JAARVERSLAG 2014 ALKMAAR, JUNI 2015
DE GEMEENSCHAPPELIJKE LEEFOMGEVING IS MEER DAN EEN OPTELSOM VAN INDIVIDUELE WENSEN. RUIMTELIJKE KWALITEIT IS DAAROM VANZELFSPREKEND ONDERWERP VAN DEMOCRATISCH DEBAT EN BESLUITVORMING. Uit Mooiwaarts: Pleidooi voor een waardevolle leefomgeving
VOORWOORD Wat voor u ligt is het verslag van een jaar waarin veel gebeurd is en waarover veel positieve resultaten te melden zijn. Belangrijk is dat we er in 2014 in geslaagd zijn een goed financieel resultaat neer te zetten. De afgelopen jaren moesten we in het jaarverslag van onze stichting steevast melden dat het niet gemakkelijk was om onze doelstelling, het bevorderen van de aandacht voor ruimtelijke kwaliteit in onze provincie, te realiseren. Dat lag vooral aan de haperende economie en de hiermee samenhangende bezuinigingen. Het lag zeker niet aan de overtuiging waarmee medewerkers en adviseurs van onze stichting deze doelstelling hebben uitgedragen. Het tij lijkt gelukkig wat te keren. Niet alleen ten aanzien van de opleving van de economie, maar ook ten aanzien van de voorzichtig toenemende belangstelling voor de ruimtelijke kwaliteit van de omgeving. We bevinden ons in een sterk veranderend werkveld. De sturende en regisserende rol van de overheid maakt plaats voor een meer faciliterende rol waarin publieke en individuele belangen zoveel mogelijk worden samengebracht en afgewogen. De uitreiking van de Arie Keppler Prijs 2014 was een hoogtepunt met prachtige winnende projecten waarvan u in dit jaarverslag verschillende afbeeldingen aantreft. Onze inzet voor de Federatie Welstand heeft bijgedragen aan het project Mooiwaarts, een pleidooi voor een waardevolle leefomgeving. Mooiwaarts heeft grote resulaten behaald. Het wetsvoorstel voor de nieuwe Omgevings - wet is op cruciale punten, mede door onze inbreng, bijgesteld. In 2015 komen weer nieuwe kansen op ons af. Van toetsen naar begeleiden, de herbestemmingsopgave, beheer- en onderhoudsvraagstukken, integratie van beleid en advisering, het voorsorteren op de nieuwe Omgevingswet. We gaan deze uitdagingen graag aan. Wij blijven daarbij de bij ons aangesloten gemeenten zo goed mogelijk bedienen ten dienste van de kwaliteit van onze leefomgeving. Ik wens u veel leesgenoegen. Hans Krieger, voorzitter bestuur WZNH Meer dan 60 omgevingsadviseurs adviseren namens WZNH in bijna 40 gemeenten in Noord-Holland en handelen vanuit onze statutaire doelstelling: het bevorderen van de ruimtelijke kwaliteit van de gebouwde omgeving in de provincie Noord-Holland. Zie: www.wznh.nu 3
INHOUD 1 Ontwikkelingen in de organisatie 1.1 Algemene ontwikkelingen 7 1.2 Bestuur en organisatie 9 1.3 Commissieleden 12 1.4 Adviescommissies 12 1.5 WZNH Erfgoedcommissie 14 1.6 Commissie voor Second Opinions 18 1.7 Ervenconsulent 19 1.8 Supervisoren en Q-teamdeelnames 19 1.9 Bijzondere bijeenkomsten en activiteiten 21 2. Kengetallen en financieel resultaat 2.1 Accountantsverklaring 39 2.2 De WZNH organisatie en het advieswerk in cijfers 40 2.3 Financiële kengetallen, baten en lasten 40 2.4 Vermogensoverzicht 41 2.5 Overzicht van baten en lasten 42 2.6 Grondslagen voor balanswaardering en resultaatbepaling 42 Fotoverantwoording 43 Colofon 44 5
6
1ONTWIKKELINGEN IN DE ORGANISATIE 1.1 ALGEMENE ONTWIKKELINGEN Belangstelling voor kwaliteit Is 2014 het jaar van economisch herstel? Afgemeten aan het aantal en type nieuwe bouwaanvragen in het westelijk deel van het land in elk geval wel. Na een jarenlange daling van het aantal verleende bouwvergunningen is in veel gemeenten weer sprake van een toename. Opvallend is dat er naast individuele initiatieven ook verdere ontwikkeling van de grotere locaties merkbaar is. In veel gevallen locaties waarvoor we al een aantal jaren geleden plannen zagen langskomen die later werden ingetrokken. Bij deze plannen lijkt overigens meer keuzemogelijkheid voor de individuele consument te worden toegevoegd. WZNH merkt dat bij veel van deze plannen weer toenemende belangstelling is voor de kwaliteit. De afgelopen jaren stond veelal in het teken van betaalbaarheid. Nu lijkt er weer meer aandacht voor onderscheidend vermogen, identiteit en aandacht voor detail te ontstaan. Juist in een periode waarin groei niet meer vanzelfsprekend is en de economie en de waarde van vastgoed onder druk staan, kan ruimtelijke kwaliteit de doorslag geven. Door ruimtelijke kwaliteit in een vroeg stadium agendapunt te maken kan het vanzelfsprekend bij de planontwikkeling worden meegenomen. Ruimtelijke kwaliteit is van groot economisch belang: de waarde van bouwwerken wordt bepaald door de kwaliteit van het gebouw en van de omgeving ervan. Bedrijven vestigen zich niet alleen op basis van logistieke voorkeuren maar houden ook rekening met een aantrekkelijke en goed verzorgde leefomgeving voor het personeel. De kwaliteitsstandaard in de kernen en het landschap is hoog. Dit is niet vanzelf zo gekomen maar is het resultaat van langjarig zorgvuldig bouwen en inrichten. Daar krijgt de Nederlandse traditie internationale erkenning voor en daar mogen we best trots op zijn. De gemeenten hebben hierbij in de afgelopen decennia steeds het voortouw genomen. De komende tijd ligt het accent naar alle waarschijnlijkheid meer bij de initiatiefnemer zelf en dat is een goede zaak. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat echter niet slechts met de optelsom van individuele belangen. Bij het organiseren van het publieke belang kan de lokale overheid niet om haar regierol heen. Die regierol zal echter minder sturend en toetsend en meer begeleidend en faciliterend zijn. WZNH nieuwe koers Steeds meer gemeenten maken gebruik van geïntegreerde adviescommissies, waarin naast welstand de vakinhoudelijke inbreng verbreed wordt naar erfgoed en cultuurhistorie. Maar ook in steeds meer commissies wordt dat gecombineerd met een belangrijke klankbordrol waar het gaat om de RO afweging en de inrichting van de openbare ruimte. Dit vinden wij een goede zaak, onze adviseurs zijn volledig voor die taak toegerust. Wij beschouwen dit als resultaat van de door ons ingezette koers in de afgelopen jaren; onze manier van werken meer afgestemd op dat wat nodig is voor kwaliteit in plaats van op dat wat er 7
wettelijk zou moeten, meer als vanzelfsprekend onderdeel van het proces dan vanuit de voorgeschreven toetsrol; dat is de vrucht van onze ingezette koerswijziging. We leveren graag maatwerk aan de bijna veertig gemeenten die bij ons zijn aangesloten en doen dat vanuit een optimimistische en constructieve houding. Deregulering Veel gemeenteraden in Noord-Holland hebben de afgelopen periode brede discussies gevoerd over de noodzaak om beleid te voeren op het terrein van ruimtelijke kwaliteit. Geruststellend is dat de meeste gemeenten veel belang blijken te hechten aan goede ruimtelijke kwaliteit en heel bewust beleid hierover vaststellen. Begin november 2014 heeft de rijksoverheid de mogelijkheden voor vergunningvrij bouwen verruimd. Meer dan de helft van de kleinere bouwinitiatieven als dakkapellen en aanbouwen en bijgebouwen naast en achter de woning, zijn inmiddels zonder vergunning van de gemeente te realiseren. Kanttekening is dat het zowel voor burgers als voor de gemeente niet eenvoudiger is geworden om te achterhalen wanneer er nog wel een vergunning nodig is. Mooiwaarts voor ruimtelijke kwaliteit WZNH adviseurs ruimtelijke kwaliteit heeft gezamenlijk met onze koepelorganisatie de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit een forse inspanning gepleegd bij de voorbereiding op de nieuwe Omgevingswet. Deze inspanningen zijn ondergebracht in het project Mooiwaarts. De nieuwe Omgevingswet komt snel dichterbij. Het wetsvoorstel Omgevingswet is eind 2014 door de Tweede Kamer behandeld. Niet minder dan een revolutie in de ruimtelijke ordening is op handen. Hoewel invoering van de wet pas in 2018 wordt verwacht, wekt het wetsvoorstel nu al de nodige beroering. De wet brengt nieuwe instrumenten die veel flexibiliteit bieden terwijl ze weinig voorschrijven. Dat betekent dat er op gemeentelijk niveau keuzes gemaakt moeten worden bij de vormgeving van beleid en instrumentarium. De afgelopen jaren is door onze organisaties, onder andere via het project Mooiwaarts, gewerkt aan nieuwe vormen van ruimtelijke kwaliteitsadvisering, aansluitend bij de intenties van de Omgevingswet. Omgevingskwaliteit is een hoofddoel van de nieuwe Omgevingswet. De borging ervan verloopt in de toekomst anders dan nu. Begrippen als bestemmingsplan en welstand verdwijnen. Er komt een (bijna) allesomvattend omgevingsplan en er is plaats voor één verplichte gemeentelijke adviescommissie voor de kwaliteit van de leefomgeving. Deze nieuwe instrumenten voor ruimtelijke kwaliteit moeten bijdragen aan een goede inrichting van onze leefomgeving. Niet door deze met regels dicht te timmeren, maar door initiatieven vanuit de samenleving actief en constructief te faciliteren; ook wel uitnodigingsplanologie genoemd. Aan de gemeente de taak om op een nieuwe manier vorm te geven aan de advisering over ruimtelijke kwaliteit. Hoe combineert u de bewoners-betrokkenheid met de integrale advisering door onafhankelijke experts? Ook al treedt de Omgevingswet niet vóór 2018 in werking, het is verstandig om nu al voor te sorteren op de wereld van straks. In de Omgevingswet is straks sprake van één gemeentelijke adviescommissie voor de kwaliteit van de leefomgeving. De minimale taak van deze commissie bestaat uit het advies over wijziging van rijksmonumenten maar de wetgever gaat ervan uit dat u de verantwoordelijkheid neemt om er een brede commissie voor omgevingskwaliteit van te maken die ook aspecten van bijvoorbeeld architectuur, landschap, stedenbouw en infrastructuur behandelt. In deze nieuwe commissie omgevingskwaliteit kunnen de huidige welstands- en monumentencommissies of commissies ruimtelijke kwaliteit opgaan met allicht een bredere en meer integrale taak. Gemeenten voelen als vanzelfsprekend een zorgplicht op het gebied van omgevingskwaliteit. De nieuwe Omgevingswet bevestigt dit en biedt daar straks nieuwe wettelijke kaders voor. Ambtelijke afhandeling kleine plannen Sinds begin 2013 is in het Besluit omgevingsrecht (Bor) opgenomen dat het college van B&W mag bepalen voor welke advisering de door de raad benoemde onafhankelijke adviescommissie wordt ingeschakeld. In de meeste gemeenten worden de minder omstreden kleine bouwplannen, voor zover ze geen twijfel oproepen, afgehandeld door een daartoe aangewezen 8
