19 fin an cieel verslag en begroting pag- 20 met de k ijk e r op jacht pag 21 gezocht tekenaars pag.24 sterrenkunde voor jongeren pag.25 oplossin g gevraagd pag.27 v e rk oo p lijst pag.28 c lu ster pag.29 boekenhoek:cosmos, adressen Pag.30 De penningmeester laat ons weten dat er nog steeds mensen z ijn die hun kontributie nog niet betaald hebben. Je had hem veel werk kunnen besparen door het op t i j d te doen, maar doe het nu in ied er geval zo sn el m ogelijk. Z e v e n tie n v ijftig voor leden en ƒ27,50 voor leden boven 20 ja a r G iron r. 2 53 98 57 t.n.v. Penn.meester JWG te P ijn a c k e r.

De r e d a k tie behoudt z ic h h e t r e c h t b r ie v e n in te k o rte n B e ó i e Ik wou vragen o f e r een komeet op de n a c h t van 7 op 3 november rond 9 u u r w as, w ant m ijn v r ie n d j e en i k hebben to e n m et z i j n te le s k o o p gekeken n a a r o.a. de maan, Venus ( d ie was to e n h a lf ) en een a a n ta l s te r r e n, üpeens zagen we in h e t z u id o o s te n een rood s p o o r met een lic h tg e v e n d p u n tje. D ie z e lfd e n a c h t had een jo n g e n u i t m ijn k la s h e tz e lfd e v e r s c h ijn s e l g e z ie n. A ls iemand d a t ook h e e ft g e z ie n en v/eet w at d a t w as, w il d ie dan b e l le n o f s c h r ijv e n n a a r m ij. V e rd e r ben i k e rg te v re d e n met d ie b r ie v e n r u b r ie k. De r e s t is ook u its te k e n d v o o ra l C lu s te r. J o o s t Ruempel 071-155192 B este J o o s t, b i j m ijn weten was e r op d ie dag cieen gemakk e l i j k waarneembare kom eet. Bovendien i s een komeet a l t i j d la n g ere t i j d (m eerdere dagen o f w eken)achtereen z ic h tb a a r. Wat j i j hebt g e z ie n, zag je bovendien bewegen. Ook d it is met een komeet n ie t h e t gev a l. Wat h e t e e rd e r gew eest i s, is b ijv o o r b e e ld ofw el een mete o o r (d ie gaat m eestal v r i j s n e l) o f een s a t e l l i e t ( l i j k t op een bewegend s t e r r e t j e ) o f een v lie g t u ig (h e e f t vaak een o f ander a l dan n ie t knipperend l i c h t j e ). B e & l e ' j o n ' R o c i o ^, Melkwegpad b i j de r a d io t e le s - koop van W e ste rb ork. B i j de ra d io te le s k o o p van Weste r b o r k is een w a n d e lro u te aang e le g d : de zgn. melkwegpad. Langs d i t nad z i j n k a ste n opges t e ld met in f o r m a tie o v e r de astro n o m ie. D it i s n i e t zo b o e i end v o o r een JW G 'er. De i n f o r m a tie l i g t op h e t p e i l : le e k. Maar e r z i j n d a a r p roeven d ie j e z e l f k u n t doen en bepaalde v e rs c h ijn s e le n v e r d u id e lijk e n. O.a. waarom j e o verdag geen s te r re n k u n t z ie n. Hoe zwaar w eegt een a a rd se k i l o op de maan en J u p it e r, g e lu id s o v e r - d r a c h t d.m.v.tw e e p a ra b o lis c h e " s p ie g e ls ", d ie z o 'n 50 m eter van e lk a a r v e r w ijd e r d z i j n e tc. M is s c h ie n een t i p v o o r een a s tro n o m is c h e t r i p? E rw in van B a lle a o y Terug in de t i j d 1. in h e t a r t i k e l w o rd t g e s te ld d a t d e e lt je s a ls fo to n e n, g lu onen, g ra v ito n e n en andere subn u c le a ire d e e lt je s w is k u n d ig e u itk o m s te n zouden z i j n. D it is n a t u u r l i j k w a a r, maar ze z i j n ook aangetoond in de la b o r a t o r ia ( g ra v ito n e n b u ite n beschouw ing g e la te n ). De n a tu u r w e rk t m et h e t p r i n c ip e van de 'g e le e n d e ' e n e r g ie : ze kan v o o rtd u re n d d e e l t j e s met hun a n t i d e e l t je s c re - e re n a l n a a r g e la n g de h o e v e e l h e id e n e rg ie d ie aanw ezig is ( c o n s ta n te van P la n c k ). D e e l t j e s moesten t e g e l i j k e r t i j d met hun a n t i - d e e lt je s o n ts ta a n zod a t de t o t a le h o e v e e lh e id mat e r i e n i e t v e ra n d e rd e. T ijd e n s h e t o n ts ta a n van h e t h e e la l was e r een b e h o o r lijk e h o e v e e lh e id e n e rg ie aanw ezig, de n a tu u r kon g ro te h o e v e e l heden d e e lt je s m et hun a n t i d e e lt je s k re ë re n. A lle e n d u u r zame d e e lt je s ( p ro to n e n, neutro n e n e t c. ) konden b li j v e n b e s ta a n. Z o a ls bekend z i j n p ro tonen opgebouwd u i t q u a rk s ( d r ie s t u k s ), d i t is e x p e rim e n te e l aangetoond. Q uarks worden b i j e lk a a r gehouden d o o r glu o n s ( d i t noemt men dan de 'k le u r - k r a c h t '). Daarom z i j n v r i j e quarks noq n i e t aangetoond. (in g e k o r t) Ynse K alsb e e k. Beste Ynse, jouw verhaal vormt voor zover ik w eet, een b e vredigende a a n v u llin g op een p robleem, g e s te ld in het a r t ik e l "T eru g in de t i j d " : waardoor quarks b i j elk a a r gehouden worden. O verigen s moet j e volgens m ij wel goed b e s e ffe n, d a t h e t f e i t o f een b e e s tje een naam h e e ft gekregen, n ie ts z e g t o v e r de 'w e r k e lijk e ' aanwezigheid ervan. Zo is het ook met b i j voorb eeld fo to n e n : h e t e x p e r i m enteel aantonen i s n ie t v o l doende om te b e g rijp e n wat het ' i s '. Dan g e e ft een wiskundige v e r g e lijk in g op grond van de th e o r ie de b e s te v o o r s t e llin g. E e rs t m ijn kom piim enten v o o r h e t m eest g e w e ld ig e b la d U n i versum, en sukses gew enst met h e t maken van de v o lgende UV's Maar i k w il e e r s t even ie t s onm erken. In de la a t s t e UV stond b i j de V ra g e n ru b rie k v o o r Jongeren b i j vraag 6 d a t de M a rin e r-9 de e e rs te k u n s t maan b i j Mars w as, maar i k meen d a t d a t de M ars-1 (USSR) w as, d ie w erd n a m e lijk e e rd e r g e la n c e e rd. En w a t h e t orobleem rond de B r ie v e n r u b r ie k, v in d i k, d a t a l l e ru b rie k e n w a t in moeten le v e re n, ook de a d v e rte n tie s mogen e r o n d e r le id e n. De g ro e te n aan ie d e re e n d ie m et de JWG te maken h e e ft. Johan V erd u in B este Johan, v o o r z o v e r ik heb kunnen nagaan, was de M a rin er-9 de e e r s te kunstmaan, d ie in een baan rond Mars gebra ch t werd. De Russ is c h e 'M a rs' -ti/pes 2 en 3 om cirk eld en Mars eveneens en z e tte n daar ook sondes op de p la n e e t. D it was e c h te r een h a lv e maand l a t e r. De Mars-1 i s w e llic h t a lle e n maar langs Mars g e v lo g e n, z o a ls b ijv o o r b e e ld ook de M a rin er 6 en 7. Wat b e t r e f t de a d v e r te n tie s, d ie kunnen n ie t onder ruim tegebrek l i j d e n, want daarmee b e k o s tig e n we v o o r een deel Universum z o a ls i e e r nu u it z i e t.

E en Iie I e h o o p Peter Veenstra Pak, v o o r j e d i t a r t i k e l b e g in t te le z e n, eens een w ille k e u r ig s te rre n k u n d e b o e k van.ie boekenp la n k. S la h e t open o d een w ille k e u r ig e nag in a en b e k ijk een w ille k e u r ig e fo t o. A ls h e t een fo to is m et s te r r e n e ro p, wedden d a t e r dan meteen een h e le hoon s te r r e n op staan? H et l i j k t wel o f s te r r e n van g e z e lsc h a n houden. Je v in d t ze a l t i j d b i j e lk a a r, verzam eld in een hoop, i n een s t e ls e l o f een zwerm. Is d a t nou to e v a l? O f p la a ts e n de u itg e v e r s van s te rre n k u n d e b o e - ken a lle e n s o e k ta k u la ir e p la a t je s m et een h e le hoop s te r r e n erop? Geen van b e id e n is h e t g e v a l. S te rre n houden w e r k e lijk van g e z e lsc h a p. te n heel bekende vorm van g e z e lsc h a n onder s te r r e n is de s te rre n h o o p. Je h e b t ze in twee s o o rte n : de O D e n en de bol v o rm ig e s te rre n h o o p. In d i t a r t i k e l gaan we h e t hebben o v e r d ie s t e r - renhonen. We z u lle n behandelen hoe ze o n ts ta a n, w a t hun o n d e r lin g e v e r s c h ille n z i j n en we z u lle n z ie n waarom ze z o 'n b e la n g r ijk e p la a ts innemen in de s te rre n k u n d e. Waar vind ik ze? V o o rd a t we gaan b e k ijk e n w a t de u i t e r l i j k e e i genschappen z i j n van onen en b o lv o rm ig e s te r r e n hopen, behandelen we e e r s t hun v in d n la a ts. Het b l i j k t d a t ook s te rre n h o p e n v e rz o t z i j n op g e z e l s chan: je v in d t ze n a m e lijk a lle e n in m elkw eqs t e ls e ls. Tussen de m e lk w e g s te ls e ls z u l ie neen e n k e le s te rre n h o o p tegenkomen. L a te n we daarom h e t fenomeen m e lk w e g s te ls e l eens n ader b e s tu d e re n, in h e t b ijz o n d e r ons e in e n m elkw e g s te ls e l. In p la a t je 1 en 2 z ie j e h e t schemat i s c h weergegeven in een te k e n in o. In p la a t je 1 z ie n we ons m e lk w e g s te ls e l van z i j n k a n t. Het b l i j k t een p l a t geheel te z i j n met een v e r d ik k in g in h e t c e n tru m. O ver h e t geh e le m idden lo o p t een 1ic h tv e r d u is te r e n d e s tr e e p, een ge b ie d v o l s t o f en do n ke r gas d a t h e t l i c h t aan ons b lik v e l d o n t t r e k t. Het p i j l t j e g e e ft aan w aar onze zon te v in d e n is. Up p la a t je 2 z ie n we ons s t e ls e l van boven a f. Het b l i j k t n i e t a lle e n p l a t te z i j n maar ook ro n d. De s c h i j f v e r to o n t b o ve n die n e n k e le s p ira a la rm e n. Ons m e lk w e g s te ls e l h e e t daarom ook een s p ir a a l s t e l s e l. In deze armen v in d e n we n a a s t v e le s t e r ren en g ro te hoeveelheden gas en s t o f ook de open s te rre n h o p e n. De b o l vorm ige s te rre n h o p e n houden z ic h ergens anders o p. Óm hun p la a ts aan te geven z u lle n we e e r s t onze k e n n is o v e r h e t m e lk w e g s te ls e l e n ig s z in s moeten u it b r e id e n. H et b e e ld van h e t m e lk w e g s te ls e l z o a ls gegeven in p la a t je 1 en 2, is n a m e lijk n ie t v o lle d ig. P la a t je 3 maakt h e t geheel k o m p le e t. D aar z ie je d a t ons s t e ls e l ook nog een b o lv o rm ig gebied van s te r r e n b e z it met a ls m id d e lp u n t h e t centru m van de p la t t e s c h i j f. In d i t b o lv o rm ig e g e b ie d, ook wel de g a la k tis c h e h a lo genoemd, v in den we de bol vorm ige s te rre n h o p e n. W a lth e r Baade, een man d ie veel onderzoek v e r r ic h t h e e ft aan de v e r s c h ille n d e s o o rte n s t e r r e n, h e e ft de leden van de h a lo 'b e v o lk in g 2 ' - s t e r r e n genoemd. D it zowel op g rond van hun p la a ts a ls hun a f w i j kende s a m e n s te llin g t. o. v. de s te r r e n in de s c h i j f. De s te r r e n in de s c h i j f kregen h e t e t i k e t 'b e v o l k in g 1 ' - s t e r r e n o p g e p la k t. De twee b e v o lk in g e n lo p e n d o o r e lk a a r heen in de s c h i j f. Daar kan men dus zowel een b o lh o o p a ls een open s te rre n h o o p a a n tr e f fe n. B u ite n de s c h i j f van h e t m e lk w e g s te ls e l v in d e n we lo u t e r b e v o l k in g 2, dus geen open s te rre n h o p e n. Rond het M elkw egcentrum D at de bol v orm ige s te rre n h o p e n in een h a lo om de ke rn van ons m e lk w e g s te ls e l verzam eld w aren, w is t men o v e rig e n s a l v o o r de o n d e rzo e k in g e n van Baade. In 1918, z o 'n 20 t o t 30 j a a r v o o r Baade z i j n v o lle d ig e c o n c lu s ie s had g e tro k k e n o v e r de v e r s c h ille n d e s te r b e v o lk in g e n, deed een zekere astronoom S hapley een in te r e s s a n t o n d e rzo e k. Van een g ro o t a a n ta l bol vorm ige s te rre n h o p e n mat h i j de a fs ta n d. D it deed h i j o.a. m et be h u lp van de F ig u u r 1. Het M elkw egstelsel gezien van z iin kant. F ig u u r 2. Het M elk w egstelsel van bovenaf g e z ie n.