ambtenaar. In diverse gemeenten kiest men er echter voor om ook deze kleine plannen aan onze adviseurs voor te leggen omdat het werk snel, efficiënt en tegen lage kosten wordt uitgevoerd. Duurzaamheid In het kader van duurzaamheid is een nieuw initiatief ontwikkeld. De Stroomversnelling is een landelijk project waarin verschillende woningcoöperaties samenwerken met een aantal aannemers om grote hoeveelheden seriematig gebouwde verouderde woningen ingrijpend te renoveren. De renovatie betreft het plaatsen van een volledig nieuwe buitenschil (gevels en dak) en een volledige vernieuwing van de installaties zodanig dat er nul-opde-meter ontstaat. De landelijke projectgroep streeft tevens naar de mogelijkheid van een versnelde vergunnings procedure op basis van een landelijk geldend keurmerk. Een pilotproject in Heerhugowaard leerde dat de eerste fase goed is verlopen als het gaat om de advisering over welstand en het gerealiseerde project, maar dat er voor de volgende fasen allerlei wijzingen zijn gedaan waardoor het geheel niet meer voldoet aan het oorspronkelijke advies. Het is dus zaak dat de gemeente bij dit soort initiatieven de vinger aan de pols houdt. 1.2 BESTUUR EN ORGANISATIE Bestuur Het bestuur van WZNH bestond in het jaar 2014 uit de volgende personen: Hans Krieger, wethouder gemeente Purmerend, voorzitter a.i. (per september 2014) Han Hefting, voorzitter, wethouder Beemster (tot augustus 2014) Evert Vermeer, penningmeester/vicevoorzitter drs. Christel Portegies, lid, wethouder Castricum (tot augustus 2014) drs. Irmgard van Koningsbruggen, lid, architectuurhistoricus ir. Marc Reniers, lid, architect ir. Rob van Leeuwen, landschapsarchitect Mutaties Per augustus 2014 hebben Han Hefting en Christel Portegies laten weten dat zij om hen moverende redenen geen deel meer kunnen uitmaken van het bestuur WZNH. WZNH is hen beiden veel dank verschuldigd voor hun inzet en betrokkenheid. Han Hefting was lid sinds 2008 en voorzitter sinds 2010. Christel Portegies maakte sinds 2011 deel uit van het bestuur. In bestuursverband werd in september afscheid genomen, bij de Nieuwjaarsbijeenkomst in januari 2015 werd in de kring van commissieleden aandacht geschonken aan hun vertrek. De vacatures bestuurder werden actief open gesteld en begin 2015 werd een plaats ingevuld door Jeanine van Pinxteren, stadsdeel bestuurder Amsterdam-Centrum. 9
Taken en resultaten In de loop van het jaar had het bestuur regelmatig en intensief overleg met de directie over zowel de interne als externe ontwikkelingen. Kerntaken en prioriteiten werden vastgelegd met als doel een breder pakket van diensten te ontwikkelen, de organisatie inhoudelijk breder te maken en de samenwerkingsverbanden met gelieerde organisaties aan te halen. Directie en bestuur stelden dat de begroting voor 2014 sluitend zou moeten worden gemaakt door de handhaving en verdere ontwikkeling van een efficiënte werkwijze, zowel in de commissies als binnen het bureau, en optimalisering van het registratie- en administratiesysteem. De cijfers voor 2014 laten zien dat dit gelukt is. Tarieven 2015 Door de wijze van reageren op specifiek maatwerk voor de verschillende gemeenten is het tariefstelsel de afgelopen jaren erg complex geworden. Vooral de tariefbepaling bij herhalingsbehandelingen en de tarieven bij de verschillende samenstellingen aan de vergadertafel maakten het, hoewel correct, tot een ingewikkelde administratieve kluwen. Met de plaatselijke invoering van de Kan-bepaling, met de aanstaande verruiming van het vergunning vrij bouwen en de toename van het aantal bezoekers in veel gemeenten, komt de nadruk voor onze adviseurs te liggen op de wat grotere en meer ingewikkelde plannen. Daarop is geanticipeerd en de tarieftabel voor 2015 is in vergaande mate vereenvoudigd. 10