zogenaamde RR-Lyrae s t e r r e n. D it z i j n v e ra n d e r l i j k e s te r r e n met een k a r a k t e r is t ie k e lic h t c u r v e. H et n u t t ig e aan deze c a te g o r ie s te r r e n i s, d a t e lk l i d e rvan b ijn a d e z e lfd e a b s o lu te h e ld e rh e id h e e ft. S hapley kon dus van de re g e l u itg a a n : hoe zwakker de s t e r in h e ld e r h e id i s, hoe v e rd e r h i j weg s t a a t. U it z i j n b e re k e n in g e n tr o k h i j de k o n k lu s ie d a t de b o lv o rm ig e s te rre n h o p e n z ic h verzam eld moesten hebben rondom een p u n t i n de r i c h t i n g van h e t s t e r re n b e e ld S a g g ita r iu s. L a te r b le e k d i t p u n t de ke rn van ons m e lk w e g s te ls e l te z i j n. Op deze m a n ie r le g de S hapley de b a s is v o o r v e le o n td e k k in g e n daarna o m tre n t de s t r u k t u u r van ons m e lk w e g s te ls e l. O v e rig e n s, de bolhopen s ta a n n i e t s t i l. N et a ls de s te r re n in de s c h i j f van ons s t e l s e l, d ra a ie n ze in hun banen rond h e t centrum van de m elkw eg. In p la a t j e 4 z ie j e hoe j e j e d i t moet v o o r s t e lle n. Schem a tis c h z ie j e d a a r de banen van e n k e le d e n k b e e l d ig e b o l v o rm ig e s te rre n h o p e n. De s te rre n k u n d ig e n hebben berekend d a t z o 'n bolhoop s le c h ts eens in de 10 (1 0 0.0 0 0.0 0 0 ) j a a r d o o r h e t v la k van de melkweg g a a t. ' 1iqu u r 3. Rond ons m elkw eastelsel vinden we de b o l- vorm iqe sterre n h o p e n. Ze liq q e n in een ' h a lo 'ro n d ons s t e l s e l, met a ls m iddelpunt h e t centrum van de Meikweq. ' M iljoen sterren In ons m e lk w e g s te ls e l v in d e n we tu s s e n de hond e rd en de h o n d e r d v ijf t i g bol vorm ige s te rre n h o p e n. E lk van deze hopen b e v a t h o n d e rdd u ize n d t o t soms wel een m iljo e n s te r r e n. Een bekend v o o rb e e ld van z o 'n enorme b o lh o o p is M 13. Je k u n t hem z e lfs met h e t b lo t e oog z ie n in h e t s te r re n b e e ld H ercule s. A ls j e n a a r z o 'n b o lh o o p k i j k t, aan de hemel o f op een f o t o, dan l i j k t h e t n e t o f a l d ie s te r r e n op e lk a a r g e p la k t z i t t e n. In w e r k e lijk h e id z u l le n ze dus wel b ijn a op e lk a a r b o ts e n. O f n ie t? L aten we eens een model maken van een b o l vorm ige s te rre n h o o p d ie een m iljo e n s te r r e n b e v a t. Voor e lk e s t e r nemen we een z a n d k o r r e ltje t e r g ro o tte van een m il lim e t e r. A ls we op deze sch a a l de b o l hoop w i l l e n n a b o o ts e n, b l i j k t d a t we maar l i e f s t een b o l van 400 k ilo m e te r in doorsnee z u lle n moete n maken. De z a n d k o r r e ltje s hebben dan een ond e r lin g e a fs ta n d van 2 t o t 4 k ilo m e te r! D at v a l t dus te g e n. Hoewel we wel m oeten bedenken d a t de s te r r e n in een b o lh o o p nog a l t i j d t ie n maal zo d ic h t b i j e lk a a r z i t t e n a ls in een open s te rre n h o o p. H e t is geen w onder d a t een b o l v o rm ig e s te rre n h o o p z i j n vorm t i e n t a l l e n m ilja r d e n ja r e n w e e t te behouden. De o n d e rlin g e a a n tr e k k in g s k ra c h t van al d ie s te r r e n d ie zo d ic h t op e lk a a r z i t t e n, is zo g ro o t d a t h e t s le c h ts z e ld e n g e b e u rt d a t een s t e r aan de hoop o n ts n a p t. D it in te g e n s t e llin g t o t een open s te rre n h o o p, w aar z o ie ts e e rd e r re g e l i s. Open sterrenhopen Een open s te rre n h o o p b e v a t v e e l m in d e r s te r r e n dan een b o lv o rm ig e. E r z i j n e r d ie e n k e le h o n d e r den s te r re n b e v a tte n, m aar e r z i j n e r ook genoeg d ie s lé c h ts t i e n le d e n hebben o f m in d e r. A ls comp e n s a tie v o o r hun ie t s m in d e r s p e k ta k u la ir e aanb l i k z i j n ze veel g r o t e r in a a n ta l. Men s c h a t h e t a a n ta l open s te rre n h o p e n in de melkweg n a m e lijk pp 2 0.0 0 0. Wat b e t r e f t hun l e e f t i j d en le v e n sd u u r z i j n de open hopen v e r u it de m in d e re van hun b o l vorm ige c o lle g a 's. A lle r e e r s t z i j n ze s tu k k e n jo n g e r en bovendien z u lle n z e, a lth a n s de m eeste, n o o it erg oud w orden. Ze v a lle n veel s n e lle r u ite e n. De le den van de hoop v e rs p re id e n z ic h dan o v e r de s p i ra a l arm w aar de hoop z ic h in bevond. Een b o lh o o p daare n te g e n is p r a k t is c h zo oud a ls de melkweg z e l f ( z ie v e rd e r in d i t a r t i k e l ), w at n e e rk a n t op te n m in s te 14 m i l ja r d ja a r. te n n ie t zo s te r k g e c o n c e n tre e rd e open s te rre n h o o p v a l t in de re g e l a l na één o n w e n te lin g om de melkwegkern u ite e n. D it komt n e e r op een 'le v e n s d u u r van c i r ca 2,5 x lo 8 ja a r. Een ty p is c h v o o rb e e ld van een w a t d ic h te r e open s te rre n h o o p, z o a ls b ijv o o r b e e ld de P le ia d e n met meer dan honderd le d e n, d o e t e r w a t la n g e r o v e r om u ite e n te v a lle n. B ere ke n in g e n tonen aan d a t de hoop een l e e f t i j d z a l b e re ik e n van een m ilja r d ja a r. Dat h e t ook anders k a n, b e w ijz e n de twee open s te rre n h o p e n M 67 en NGC 188, d ie re sp. 5,5 en 11 m il ja r d ja a r oud z i j n. M is s c h ie n ten o v e rv lo e d e, maar bedenk d a t h e t e in d e van de hoop n i e t h e t e in d e van h a a r le d e n b e te k e n t. Deze s t e r re n, a lth a n s degenen d ie nog o v e r z i j n, kunnen a f z o n d e r lijk nog v e rd e r s c h ijn e n. Ontstaan We hebben nu g e z ie n d a t een open s te rre n h o o p vaak u it e e n v a lt b in n e n r e d e l i j k k o rte t i j d en dan h a a r s te r r e n lo s la a t om een a p a rt le v e n te le id e n in de s p ira a la rm e n. We hebben g e z ie n d a t een b o l hoop h e t omgekeerde d o e t. G e z a m e lijk brenoen de s te r re n h i e r i n t i e n t a l l e n m ilja r d e n ja r e n d o o r. We hebben h e t t o t nu to e wel s te e d s gehad o v e r h e t le v e n van een s te rre n h o o p, maar nog n ie t o v e r z i j n g e b o o rte. In p r in c ip e v e r lo o p t de g e b o o rte van e lk e s te rre n h o o p h e tz e lf d e. Groepen s te r r e n worden gevormd u i t immens g ro te w olken w a t e r s t o f, h e t m eest voorkomende e le m e n t in h e t h e e la l. Op een gegeven moment tre k k e n d e le n van z o 'n w o lk