Organisatie en medewerkers Medewerkers drs. ing. Jef Mühren, directeur Jeanny Mudde-Crezée, adjunct-directeur Dick van Kampen, financieel administrateur drs. Willy Meekes, commissiecoördinator Mariëtte Bruin-de Groot, commissiecoördinator drs. Emmy Kanon, beleidscoördinator drs. Ingrid Langenhoff, beleidscoördinator Henk de Visser, beleidscoördinator Ana van der Mark MA, beleidscoördinator monumenten Marlous Ruiter, medewerker communicatie (v.a. maart 2014) Extern adviseurs drs. José van Campen, planoloog Martijn Klaassen, automatisering Isabel van Lent, communicatie Arie Keppler Prijs Bureau Eind 2014 waren tien medewerkers werkzaam op het bureau WZNH. Grote loyaliteit en betrokkenheid stonden hoog in het vaandel. Om ook op personeelskosten te kunnen besparen op de begroting werden voor 2014 door alle medewerkers vrijwillig uren ingeleverd. In april werd een personeelsuitje georganiseerd naar Leeuwarden. Op die dag werd ook stil gestaan bij het 10-jarig jubileum van financieel administrateur Dick van Kampen. Eén maal per maand wordt werkoverleg gehouden met de interne medewerkers. Beleidsontwikkelingen, organisatorische ontwikkelingen en afstemming op werkwijze zijn dan aan de orde. In de dynamiek van het werkveld werden ervaringen steeds met elkaar uitgewisseld om zodoende een breed zicht te hebben op de actualiteiten en ontwikkelingen. Projectbureau Eén maal per maand worden tevens alle lopende projecten doorgenomen in het Projectbureau. Na een rustig jaar in 2013 lijkt in 2014 de belangstelling onder gemeenten voor actualisering en herziening van het beleid weer toe te nemen. De welstandsnota van de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude is dit jaar geactualiseerd en de herziening en actualisatie van de welstandsnota van de gemeente Den Helder is gestart. Aan het begin van het jaar is een consultatieronde met de gemeenteraad van Heemstede succesvol afgerond. De raad is, aan de hand van een startnotitie en een excursie door Heemstede, geïnformeerd over welstandsbeleid en de veranderende context waarin welstand zich bevindt. In een thema-avond heeft de raad zich uitgesproken over de gewenste beleidsrichting in de nieuwe welstandsnota. Inmiddels is ook de uitwerking van deze nieuwe welstandsnota in uitvoering. In Zaanstad zijn twee afwijkende projecten 11
gestart. Voor de wijk Poelenburg in Zaandam, een herstructureringswijk wordt, in samenwerking met de corporaties en de gemeente, gewerkt aan het opstellen van een Leidraad Ruimtelijke Kwaliteit. Deze leidraad heeft als doel een overkoepelende aanpak voor de renovatie-opgave in de wijk op te stellen en zal niet alleen dienen als middel van kwaliteitsborging maar vooral ook als bron van inspiratie voor initiatiefnemers. Daarnaast is in Zaanstad in 2013 bij wijze van proef een aantal welstandsvrije gebieden ingesteld. De gemeenteraad heeft bij dit besluit gevraagd om deze proef te evalueren, onder andere om de invloed op de ruimtelijke kwaliteit van deze gebieden te bepalen. De evaluatie is dit jaar gestart, bestrijkt een periode van vier jaar en zal in 2018 uitmonden in een evaluatierapport. Aan het administratieve systeem CorSys werd wederom veel aandacht besteed. Afstemming op de gemandateerde werkwijze, koppeling tussen de BWT-systemen bij de gemeenten en de ontwikkelingen rondom OLO stonden hierbij steeds centraal. Ook digitale planbehandeling, op welke wijze de commissie de aanvraag digitaal en efficiënt kan behandelen en een gewaarmerkte handtekening is voortdurend onderdeel van de administratieve en digitale ontwikkelingen geweest Met Funcke creatieve partners werden verdere gesprekken gevoerd over imago en huisstijl van WZNH. Een nieuwe structuur voor de website werd ontwikkeld en in de loop van 2014 verder ingevuld. 1.3 COMMISSIELEDEN Selectie, benoeming en begeleiding van nieuwe commissieleden Vanwege de wettelijke bepaling over de maximale benoemingstermijn wordt jaarlijks van enkele commissieleden afscheid genomen en worden nieuwe commissieleden voorgedragen. Afscheid nemen vanwege de wettelijke benoemingstermijnen betekent niet altijd afscheid van WZNH. Ervaren commissieleden worden soms nog voor een periode van drie jaar elders voorgedragen of ze blijven lid van de brede commissie voor incidentele vervanging bij ziekte of verzuim (invalcommissie). WZNH verzorgt de werving, selectie en voordrachten van commissieleden en houdt het benoemingenschema per gemeente bij. In verschillende gemeenten zijn burgerleden toegevoegd aan de commissie. De wetgever heeft hier in de laatste wijziging van de Woningwet nadrukkelijk aandacht voor gevraagd. WZNH wil deze politieke behoefte graag faciliteren maar stelt ook enkele voorwaarden die vooral te maken hebben met professionaliteit en efficiëntie. Voor de vakinhoudelijke bijeenkomsten bij WZNH worden burgerleden steeds uitgenodigd. Bijeenkomsten commissieleden In de (plenaire) bijeenkomsten voor commissieleden zijn verschillende onderwerpen aan de orde geweest. In maart werd een bijeenkomst georganiseerd over de houding van kwaliteitsbewakers tegenover rijwoningen. Bovendien werd een presentatie gehouden ter voorbereiding op een WZNH bijeenkomst in het najaar met bestuurders van een groot landelijk gebied: wat is daar gaande wat niet met een conserverend beleid tegemoet getreden kan worden? In april werd de juridische kant van het ambtelijk mandaat behandeld, de mogelijkheden van digitale planbehandelingen besproken en werden ervaringen met o.a. de gemachtigde werkwijzen uitgewisseld. In september gaf Wico Ankersmit, directeur vereniging Bouw- en Woningtoezicht Nederland een presentatie over de gevolgen van de verruiming van vergunningvrij bouwen en werd een presentatie gehouden over nieuwe stedenbouw en strategiën voor gebiedsontwikkeling. 