z ic h samen. Door de s a m e n tre k k in g w o rd t h e t ged e e lte e n ig s z in s b o lv o rm ig en na een t i j d b e a in - nen de e e r s te k e r n r e a k t ie s, a ls de d ru k van h e t i n e lk a a r g e p e rs te w a te r s t o f g r o o t genoeq w o rd t. Een nieuw e s t e r f l i t s t dan op. H aar m et d i t "ro v e b e e ld van s te rv ö rm in n is h e t met de overeenkom sten tu s s e n v o rm in g van open en bol v orm ige s te rre n h o p e n wel gezegd. Een van de m eest o p v a lle n d e v e r s c h ille n in v o r m ing i s d a t e r op d i t moment geen bolhopen meer gevormd w o rd e n, t e r w i j l h e t o n ts ta a n van open s t e r renhopen non s te e d s v o o r t d u u r t. De b o lhopen o n t stonden t ijd e n s de vorm ing van h e t m e lk w e g s te ls e l. Ons m e lk w e g s te ls e l was j u i s t gevormd u i t de chaos d ie v o lg d e od de B ig B ang, h e t o n ts ta a n van h et h e e la l. H et was nog n i e t meer dan een g ig a n t is c h g r o te ro n d d ra a ie n d e w o lk w a t e r s t o f e n 'h e liu m. T e r w ijl deze w o lk z ic h sam entrok t o t w a t l a t e r de melkweg zou worden z o a ls d ie e r nu u i t z i e t, vormden z ic h p l a a t s e l i j k k le in e r e b o lle n u i t de w o lk. Deze b o lle n werden de bol vorm ige s te r re n h o pen, de o u d s te o b je k te n b in n e n onze melkweg. Lat e r tr o k h e t gas van h e t m e lk w e g s te ls e l z ic h t e rug t o t b in n e n de p l a t t e s c h i j f en zou e r in de g a la k tis c h e h a lo n o o it m eer genoeg w a te r s t o f z i j n om een b o lh o o p t e vorm en. Geheel an d e rs v e r lo o p t h e t o n ts ta a n van de open s te rre n h o p e n. Z i j o n ts to n d e n op p la a ts e n w aar een g e rin g e h o e v e e lh e id g a s, z w a a rte k ra c h ts v e ld e n o f a ndere om standigheden de vorm ing van een b o lh o o p v e rh in d e rd e n. U it de w o lke n w a t e r s t o f d ie we vandaag de dag in onze melkweg kunnen waarnemen worden nog ste e d s van deze hopen gevorm d. Een goed v o o rb e e ld d a a r van is de beroemde O r io n n e v e l, d ie w el eens heel to e p a s s e lijk de kraam kamer van s te r r e n genoemd w o rd t. O pgem erkt d ie n t nog te worden d a t een s t e r zeld e n a lle e n geboren w o rd t. U it een w o lk, a l n a a r gela n g de g r o o t t e, o n ts ta a n m e e s ta l m eerdere s t e r r e n, een g ro e p je d a t o f een s te rre n h o o p vorm t o f a l s n e l v e r v lie g t en s le c h ts een dubbelde o f d r ie d u b b e le s t e r a c h te r la a t. Jong en oud Steeds hebben we h e t gehad o v e r de hoge le e f t i j d van de b o lh o p e n. We hebben e r op gewezen d a t de m eeste O D e n s te rre n h o p e n jo n g z i j n. Hoe w eten we d a t nou? Hoe kun j e o o i t zeggen o f een s t e r F iauur 4. B olvorm ige sterren h op en b e s c h rijv e n banen rond h et melkwpgcentrum. Van een aantal d enkbeeldige bolhopen is h ie r de baan getekend. renhoop jo n g o f oud is? Je k u n t n a t u u r l i j k wel vaqe s c h a ttin g e n maken d o o r te zegren d a t open s te rre n h o p e n w el jo n g m oeten z i j n, omdat ze im mers s n e l u ite e n g a a n en we e r to c h ste e d s veel b li j v e n z ie n. Dan m oeten e r e lk moment w el nieuw e gevormd w orden. Dat i s n a t u u r l i j k w a a r, maar e r is een'm ethode d ie w e rk t v o o r zowel bol vorm ige a ls open s te rre n h o p e n. H et is een methode d ie geb r u ik m aakt van h e t H e rz p ru n g -K u s s e l1 -d ia g ra m. A ls j e o v e r d i t d ia g ra m n i e t a lle s m eer w e e t, k i j k dan even in h e t k a d e rs tu k je, d a a r v in d je w a t e x t r a, n u t t ig e in f o r m a tie. De methode om de l e e f t i j d van een s te rre n h o o p te b epalen maakt g e b ru ik van de h o o fd re e k s. Om deze methode te b e g rijp e n m oet j e w eten d a t een s t e r na z i j n o n ts ta a n a l t i j d z i j n le v e n b e g in t op de h o o fd re e k s. Is de pas o n ts ta n e s t e r k le in en n ie t e rg zw aar (zw a a r is e i g e n l i j k een v e rk e e rd e te rm, we zouden moeten s p re k e n o v e r m a s s a), dan b e g in t h i j z i j n le v e n onderaan de h o o fd re e k s. Een s t e r d ie n ie t zo zw aar i s, s p r in g t e rg z u in ig m et z i j n b r a n d s to f om. H ij p r o d u c e e rt w e in ig e n e rg ie en is daarom een d w e rg s te r. Is de s t e r in h e t b e g in veel z w a a rd e r, dan h o u d t d i t a u to m a tis c h in d a t h i j hog e r op de h o o fd re e k s te r e c h t kom t. H ij p ro d u c e e rt meer e n e rg ie en ja a g t z i j n b r a n d s to f ( le e s : w a te r s t o f ) e r in hoog tempo d o o rh e en. Z o 'n s t e r l e e f t In h e t H erzprung-r ussel1-diagram i s de lic h tk r a c h t van een s t e r u itg e z e t tegen de op p erv la k te tcm p e ra - tu u r. De tem peratuur van een s t e r komt overeen met een bepaalde k le u r, zo a ls w ij d ie z ie n. Onze zon h e e ft de lic h t k r a c h t 1 gekregen, haar o p p e rv la k te - tem peratuur is 6000 K en ze is g e e l. Op de lin k e ra s s ta a t de lic h t k r a c h t u itg e z e t ( L ). Een waarde van 10 b etek en t dat de b e tre ffe n d e s t e r t ie n maal zo h e ld e r is a ls de zon. I f 10 b eteken t t ie n maal zo zwak e t c.. De s te r r e n worden op de o n d e rs te as u itg e z e t in ty p es. Het z i j n de O.B.A, F,C,K,M - s te r r e n, v a rië re n d in k le u r van blauw naar rood en in tem peratuur van 50.000 t o t 3000"K. A ls j e aan de hand van gemeten gegevens een s t e r in d i t diagram te k e n t, kun j e z ie n o f h e t b ijv o o r b e e ld een rod e dwerg i s, o f een blauwe reu s. Ook kun j e h e t v e rlo o p van de e v o lu t ie van een s t e r e ro p w eergeven. Dat i s h ie r gedaan v o o r de zon d ie b e g in t a ls een gewone g e le s t e r (s p e k tra a l- tijpe G ), daarna rode reus w ordt, en a ls ein d stadium a ls w itte dwerg van h e t diagram v e rd w ijn t. De g e s tip p e ld e l i j n g e e ft de hoofd reeks aan. A ls we een HR-diagram zouden maken v a n 'a lle s te r r e n, dan zou meer dan 80 % ervan op de hoofd reeks staan.

F ig u u r 5. De e v o lu t ie van een open s te rre n h o o p, weergegeven in een H ertzsp ru n g -R u ssell aiaciram. Het oud er worden van de hoop kan qevolgd worden in de p la a ts van h e t a fb u ig p u n t. dus veel k o r t e r. De h e le zware s te r r e n b e g innen lin k s b o v e n aan de h o o fd re e k s. Z i j p ro d u ce re n e rg ve e l e n e rg ie en l e ven d e rh a lv e ook maar h e e l k o r t. A ls v o o rb e e ld kunnen de volgende c i j f e r s d ie n e n : een s t e r d ie in h e t b e g in 30 maal zo zwaar is a ls de z o n, b e g in t z i j n le v e n a ls een blauw e s u p e rre u s en w o rd t maar 3 m iljo e n j a a r oud. Z ijn c o lle g a, een s t e r met 0,6 zonsm assa, l e e f t m aar l i e f s t 75 m ilja r d ja a r. Om de v e r k w is tin g van e n e rg ie van de genoemde s u p e r reus nog eens te a c c e n tu e re n : h i j s c h i j n t maar l i e f s t 100.000 maal h e ld e rd e r dan onze zon. Geen w onder d a t h i j s n e l 'o p ' i s! H et andere gegeven heb j e a l min o f meer u i t h e t k a d e rs tu k je kunnen h a le n, hen s t e r v e r la a t op een gegeven moment de h o o fd re e k s. Waar h i j dan naar to e g a a t op h e t d ia g ra m d o e t nu n i e t zove e l t e r zake. B e la n g r ijk is te w eten d a t hoe z w aarder de s t e r i s, hoe e e rd e r h i j de h o o fd re e k s v e r la a t. Afbuigpunt K ijk nu n a a r p la a t je 5. Je z i e t d a a r o n d e r e l k a a r g e p la a ts t v i e r v e r s c h ille n d e H e rtz p ru n g -R u s - s e l 1-diagram m en van d e z e lfd e (d e n k b e e ld ig e ) open s te rre n h o o p. H et e e r s te diagram to o n t de hoop v la k na z i j n o n ts ta a n. De meeste s te r r e n s ta a n al op de h o o fd re e k s, de a l l e r l i c h t s t e nog n i e t. Z i j doen e r ie t s la n g e r o v e r dan hun zw aardere s o o r t g e noten. H et tweede d ia g ra m g e e ft de s i t u a t i e aan v o o r enk e le m iljo e n e n ja r e n l a t e r, t l k e s t e r is nu een h o o fd r e e k s s te r. D iagram 1 en 2 z i j n k a r a k t e r is t i e k v o o r e c h t jo n g e s te rre n h o p e n. In h e t derde p la a t je z ie j e de hoop op een l e e f t i j d van t ie n m iljo e n j a a r. Boven aan de h o o fd re e k s gebeuren i n te re s s a n te d in g e n. De zw a a rs te s te r r e n d a a r komen te r e c h t in de fa s e d a t z i j de h o o fd re e k s gaan v e r la t e n. In h e t la a t s t e p la a t je z ie j e - h e t i s in m id d e ls a lw e e r t i e n m iljo e n j a a r l a t e r gew orden* d a t s te e d s meer s te r r e n van de h o o fd re e k s a fb u ig e n. R echtsboven z ie je een g ro e p je s te r r e n d a t g e ë v o lu e e rd i s t o t rode re u s. F ig u u r 6. Een H ertzsp ru n g -R u ssel1 diagram van een h e e l oude hol hoop. Het a fb u igp ü n t is a l zeer laag en e r bevinden z ic h b ijn a geen O, B, o f A -s te rre n meer in de hoop. Je m e rk t nu m is s c h ie n w el hoe de methode w e rk t. Hoe o u d e r een s te rre n h o o p i s, hoe m in d e r s te r re n e ro p de h o o fd re e k s s ta a n. H e t p u n t op de h o o fd reeks w a a r de s te r r e n deze h o o fd re e k s beginnen te v e r la te n h e e t to e p a s s e lijk h e t 'a f b u ig p u n t '. Hoe la g e r d i t a fb u ig p u n t ( in h e t derde en v ie rd e p la a t je z ie j e hoe d i t n a a r beneden v e r s c h u if t ) hoe o u d e r de hoop. Aan de hand van a l l e r l e i b e re k e ningen en v e r g e lijk in g e n met andere diagrammen kunnen we aan de hand van de p la a ts van h e t a f - b u ig p u n t de l e e f t i j d van de hoop b e o a le n. Een v o o rb e e ld van hoe la a g h e t a fb u ig p u n t wel kan komen, to o n t ons p la a t je 6. In h e t d ia g ra m van deze bolhoop v in d e n we geen 0,B,A - en b ijn a geen F - h o o fd re e k s s te rre n m eer. De hoop is dan ook meer dan 14 m il ja r d j a a r oud. Voor a l l e bolhopen z i t h e t a fb u ig p u n t zo la a g. Je h e b t nu g e z ie n hoe b e la n g r ijk de s te rre n h o p e n z i j n in de s te rre n k u n d e. Waar v in d j e a n d e rs zoveel s te r re n b i j e lk a a r m et d e z e lfd e g e b o o rte d a tum en op d e z e lfd e a fs ta n d. Pas van een d e r g e l i j ke hoop s te r r e n kunnen we een n u t t i g HR-diagram maken. Op deze m a n ie r z i j n we ve e l meer te wete n gekomen o v e r de s t r u k t u u r, h e t o n ts ta a n en de l e e f t i j d van ons m e lk w e g s te ls e l. Onze k e n n is o v e r h e t h e e la l a ls geheel i s e r d o o r toegenom en. In f e i t e zou h e t h e le pro b le e m van de s te re v o - l u t i e zo n d e r de s te rre n h o p e n ve e l m o e il ijk e r oplo s b a a r z i j n g e w eest, zo n i e t o n o p lo s b a a r. V F ig u u r 7. Ook z e l f kun l e sterren h op en waarnemen. H ie r z ie j e hoe Rob T i l l e r u i t Amsterdam de b o lv o r mige s te rre n h o o p M 92 in H ercu les h e e ft waargenomen De magnitude van de hoon was 14,8 en e r werd waargenomen met een 200 mm S c h m id t-c a s s e g ra in -k ijk e r. H ij kon z e lfs een dubbele kern waarnemen.

A STR O N O M IS C H E K a I e N (]er M a a r t IVtó Peter Veenstra Hoi a lle m a a l! Bekomen van de t o t a le m a a n s v e rd u is te rin g en i n tu s s e n een g e lu k k ig n ie u w ja a r g e s ta r t? Goed zo. Dan is h i e r een nieuw e a f le v e r in g van de A s tro n o m ische K a le n d e r. Ook d i t k w a rta a l is e r w eer h e t n o d ig e w aar te nemen. De p la n e e t M e rc u riu s is u its te k e n d te z ie n aan de avondhemel in m e i. De p la n e te n Mars en J u p it e r z i j n zo goed waarneemb a a r d a t w a a rn e m in g s a k tie s d a a rv o o r g e o rg a n is e e rd z i j n. V e rd e r is n a t u u r l i j k ook S a tu rn u s een p ra c h t i g e v e r s c h ijn in g aan de avondhem el. De Maan b e d e k t in m a a rt e n k e le s te r r e n van de open s te rre n h o o p de Hyaden in de S t i e r. De v e rre p la n e e t Uranus t r e k t tu s s e n twee s te r r e n van een d u b b e ls te r d o o r. Reden genoeg om de k i j k e r k la a r te z e tt e n, v o o ra l nu de te m p e ra tu re n w eer ie t s m e n s e lijk e r w orden. Kwartaaloverzicht M e rc u riu s is in h e t b e g in van d i t k w a rta a l n ie t goecf te z ie n. De p la n e e t bew eegt z ic h in m a a rt nam e li jk in de r i c h t i n g van de zon om pas in a p r il w eer z ic h tb a a r te w orden. In mei b e r e ik t de p la n e e t h a a r g r o o ts te o o s t e lijk e e lo n g a tie. De e lo n - g a t ie i s de g r o o ts te h o e k a fs ta n d t o t de zon. D o o rd a t de d e n k b e e ld ig e l i j n M e rc u riu s - zon d i t k e e r een v r i j s t e i l e hoek m aakt m et de h o r iz o n, is de k le in e p la n e e t u it z o n d e r l i j k goed aan de avond hemel te z ie n. Deze v e r s c h ijn in g i s de beste van d i t j a a r. L a a t daarom deze kans n i e t v o o r b i j gaan en zoek M e rc u riu s op aan de avondhem el. Op h e t z o e k k a a rtje b i j de k a le n d e r v in d j e de baan van M e rc u riu s in m ei. Venus v o rm t d i t k w a rta a l geen e c h t goede v e r s c h i j n in g. Na de p r a c h tig e a v o n d v e r s c h ijn in g v a n a f novem ber v o r ig j a a r, is ze d i t k w a rta a l la a g boven de o c h te n d h o riz o n w aarneem baar. Pas na h a l f j u l i worden de om standigheden om deze p la n e e t w aar t e nemen w eer b e te r. Mars s t a a t d i t k w a rta a l e x tr a in de b e la n g s te l l i n g. H ij s t a a t op 31 m a a rt in o p p o s itie en is dan de ge h e le n a c h t z ic h t b a a r in h e t s te rre n b e e ld M a a g d.