1.4 ADVIESCOMMISSIES De commissiewerkzaamheden zijn gebaseerd op enkele principes die ook in andere provinciale organisaties voor welstandscommissies in het verleden succesvol en doelmatig zijn gebleken. De gemachtigde werkwijze en de gevolgen van de ambtelijke toets (Kan-bepaling) impliceerden een vermindering van het aantal bouwplannen waarover in een voltallige adviescommissie wordt geadviseerd. Gemachtigde werkwijze WZNH is op veel locaties gaan werken met 12
gemachtigde commissieleden die onder verantwoordelijkheid van de voltallige commissie voor alle niet-controversiële bouwplannen de advisering verzorgen. De gemachtigde commissieleden werken volgens een vast schema en vaste tijden in iedere gemeente die daarvan gebruik wil maken. Het mandaat dat een gemachtigd commissielid (of meerdere commissieleden) krijgt is gericht op de advisering voor die situaties waarbij de gemachtigde het standpunt van de voltallige commissie als bekend kan veronderstellen. Adviescommissies ruimtelijke kwaliteit Daarnaast bleef WZNH streven naar adviescommissies die in overleg met de gemeenten breder samengesteld zijn dan de huidige welstands-en of monumentencommissies en waarin naast de gemandateerde architect ook een planoloog/stedenbouwkundige, een architect met cultuurhistorische oriëntatie en wellicht ook een landschapsontwerper is benoemd. Gemeenten kunnen aan zo n commissie uiteraard ook hun eigen burger - leden toevoegen. Deze adviescommissies voor ruimtelijke kwaliteit zijn breed georiënteerd op de ruimtelijke aspecten in de (stads-)regio s. Deze commissies geven de welstandsadviezen over de complexe en ingrijpende plannen die de specifieke en specialistische aandacht verdienen (proportionali teit). Daarnaast kunnen in deze commissies ook beeldkwaliteitsplannen, bestemmingsplannen, initiatiefplannen, haalbaarheidsonderzoeken en stedenbouwkundige en landschappelijke visies worden beoordeeld op hun ruimtelijke kwaliteit. Integratie van welstands- en monumentencommissie Naar aanleiding van diverse gesprekken met contactpersonen bij de gemeenten en ontwikkelingen op het terrein van de regelgeving ontstond bij meerdere gemeenten de vraag om bij de bestaande bezetting van de huidige welstandscommissies de vakinhoudelijke kennis binnen de commissie te verbreden naar erfgoed en cultuurhistorie. Steeds meer gemeenten kiezen ervoor integraal naar ruimtelijke kwaliteit te kijken. Een van de voordelen van een dergelijke verbreding van de commissie is dat, indien dat gewenst wordt, de behandeling van de meer ondergeschikte monumentenplannen geïntegreerd beoordeeld kan worden samen met de welstands beoordeling. Dit kan vooral van belang zijn indien er sprake is van gemeentelijke monumenten (of ondergeschikte plannen voor rijksmonumenten) waarvoor de advies termijn (acht weken) die van de WABO volgt. In de meeste gevallen zal een van de leden van de lokale (regionale) welstandscommissie een mandaat krijgen van de centrale WZNH Erfgoedcommissie om ondergeschikte monumentplannen van een monumentenadvies te voorzien. 13
1.5 WZNH ERFGOEDCOMMISSIE De WZNH Erfgoedcommissie is een multidisciplinair, deskundig, efficiënt en onafhankelijk adviesteam met een schat aan deskundigheid op het brede terrein van erfgoed en cultuurhistorie. De kerntaak van de WZNH Erfgoedcommissie bestaat uit de advisering over omgevingsvergunningen voor ingrepen aan monumenten maar gemeenten kunnen ook op andere manieren gebruik maken van de expertise van de erfgoed - specialisten. Zo wordt er onderzoek naar de cultuurhistorische waarden van een gebied en de vertaling hiervan in bestemmingsplannen verricht, waardestellingen voor potentiële monumenten en te beschermen gebieden opgesteld en worden er gemeentelijke monumentenlijsten samengesteld. In de afgelopen tien jaar hebben de leden van de commissie een grote kennis en ervaring opgebouwd die niet alleen betrekking heeft op algemene adviestaken over restauratie en herbestemming maar ook specifiek op Noord-Hollandse gebouwtypen, zoals houten woon huizen, bollenschuren en stolpboerderijen. Wat kan de Erfgoedcommissie voor gemeenten en initiatiefnemers betekenen? De WZNH Erfgoedcommissie zoekt graag met initiatiefnemers naar antwoorden en oplossingen. De zorg voor cultureel erfgoed en monumenten is maat - werk. Het vereist deskundigheid, passie en efficiëntie. Onze inzet is gemeenten en eigenaren van monumenten optimaal van dienst te zijn. De in dit jaarverslag opgenomen rapportage geeft een indruk van het advieswerk van de commissie over het afgelopen jaar. Zoals ieder jaar is de Erfgoedcommissie onder de indruk van de variatie aan plannen die aan haar wordt voorgelegd. De rapportage begint met een korte terugblik op de erfgoedadvisering van de afgelopen tijd door vertrekkend voorzitter Dorine van Hoogstraten die per 1 januari 2015, na 8 jaar, het voorzitterschap overdraagt aan Marjorie Verhoek. Ter illustratie van het advieswerk volgt daarna een voorbeeld van de geslaagde transformatie van een voormalig mortuarium/ laboratorium in een woonhuis, op het terrein van voormalig psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch te Castricum. Het voorbeeld laat niet alleen zien dat een bijzonder bouwtype een nieuwe functie kan krijgen maar ook dat een sturende rol van de commissie tot een beter plan kan leiden. De commissie ervaart iedere keer weer opnieuw hoe verschillend haar rol is. In dit geval was zij meer sturend en kwam ze op voor de monumentale waarden van het gebouw, bij een ander plan is zij een klankbord voor een zoekende architect of daagt zij opdrachtgevers en architecten uit om met eigentijdse oplossingen te komen. Thema s en actualiteiten De WZNH Erfgoedcommissie heeft zich sinds de oprichting ontwikkeld van een meer traditionele monumentencommissie tot een flexibel team dat op verschillende manieren de Noord-Hollandse gemeenten adviseert over vraagstukken die te maken hebben met monumentenzorg en erfgoed in de ruimtelijke ordening. Erfgoeddeskundigen adviseren in geïntegreerde commissies voor ruimtelijke kwaliteit en eens per maand vergadert een specifieke erfgoedcommissie in Alkmaar. Plantoelichters van diverse gemeenten komen daar naartoe met vragen over onder meer omgevingsvergunningen, uitbreidingen van gemeentelijke monumentenlijsten, conceptdorpsuitbreidingen en globale restauratie- of herbestemmingsplannen. Soms gebeurt dat al in een heel vroeg stadium, als er van planvorming nog geen sprake is, om vrijblijvend met de commissie te sparren over de mogelijkheden. Dat levert vaak interessante discussies op over thema s die ook landelijk in de monumentenzorg actueel zijn, en die deels ook te maken hebben met de prioriteiten die door de rijksoverheid zijn benoemd in het beleid voor de modernisering van de monumentenzorg (MoMo 2009). Gebieden met veel erfgoed Een speerpunt van de MoMo was het belang om een monument niet alleen als object te bezien, maar als onderdeel van een grotere historische en vooral ruimtelijke context. Een interessant aspect daarvan is dat gebieden met veel cultuurhistorische rijkdom voor een ingrijpende transformatie vaak veel tijd nodig hebben. Zo heeft de Erfgoedcommissie al jaren te maken met de transformatie van het terrein van het vroegere psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch in Bakkum, gemeente Castricum. Dit terrein bestaat uit een heel aantal grotere en kleinere gebouwen met uiteenlopende functies in een lommerrijke groene omgeving. De gemeente wil Duin en Bosch deels ontwikkelen als groen 14
woonmilieu, en deels blijft het gebied in gebruik als zorgcentrum, waarbij monumenten worden herbestemd en nieuwe gebouwen worden ingepast. De Erfgoedcommissie heeft door haar langdurige betrokkenheid als extern adviseur van de gemeente overzicht kunnen houden op deze geleidelijke transformatie en bewaakt zorgvuldig de kwaliteit van dit bijzondere gebied bij ieder deelplan, hoe groot of klein ook, dat aan haar wordt voorgelegd. Zo kwamen in 2014 plannen voor bijzondere panden in Duin en Bosch op tafel, zoals een theehuis dat in een voormalige boerderij was gevestigd, en dat nu tot woning wordt verbouwd. Ook adviseerde de commissie over de verbouwingsplannen voor een voormalige werkplaats, een kerk en een mortuarium/laboratorium. Steeds was het daarbij van belang deze bijzondere monumenten in de context van het groene terrein met die heel specifieke geschiedenis te beschouwen. Voor de bespreking van het hergebruik van het mortuarium: zie pagina 16. Herbestemmingen en groei Herbestemmingen - een van de andere prioriteiten van het MoMo beleid - zijn meestal een voortvloeisel van algemene sociaaleconomische ontwikkelingen. Als gevolg van de verregaande secularisatie gaan er minder mensen naar de kerk en zoeken kerkbesturen naar nieuwe functies. Als de agrarische sector grootschaliger gaat opereren, komen er boerderijen vrij. Daar gaan forenzen wonen die andere eisen stellen aan het pand dan de vroegere boeren deden. Meestal gebeurt dat in landelijk gebied, maar zo nu en dan komt er een boerderij leeg te staan in een heel andere ruimtelijke context, zoals de Anthoniushoeve in Duivendrecht, die pal naast het station staat. Hoewel een ingrijpende verbouwing noodzakelijk is, kan de boerderij op deze wonderlijke locatie behouden blijven en daarmee nog iets laten zien van de verloren gegane agrarische