(in d i t s te r re n b e e ld s p e le n z ic h trouw ens de g e b e u rte n is s e n van de d r ie b u ite n p la n e te n J u p i t e r.s a tu rn u s en Mars a f. Door h e t k w a rta a l bewegen ze heen en w e e r, z o d a t h e t n e t l i j k t a ls o f ze een langzame dans u itv o e r e n. Hou ze in de ga- W esteljjke horizon f ip 2. M e rc u riu s m e l ' 8 z * 0^ 20* 15* 10' 5" o* F iq u u r 2. M ercu riu s in m ei. D i t keer een qoede kans om de vluqqe p la n e e t eens t e v in den. H ij komt v r i j hooq aan de hem el. Zoek na zonsonderqanq in h e t westen. Het k a a r tje kan ie h i e r b i j help en. Jupiter. Saturnus en m ar* in de maagd (ifeb - -t juni) Maaod O / f ---------------\ #., I tspio») 1*6 ~ ~ï*s F iqu u r 1. De b u ite n p la n e te n Mars, J u p ite r en Saturnus qeven d i t kw artaal een mooi schouwspel in h e t s te rre n b e e ld de Maaqd. In bovenstaand p r e n tje z i j n de p o s it ie s aan h e t b e q in van de v e r s c h ille n de baanden qeqeven. D it maq je n ie t missen'. t e n! ) De k le in s t e a fs ta n d van Mars t o t de Aarde b e r e ik t de rode p la n e e t op 5 a p r i l. Mars s ta a t dan 95 m iljo e n k ilo m e t e r van ons vandaan en z i j n s c h ijn b a r e d ia m e te r z a l n i e t m eer dan 15 boogsekonden bedragen. A ls j e in de r u b r ie k M et de K i j k e r op ja c h t k i j k t, z u l j e d a a r e n k e le w aarnem ingen van Mars v in d e n. Mars s ta a t n a m e lijk d i t kw arta a l e rg in de b e la n g s t e llin g : e r is een w aarnem in g s a k tie g e o rg a n is e e rd. M eer v in d j e d a a ro v e r in de r u b r ie k van R o b e rt. J u p it e r is eveneens goed z ic h t b a a r. De bekende re u z e n p la n e e t komt op 26 a p r i l in o p p o s itie en is dan de ge h e le n a c h t z ic h t b a a r. Ook v o o r J u p i t e r w o rd t een w a a rn e m in g s a k tie g e o rg a n is e e rd, d ie j e n i e t mag m is s e n! B ehalve de in te re s s a n te w olkenbanden en de Rode V le k is e r aan J u p it e r d i t k w a rta a l nog meer waar t e nemen. Ganymedes w o rd t in de n a c h t van 19 op 20 m aart in z i j n baan om J u p it e r e e r s t v e rd u is te r d d o o r de J u p ite rs c h a d u w om v e rv o lg e n s, n adat h i j e e r s t w eer een u u r z ic h tb a a r is g e w eest, te v e rd w ijn e n a c h te r de J u p i t e r s c h i j f. Een t i j d j e l a t e r komt ie d a a r w eer a c h te r t e v o o r s c h ijn. S atu rn u s is ook in o p p o s itie d i t k w a r ta a l, en wel op 9 a p r i l. Ook S atu rn u s b e v in d t z ic h in h e t s t e r re n b e e ld Maagd. De rin g e n worden v o o r ons weer s te e d s b e te r z ic h t b a a r. Nadat ze in 1980 t i j d e l i j k v o o r ons o n z ic h tb a a r w a re n, k ijk e n we nu w eer on h e t r in g v la k. Ook T it a n de g r o o ts te maan van de g e rin g d e p la n e e t is n a t u u r l i j k goed z ic h t b a a r ; h e t b e s t t i j dens g r o o ts te o o s t e lijk e en w e s t e l i j k e lo n g a tie. Uranus t r e k t e in d a p r i l en b e g in mei tu sse n de b e id e s te r r e n van de d u b b e ls te r w S c o rp io d o o r. Z ie de f i g u u r. D it i s een b ijz o n d e r f r a a i g e z ic h t en h e t is dan ook le u k om een s e r ie waarnem ingen te doen. T ijd e n s de passage van een p la n e e t langs een s t e r z ie j e d a t ook de v e rs te p la n e te n van ons z o n n e s te ls e l b e s t nog wel s n e l bewegen aan de he m e l. M eteoren z i j n in h e t v o o r ja a r doorgaans dun gez a a id. De e n ig e zwerm van b e te k e n is is de L y r i d e n, d ie d i t ja a r e rg goed te z ie n i s, omdat de maan n i e t z a l s to r e n. De p e rio d e van a k t i v i t e i t

1Odatum b e g in a.s. b e g i n b. s. zonsopgang zon s t r e k t z ic h u i t van 19 t o t 25 a p r i l. Je k u n t ongeveer een t i e n t a l m eteoren p e r u u r v e rw achten. A ls j e o v e rig e n s gedurende de maand a p r i l een h e le h e ld e re m eteoor z i e t, dan is h e t w a a rs c h ijn l i j k een zogenaamde a p r i1 - v u u r b o l. Ze z i j n s le c h ts g e rin g in a a n ta l en e r is w e in ig van bekend. Men verm oedt d a t h e t h i e r w e l l i c h t g a a t om re s te n van op e lk a a r g e b o ts te p la n e to ïd e n. S te rb e d e k k in g e n. A ls j e van s te rb e d e k k in g e n h o u d t kom j e d i t k w a rta a l f l i n k aan j e tre k k e n. De maan beweegt z ic h n a m e lijk in de n a c h t van 29 en 30 m a a rt d o o r de open s te rre n h o o p de Hyaden. De v e r z a m e lin g s te r r e n is te v in d e n in h e t s te r re n b e e ld de S t i e r, v l a k b i j de h e ld e re s t e r A ld e b a ra n, en is m et h e t b lo t e oog te z ie n. De h e ld e r s te s t e r d ie d ie n a c h t b e d e k t w o rd t i s 6 Tau m et een m agnitu d e van 3,9. Op de te k e n in g z ie j e de o v e rig e s te r re n d ie b e d e k t w orden. Een zeldzaam schouws p e l d a t j e n i e t mag m is s e n. Algol maart 8 01hl9m 10 22 09 31 OO 53 a p r il 2 21 43 22 23 26 Titan maart 1 oos t 9 west 17 o o s t 25 west a p r il 2 o o s t 10 west 18 o o s t 26 west mei 4 o o st 12 west 20 o o s t 27 west Maan(asen EK maart 2 2 3h l 5m VM 9 21 45 LK 15 18 15 NM 25 11 17 EK a p r il 1 7h08m VM 8 12 18 LK 16 14 42 NM 23 22 29 EK 30 14 07 VM mei 8 02h45m LK 16 07 11 NM 23 06 40 EK 29 22 07 Let op vanaf 28 maart alle tijdstippen in MEZTl MET A lg o l is een bekende v e r a n d e r lijk e s t e r in h e t s t e r re n b e e ld P erseus. Normaal h e e ft A lo o l een h e ld e rh e id van m agnitude 2,2, maar t ijd e n s h e t minimum d a a lt d i t t o t 3,5. De h e ld e rh e id b e a in t b ijn a 5 u u r van te voren a f te nemen. E e rs t langzaam, maar q e l e i d e l i j k ste e d s s n e lle r. Ook de h e ld e rh e id s to e n a m e d u u rt 4,9 u u r. H ie ro n d e r v in d j e de t i j d s t i n o e n waarod h e l- d e rh e id sm in im a van A lg o l waarneem baar z i j n. T it a n. In de ta b e l h ie r o n d e r v in d j e de d a ta van m axim ale w e s t e lijk e en m axim ale o o s t e lijk e e lo n g a tie van de g r o o ts te S atu rn u s-m a a n : T ita n. M aanfasen. In de ta b e l h ie ro n d e r v in d j e de d a ta en t i jd s t ip p e n van Nieuwe Maan, E e rs te K w a r tie r, V o lle Maan en L a a ts te K w a r tie r. De maan kan h e t b e s t gedurende de t i j d t o t h e t E e rs te K w a r tie r en v a n a f h e t L a a ts te K w a r tie r waaraenomen w orden. D eep-s ky. De ta b e l h ie ro n d e r g e e ft aan w anneer l i c h t - zwakke o b je k te n h e t b e s t waargenomen kunnen w orden. Deep-Sky 1 maart - 5 maart ochtend 14 maart - 19 maart avond 20 maèrt - 28 maart g eh e le nacht 29 maart - 5 a p r il ochtend 14 a p r il - 19 a p r il avond 20 a p r il - 27 a p r il g eh ele nacht 28 a p r il - 4 mei ochtend 15 mei - 20 mei avond Hierna beginnen de zogenaamde 'g r i i z e nachten '. De zon komt dan 's nachts m inder dan 18 onder de h o riz o n, en h e t za l n ie t goed meer donker worden. ---------------------------------- Z o n. Deze ta b e l g e e ft de t i jd s t ip p e n v o o r zonsopk o m s t, zonsondergang, b e g in en e in d e van de a s tr o n o m ische sch e m e rin g (zon s t a a t m in d e r dan 18 graden ond e r de h o r iz o n ), en b e g in en e in d e van de b u rg e r l i j k e schem ering (zon s ta a t m in d e r dan 8 graden onder de h o r iz o n ). e in d e b.s. e in d e a.s. maart 2 5 h 32 m 6 h 50 m 7 h 24 m 18 h 20 m 18 h 54 m 20 h 13 m MET 7 5 21 6 39 7 13 18 29 19 03 20 22 12 5 09 6 28 7 02 18 38 19 12 20 32 17 4 56 6 17 6 50 18 47 19 20 20 41 22 4 43 6 05 6 39 18 55 19 29 20 52 27 4 29 5 53 6 27 19 04 19 38 21 02 a p r il 1 5 15 6 41 7 15 20 13 20 47 22 13 MEZT 6 5 01 6 29 7 04 20 21 20 56 22 25 11 4 46 6 17 6 53 20 30 21 05 22 38 16 4 30 6 05 6 41 20 38 21 15 22 51 21 4 13 5 54 6 31 20 47 21 24 23 06 26 3 56 5 43 6 20 20 55 21 33 23 21 mei 1 3 38 5 32 6 10 21 04 21 43 23 38 6 3 18 5 21 6 01 21 12 21 52 23 57 11 2 56 5 11 5 52 21 20 22 02 24 20 16 2 29 5 02 5 44 21 28 22 11 24 49 21-4 54 5 37 21 36 22 20-26 - 4 46 5 31 21 42 22 28-31 - 4 40 5 26 21 49.22 35 - maart 2 2.0 0 u u r. De maan op 2 a fs ta n d van A ld e b a ra n. 9 In deze n a c h t s ta a n a l l e v i e r m a a n tje s van Jup i t e r te n w esten van de p la n e e t. Een le u k gez ic h t. Je h e b t e r w e l een v e r r e k i j k e r o f een te le s k o o p v o o r n o d ig. 11 De maan s t a a t 1,5 U te n noorden van de p la n e e t M ars. 12 Om 7 u u r p a s s e e rt de maan S atu rn u s op 2. 20 0 1.0 0 u u r. Ganymedes w o rd t v e r d u is te r d d o o r de schaduw van J u p it e r. Om 3.1 8 u u r v e r s c h ijn t

20 m «r t. Pg'3. Ganymedes-verduistering h e t m a a n tje w eer, om om 4h29 a c h te r de J u p it e r - s c h i j f te d u ik e n. Om 6 h 16 komt h e t m a a n tje daar w e e r a c h te r vandaan. Je moet d i t v o lg e n door een te le s k o o p. In de te k e n in g z ie j e h e t schem a tis c h w eergegeven. 20 23h56. B egin van de L e n te. i 24 In de o c h te n d u re n s ta a n de v i e r m a a n tje s var J u p it e r a l l e te n w esten van de p la n e e t. 28 02h00. O m schakeling van MET n a a r MEZT. De k lo k w o rd t va n n a ch t een u u r v o o r u it g e z e t. ALLE AANDUIDINGEN IN DE KALENDER ZIJN VAN NU AF IN MEZT. 29 V annacht t r e k t de maan d o o r de Hyaden. Om 21h22 w o rd t de h e ld e re s t e r 5 T a u ri b e d e k t. Twee and e re h e ld e re s t e r r e n, 64 en 68 T a u r i, worden r e s p e k t ie v e lijk om 22h03 en 22h47 b e d e k t. Bek i j k in de te k e n in g hoe deze g e b e u rte n is v e r lo o p t. 31 Mars in o p p o s it ie. De p la n e e t is nu de gehele n a c h t z ic h tb a a r. 31 02h00. De maan C a l l i s t o b e v in d t z ic h p re c ie s o n d e r de z u id p o o l van J u p it e r. Een gek g e z ic h t a ls j e gewend b e n t d a t de m a a n tje s van J u p it e r n a a s t in p la a ts van o n d e r o f boven de D la n e e t s ta a n. 9 S atu rn u s i n o p p o s itie. 9 2 2 h. De maan beweegt op 3 " la n g s J u p it e r. 11 M e rc u riu s s t a a t in b o v e n k o n ju n k tie m et de zon en is dus n i e t te z ie n. 14 N et a ls op 7 a p r i l beweqen de schaduwen van de manen Io en Ganymedes o v e r h e t w olkendek van J u p it e r. H e t g e b e u rt van 3h57 t o t 5h34. V oor d i t v e r s c h ijn s e l is een k i j k e r van m ins te n s 75mm v e r e is t. 18 2 2 h. J u p it e r in k o n ju n k tie m et de s t e r X in de Maagd. De o n d e rlin g e a fs ta n d b e d ra a g t 1 0 1 '. D it is mooi te z ie n m et een v e r r e k ijk e r o f met h e t b lo t e oog. 19 De v i e r h e ld e re J u p ite rm a n e n s ta a n vanochtend a l l e te n o o s te n van de p la n e e t. 19 V an a f de 19e a p r i l t o t de 25e z i j n de L y rid e n a k t i e f. Hun maximum v a l t op 22 a p r i l. Ze z i j n d i t k e e r goed te z ie n, omdat de maan n ie t s t o o r t. De r a d ia n t l i g t in de L ie r. 20 07h. De maan 5U te n z u id e n van Venus.!4 21h. De maan s t a a t 7 te n z u id e n van h e t k le ir e p la n e e tje M e rc u riu s. K ijk k o r t na z o n so n d e r gang in h e t w esten n a a r d i t tw e e ta l.!4 22h. De maan C a l l i s t o t r e k t la n g s de noordpool van de re u z e n p la n e e t J u p it e r. 6 J u p it e r in o p p o s it ie. V erg e e t j e de w aarnem ingsa k t ie n ie t?!8 De v i e r h e ld e re J u p ite rm a n e n s ta a n a l l e ten w esten van de p la n e e t. 19 De komende dagen t r e k t Uranus tu s s e n de twee s te r r e n van de d u b b e ls te r w i n h e t s te r r e n b e e ld de S c h o rp io e n. Een goede g e le g e n h e id om de v e rre p la n e e t eens w aar te nemen! De twee s te r r e n s ta a n op 15 boogm inuten van e lk a a r. H et t r i o komt op z i j n h o o g s t 17 0 boven de fig.5. Uranus beweegt door de dubbelster u i«schorpioen april 1 2 2 h. Mars s t a a t 0 1 1 1 te n noorden van de d u b b e l s t e r y V ir q in e s (een h e le m ooie d u b b e ls te r z e l f s ). B e k ijk h e t m et h e t b lo t e oog o f m et een v e r r e k i j k e r. De d u b b e ls te r kun j e pas sch e id e n m et een te le s k o o p. 1 Venus b e r e ik t h a a r g r o o ts te w e s t e lijk e e lo n q a - t i e. De h o e k a fs ta n d t o t de zon b e d ra a g t dan 4 6,2 7 g ra d e n. Ze s t a a t e c h te r la a g aan de h o r i zon. 4 In de n a c h t van 4 a p r i l b e v in d e n a l l e J u p it e r - m a a n tje s z ic h te n o o ste n van de p la n e e t. 5 De a fs ta n d A arde-m ars is nu op z i j n k l e i n s t : 95 m iljo e n k ilo m e t e r. 7 Van lh 3 0 t o t 2 h l4 tre k k e n de schaduwen van manen Io en Ganymedes t e g e l i j k e r t i j d o v e r de p la - n e e t s c h ijf van J u p it e r. Om d i t te z ie n heb je op z 'n m in s t een 75 mm te le s k o o p n o d ig. 8 12h. De maan s ta a t 2 te n noorden van S a tu rn u s. Dit. kun j e n a t u u r l i j k a lle e n maar de n a c h t e r v o o r o f de n a c h t e rn a waarnemen! WJTau (ie. 4 - Hlaan door de Hyaden. 2 9 maart h o r iz o n. Zoek dus een p la a ts op w aar j e geen la s t h e b t van h u iz e n d ie de h o riz o n wegnemen. Neem h e t v e r s c h ijn s e l w aar m et een v e r r e k ijk e r o f m et een te le s k o o p. Uranus w o rd t on g e vee r om 24h z ic h t b a a r e in d a p r i l, maar h a l f mei i s ie de ge h e le n a c h t te z ie n. Maak van j e waarnemingen een s e r ie ; j e k u n t dan goed de v e r s c h u i v in g van de p la n e e t o v e r een a a n ta l dagen bek ijk e n. mei 1 24h. De maan 2U te n noorden van R e gulus, de h e ld e rs te s t e r in de Leeuw. 4 07h. De maan s t a a t 3 v a n a f M ars. Je z u l t d i t v e r s c h ijn s e l e e rd e r in de n a c h t m oeten w aarnemen. 6 22h. De maan 3 te n noorden van J u p it e r. 9 M e rc u riu s b e r e ik t h a a r g r o o ts te o o s t e lijk e e lo n g a tie (21 ) en is d i t k e e r u i t z o n d e r l i j k goed te z ie n d o o r de g ro te hoek van h a a r baan met de h e m e le q u a to r. G r ijp j e kans om de vlu g g e b in n e n p la n e e t op te zoeken in de avondschemer in g. Z ie ook de te k e n in g. 10 De p la n e to ïd e Ceres in o p p o s itie. Z i j i s van