geschiedenis van Duivendrecht. Een andere, bijna verborgen vorm van herbestemming, is die van arbeidershuisjes die vaak beschermd zijn vanwege hun kleine schaal en hun verbondenheid met de geschiedenis van de arbeidersklasse. Maar ze zijn in veel gevallen welhaast onbruikbaar omdat de ruimtebehoefte van de gemiddelde Nederlander gigantisch is gegroeid. Dat is een lastig vraagstuk, waar de Erfgoedcommissie ook in 2014 weer mee worstelde: hoe maak je een eenvoudig huisje groter zonder dat je het specifieke karakter vernietigt? Duurzaamheid Een nog pregnanter en actueler thema is duur - zaam heid. Monumentenzorg en duurzaamheid hebben een wat ambivalente relatie. Omdat monumenten lang mee gaan en waarde toevoegen aan hun omgeving en de samen - leving, zijn ze van nature duurzaam, maar vaak zijn ze niet erg energiezuinig. Voor dat laatste vraagstuk zijn de laatste jaren veel innovatieve oplossingen gevonden; van monumentenglas tot dunne dakisolatie. Energie opwekken is lastiger op en rond monumenten. In 2014 kreeg de Erfgoedcommissie te maken met tal van aanvragen om zonne - panelen op beeldbepalende daken te plaatsen en windturbines op forten. Daarvoor moeten nog betere oplossingen gezocht worden. Vaak kunnen zonnepanelen ook op een bijgebouw of in een tuin of weiland geplaatst worden, en een windturbine is in veel gevallen afgezien van de symbolische waarde - niet noodzakelijk op een monumentale locatie. Die kan meestal ook wel ergens anders geplaatst worden, waar de visuele impact iets minder gevoelig ligt. De discussie over nut en noodzaak van energie opwekking op monumenten moet nog breder gevoerd worden. Onderzoeken over economische waarde Cultureel erfgoed is een integraal onderdeel van de ruimtelijke ordening en de advisering over ruimtelijke kwaliteit. Alle partijen in de bouwwereld houden zich anno 2015 bezig met herbestemming en gebiedsontwikkeling en de interesse in erfgoed is enorm gegroeid. De laatste tijd is veel onderzoek gepubliceerd over de economische waarde van erfgoed, waarmee monumentale waarde gekwantificeerd wordt, en hard wordt gemaakt. Daarmee heeft het vak voor zover dat nog nodig was - definitief afgerekend met het stigma van overbodige luxe en esthetische toevoeging en heeft een professionaliseringsslag plaatsgevonden. Adviezen en de rol van de commissie De Erfgoedcommissie heeft het afgelopen jaar aan 16 gemeenten over 93 plannen geadviseerd. Uit het rijke palet van adviesaanvragen wordt één voorbeeld uitgebreid toegelicht. 15
Hoe een mortuarium wordt getransformeerd tot een gerieflijk woonhuis Zoals hierboven reeds is opgemerkt kreeg de commissie een groot aantal plannen te zien voor het landgoed Duin en Bosch te Castricum, een voormalig psychiatrisch ziekenhuis dat in 1899 werd gebouwd. De plannen voor het terrein en de gebouwen van Duin en Bosch gaan over vernieuwing van zorg, behoud van monumenten en nieuwbouw van woningen in de bestaande groene omgeving. Het vernieuwen en toekomstbestendig maken van de zorgactiviteiten van Dijk en Duin (Parnassia Groep) is de belangrijkste aanleiding om het gebied te herontwikkelen. De mogelijkheden voor het gebied zijn vastgelegd in een Structuurvisie Inrichtingsontwerp en Beeldkwaliteitsplan opgesteld door Vollmers & Partners, door de raad van Castricum vastgesteld in 2010. Voor de modernisering van de zorg komt (vervangende) nieuwbouw met een oppervlakte van 45.000 m². Daarvoor worden verouderde niet monumentale en niet meer functionele zorggebouwen gesloopt. Verspreid over het terrein staan zo n 36 monumenten die onderdeel uitmaken van het ziekenhuis. Een aantal rijksmonumenten wordt voor een nieuwe functie gerestaureerd en gerenoveerd zoals Breehorn waar 58 zelfstandige woningen voor cliënten werden gerealiseerd. Het gaat hierbij niet alleen om ziekenpaviljoens voor verzorging en opvang maar ook om woningen voor het personeel en allerlei nutsvoorzieningen zoals een watertoren, een schilderswerkplaats en ook een mortuarium. Het mortuarium/ laboratorium uit 1904-1905 werd gebouwd naar ontwerp van de architect Poggenbeek die meerdere panden van Duin en Bosch heeft ontworpen. Het pand heeft tot 1969 dienst gedaan als mortuarium. In het gebouw bevonden zich o.a. een sectiekamer, een donkere kamer, een wachtkamertje voor de familie en een lijkenbergplaats met koelcellen. In 1969 kreeg het pand een nieuwe functie als laboratorium waarvoor het ingrijpend werd verbouwd en waarbij de gevelindeling en het interieur werden gewijzigd. In 1994 volgde een tweede functiewijziging waarbij ook de nog aanwezige koelcellen werden verwijderd. Anno 2014 is er een jong gezin dat van het gebouw een woonhuis wil maken. De eigenaar Het mortuarium, kort na de bouw komt met de architect naar de bijeenkomst van de Erfgoedcommissie zonder dat er een uitgewerkt plan is maar eerder om te overleggen over de mogelijkheden. Eén van zijn wensen is het voor een