m agnitude 6,9 en is te v in d e n in h e t s te r r e n b e e ld W eegschaal. V oor een z o e k k a a rtje v e r w ijs ik n a a r de s te r r e n g id s. 12 Vanavond s ta a n de v i e r h e ld e re m aantjes van J u - o i t e r w eer a l l e te n w esten van de p la n e e t. 20 04h. De maan 4 ten z u id e n van Venus. 28 03h. De maan C a l l i s t o v la k boven de noordpool van J u p it e r. 31 15h. De maan 5 te n noorden van de rode p la n e e t M ars. D it z u l j e l a t e r op de avond m oeten bek ijk e n hoewel de a fs ta n d dan n a t u u r l i j k a l g ro t e r geworden i s. ufo Te koop: de bekende J W G -k ijk e r 60 mm a c h ro m a tis c h o b j e k t i e f f/1 0 0 0 mm dauwkao, z e n ith n r is n a en o c u la ir H 25mm neheel s ta a t op een s te v ig houten s t a t i e f v r a a g p r ijs f 1 2 5,- te bevragen b i j : P e te r van V la a rd in g e n, S u rin a m e s tra a t 96 3333 AR Z w ijn d r e c h t, t e l.078-128901 Vragenrubriek voor jongeren H e t a a n ta l in z e n d in g e n bedroeg d i t k e e r 4 1. De vragen w aren ook n ie t zo m o e il ijk. Vandaar d a t e r w eer e n k e le le d e n w aren d ie a l l e vragen goed hadden. de j u i s t e antw oorden 1.E r w erd gevraagd w e lk h e m e lv e rs c h ijn s e l e r op v r ij d a g 9 ja n u a r i 1982 's avonds te z ie n zou z i j n. Nu v ie l 9 ja n u a r i n a t u u r l i j k n i e t op een v r ij d a g, maar op een z a te rd a g. Maar we b e d o e l den to c h de m a a n s v e rd u is te rin g. 2. D it was w eer z o 'n gemene v ra a g van m ij. Velen van j u l l i e pakken een s te r re n g id s en gaan d a a r in zoeken o f j e de datum k u n t v in d e n van de opp o s i t i e van Venus. Maar denk nu e e r s t even na. Een p la n e e t d ie in o p p o s itie s ta a t b e v in d t z ic h te g e n o v e r de zon aan de hem el. Een b in n e n p la n e e t kan n o o it te g e n o v e r de zon aan de hemel kiomen te s ta a n. Een b in n e n p la n e e t kan dus n o o it in o p p o s itie s ta a n. Venus dus ook n i e t! ( F i g. 1) 3. Mars b e r e ik t z i j n g r o o ts te a fs ta n d t o t de a arde w anneer de p la n e e t aan de andere k a n t van de zon s t a a t a ls de a a rd e. De gem iddelde a fs ta n d a a rd e -z o n is z o 'n 150 m iljo e n k ilo m e t e r, t e r w i j l de gem iddelde a fs ta n d M ars-zon ongeveer 225 m iljo e n k ilo m e te r b e d ra a g t. De a fs ta n d van de aarde t o t M ars b e d ra a g t dan z o 'n 375 m iljo e n k ilo m e t e r. D it a n tw oord i s ook goedgerekend. N a t u u r lijk i s de a fs ta n d van de a arde en mars t o t de zon n i e t a l t i j d h e tz e lfd e. H e t antw oord kan dan ook nog w a t n a u w k e u rig e r. Maximaal kan Mars on g e vee r 248 m iljo e n km van de zon staan en de a a rd e ru im 151 m iljo e n km. H i e r u i t v o lg t een m axim ale a fs ta n d van b ijn a 400 m iljo e n km tu s s e n a arde en M ars. 4. De W in te rz e sh o e k w o rd t gevormd d o o r de s te r re n C a p e lla (V oerm an), A ld e b a ra n ( S t i e r ), Ki gel ( O r io n ), S ir iu s (G ro te H o n d ), P rocyon (K le in e Hond) en C a s to r - o f P o llu x - (T w e e lin g e n ). 5. H et h e lio c e n tr is c h e w e re ld b e e ld is h e t w e re ld b e e ld w a a rin de zon ( h e lio s ) c e n tr a a l w o rd t g e s te ld in h e t z o n n e s te ls e l. D it in te g e n s te l lin g t o t h e t g e o c e n tris c h e w e re ld b e e ld, m et de a a rd e (geos) in h e t centrum van h e t h e e la l. 6. Aan de k le u r van een s t e r kunnen we op een eenv o u d ig e m a n ie r z ie n o f een s t e r ko e l is o f h e e t. Hoe r o d e r de k le u r, hoe k o e le r de s t e r i s. B la u we s te r r e n z i j n h e t h e e ts t. O ve rige n s moet je wel bedenken dat. we hierm ee dus de o p p e r v la k te - te m p e ra tu u r van een s t e r bed o e le n. 7. In de w in t e r s t a a t de V o lle Maan in h e t z u id e n hoog aan de hem el. A ls de maan v o l i s, s ta a t h i j p re c ie s r e c h t te g e n o v e r de zon. ( D i t z ie j e in te k e n in g 2.) Z o a ls j e w el w e e t, s t a a t in de w in t e r de zon a l t i j d e rg la a g aan de hem el. D it komt d o o r de s ta n d van onze a a rd a s. In t e k e n in g 3 en 4 z ie j e h e t v e r s c h il tu s s e n de zomer en w in t e r op a a rd e. IJe v o lle maan is daar te ve n s op in g e te k e n d. Je z i e t nu d a t i n de w in t e r de zon o verdag la a g aan de hemel s t a a t, en de maan 's n a c h ts hoog. In de zomer is h e t n e t andersom. 8. Een m e te o rid e i s een s t o f - o f g r u is d e e lt je d a t een baan om de zon b e s c h r i j f t. Komt h e t de a a r de op z i j n weg te g e n, dan v e rb ra n d t h e t in de dam pkring d o o r de w r i j v i n g. H e t lic h t s p o o r d a t we z ie n h e e t een m e te o o r. Is h e t d e e lt je zo g r o o t d a t h e t n i e t helem aal v e rb r a n d t, dan kan d a t deel op aarde te re c h tk o m e n. D it g e d e e lte noe men we dan een m e te o r ie t. 9. Edwin H ubble kwam in 1929 t o t de k o n k lu s ie d at a l l e s t e r r e n s t e ls e ls b u ite n de Melkweg een ro o d - F ig u u r 1. In deze fig u u r z ie j e de termen o p p o s i t i e, e lo n a a tie en k o n iu n k tie u itg e b e e ld. O p p o s itie w il zeggen d a t een hem ellichaam r e c h t tegen over de zon aan de hemel s ta a t. H ij komt dan op a ls de zon ónder gaat en andersom. Zon- aarde en h et h e m e llic haam staan dan op èön l i j n. In de fig u u r z ie je dat u itg e b e e ld v o o r een b u ite n p la n e e t. Nu denk j e n a tu u r lijk dat dat b i j een b in n en p la n eet ook kan: op dén l i j n staan van zon, aarde en p la n eet. Maar in d i t geval s ta a t de p la n e e t n o o it aan de andere kant van de aarde a ls de zon. A ls ze nu op èèn l i j n staan (b ijv o o r b e e ld b i j 1 o f 3) spreken we van een k o n ju n k tie. Ne kunnen de p la n e e t nu n ie t z ie n, omdat h i j h e e l d ic h t b i j de zon aan de hemel s ta a t en wordt O v e rs tra a ld. Z oa ls een b u ite n p la n e e t het b e s t z ic h tb a a r i s met o p p o s itie, zo i s een binnenplaneet dat met maximal e e lo n g a tie. E lo n g a tie i s de hoek d ie de l i j n zonaarde maakt met de l i j n aard e- p la n e e t. In 2 h e e ft de bin n en p la n eet een maximale e lo n g a tie. Tis/ t Oppositie, elongabe en konjunktie-