groot deel open maken van de zuid-westgevel ( i.p.v. ramen) voor een directe verbinding met de groene omgeving. Verdere wijzigingen betreffen het interieur waarbij de indeling van de ruimtes meer wordt afgestemd op de woonfunctie, op de verdieping wordt een trap toegevoegd en worden slaapkamers aangebracht. Ook op de zolderverdieping worden slaapkamertjes gemaakt. Alle ramen worden vervangen door dubbelglas. In het dakvlak komen meerde dakramen. De commissie laat weten dat op zich wijzigingen in het interieur mogelijk zijn maar dat zij het aantal ingrepen in het dakvlak en de ingreep op de hoek te rigoureus vindt om de karakteristiek van het monument overeind te houden. Zij heeft het vermoeden dat er bij het ontwerp niet vanuit het monument is gedacht. Om plannen in de toekomst gedegen te kunnen beoordelen, heeft zij een onafhankelijke bouwhistorische rapportage nodig van de huidige toestand van het pand. Verder raadt zij de architect aan om eerst een analyse te maken van de belangrijkste monumentale karakteristieken van het beschermde pand, en daar het gewenste woonprogramma met alle eisen die daar uit voortvloeien, zo goed en respectvol mogelijk in te passen. Zo wordt het monumentale karakter van het pand een meerwaarde voor de bewoners en behoudt het zijn karakter, terwijl het woongenot daar niet onder hoeft te lijden. In de volgende bijeenkomst komt de eigenaar, die steeds enthousiaster wordt over zijn monument, met een plan dat is gebaseerd op een cultuurhistorische verkenning en meer is 16
Huidige situatie ten opzichte van de originele bouw zijn de ramen reeds gewijzigd ontworpen vanuit het monument. Met name de zuidgevel heeft nog een aantal originele onderdelen die nu behouden blijven. In de zuid- en westgevel worden grote ramen geplaats en openslaande deuren. Hoewel er zeker een ontwikkeling zit in de planvorming is de commissie nog steeds van mening dat het voorstel te ingrijpend is voor het monument. De architect zegt toe hier nader op de studeren en komt uiteindelijk terug met een voorstel dat zowel de goedkeuring van de eigenaar als die van de commissie heeft. Hij wordt er daarbij ook op gewezen dat de nieuwe glasvlakken niet per se in houten kozijnen hoeven te worden geplaatst maar dat een eigentijdse invulling met slanke stalen kozijnen zelfs de voorkeur heeft. Het hele proces van planvorming tot uitgewerkt ontwerp en aanvraag omgevingsvergunning heeft in drie maanden plaatsgevonden waarbij de commissie een zeer sturende rol heeft gehad in nauw overleg met de architect en de eigenaar die bij de laatste bijeenkomst opmerkte dat hij vond dat het plan door de opmerkingen van de commissie was verbeterd. Literatuur: thema s en actualiteiten Mark van Duijn, Location Choice, Cultural Heritage and House Prices, Amsterdam 2013 Hans Koster en Jan Rouwendal, Historic Amenities and Housing Externalities. Evidence from The Netherlands, Amsterdam/ Rotterdam, 2015 Ruben van Loon, Tourism and the Economic Valuation of Cultural Heritage, Amsterdam 2013 Jan Rouwendal, Erfgoed is maatschappelijk kapitaal, Boekman: Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid, 2013, p. 98-100 Modernisering Monumentenzorg: www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/erfgoed-enruimte/modernisering-monumentenzorg Voormalig mortuarium Een comfortabel woonhuis 17
1.6 COMMISSIE VOOR SECOND OPINIONS Gemeenten en particulieren hebben de mogelijkheid om een uitgebracht welstandsadvies voor nadere overweging voor te leggen aan de WZNH Commissie voor Second Opinions. In de meeste gevallen gebeurt dit als er een patstelling is ontstaan doordat een oordeel van de reguliere welstandscommissie betwist wordt door de betrokken architect of de opdrachtgever of bij twijfels over de juistheid van het welstandsoordeel bij het betrokken gemeentebestuur. De Commissie voor Second Opinions wordt per casus samengesteld en bestaat doorgaans uit drie leden: de vaste voorzitter Onno Vlaanderen, architect te Amsterdam, en twee leden uit andere adviescommissies van WZNH (niet uit de commissie waarvoor een second opinion wordt gevraagd). De samenstelling van de commissie kan op deze manier steeds worden afgestemd op de aard van het te behandelen plan wat als een voordeel wordt gezien. Wat betreft de werkwijze volgt de commissie het protocol second opinion welstand, vastgelegd in de brochure Bezwaar en beroep bij welstands advisering van de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit. Net als in 2013 is in 2014 het aantal uitgebrachte adviezen zeer beperkt; de commissie heeft dit jaar slechts in één zaak geadviseerd. Het betrof een geschil over een, in afwijking van het welstandsadvies, verleende vergunning voor het plaatsen van een groot aantal reclameuitingen bij een bedrijf. Sinds het begin van 2015, waarin de commissie al in twee zaken heeft geadviseerd, lijkt een trend te ontstaan waarin meer particulieren 18