Mondriaan voor beginners groep 7 en 8 Lees- en verteltekst
Voor de leerkracht Piet Mondriaan met Broadway Boogie Woogie, foto: Fritz Glarner Museumlesbeschrijving Het Gemeentemuseum Den Haag beheert de grootste collectie werken van Piet Mondriaan (1872-1944) ter wereld met als sluitstuk zijn allerlaatste schilderij, de Victory Boogie Woogie. Mondriaan begon zijn carrière met schilderijen van landschappen. De vraag is hoe hij uiteindelijk tot zijn beroemde composities met primaire kleuren is gekomen. In deze museumles onderzoeken we Mondriaans werk. De kinderen kunnen de geleidelijke veranderingen in zijn werk op de voet volgen: van Molen bij zonlicht, naar de bloeiende (appel)bomen, tot aan de composities. De schilderijen geven aanleiding tot het praten over begrippen als compositie en evenwicht. Iedereen ziet dat het gaat om wikken en wegen met vlakken en lijnen. Dat deed Mondriaan zijn leven lang, want zo eenvoudig is het niet om composities te maken. Het is maar de vraag of je dat zomaar kunt, laat staan je kleine broertje. De kinderen mogen het zelf gaan proberen met magneetborden en geometrische vormen in primaire kleuren. Precies zoals Mondriaan zijn composities eerst uitprobeerde met kleurvlakken op de wanden van zijn atelier of met gekleurd plakband op doek. Op zaal maken de kinderen schetsen van schilderijen uit de verschillende periodes. Deze worden gebundeld en gaan na afloop mee naar school. Het leven van Mondriaan vormt de rode draad van deze les en tegelijkertijd wordt bij de kinderen begrip gewekt voor voorstellingsloze kunst. Afbeelding op de voorkant; Piet Mondriaan, Avond; De rode boom, 1908-1910, olieverf op doek
Lesdoelen Kerndoelen Praktische tips De leerlingen kunnen 1 NEDERLANDS > Mon- Deze lees- en vertel- Deze lees- en vertel- iets vertellen over het deling taalonderwijs. De tekst is bedoeld om naar tekst is ook te downloa- leven van Piet Mondriaan. De leerlingen ervaren leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken eigen inzicht ter voorbereiding van de museumles den vanaf onze site: www.gemeentemuseum.nl. diens ontwikkeling van taal. Ze leren tevens die te gebruiken. De inhoud Ook handig in het geval u figuratie naar abstractie. De leerlingen kunnen informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd ervan is een aanvulling op de inhoud van de muse- in de klas beschikt over een digitaal schoolbord/ de werking van de beeld- weer te geven. umles en valt hiermee smartboard. aspecten kleur, vorm, lijn, 12 NEDERLANDS > Taal- bewust slechts gedeelte- licht en ritme in de werken beschouwing, waaronder lijk samen. U kunt deze van Mondriaan herkennen strategieën. De leerlingen tekst bijvoorbeeld voorle- en beschrijven. De leerlingen kunnen verwerven een adequate woordenschat en strate- zen, navertellen, bespreken of als inspiratie enkele karakteristieken gieën voor het begrijpen gebruiken voor een noemen van de beroemde van voor hen onbekende andersoortige les. Ook composities uit de peri- woorden. Onder woorden- treft u tot besluit sugges- ode van de Nieuwe schat vallen ook begrippen ties aan voor een of Beelding. De leerlingen doen zelfstandig opdrachten op die het leerlingen mogelijk maken over taal te denken en te spreken. meerdere les(sen) na het museumbezoek. Het is voor de leerlin- zaal, o.a. maken zij 52 ORÏENTATIE OP JEZELF gen fijn om bij hun naam schetsen naar beschou- EN DE WERELD > Tijd te worden aangesproken wing en oefenen zij met De leerlingen leren over in het museum. Een het zelf creëren van een kenmerkende aspecten van naambordje op hun evenwichtige compositie. De leerlingen weten dat tijdvakken, o.a.: wereldoorlogen en Holocaust. kleding werkt goed. Het is prettig als u de Mondriaan een belangrijke 54 KUNSTZINNIGE kinderen alvast zou willen schilder is geweest die ORÏENTATIE uitleggen dat kunstvoor- kunstenaars tot op heden De leerlingen leren beel- werpen in een museum beïnvloedt. den, taal, muziek, spel en niet aangeraakt mogen beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen worden. Het is mogelijk dat er mee uit te drukken en om er tijdens de les andere mee te communiceren. schilderijen worden 55 KUNSTZINNIGE bekeken en besproken ORÏENTATIE dan afgebeeld staan in De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te deze lees- en verteltekst. Het is toegestaan reflecteren. tijdens de museumles 56 KUNSTZINNIGE foto s van uw leerlingen te ORÏENTATIE maken zónder flits/ De leerlingen verwerven statief. enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.
Voor de leerlingen Om te weten Van wanneer tot wanneer loopt de 19e eeuw? Van wanneer tot wanneer loopt de 20ste eeuw? Twee eeuwen Piet Mondriaan leefde van 1872 tot 1944. Met één been stond hij in de 19de eeuw. Met het andere in de 20ste. Om zijn kunst te begrijpen is het goed om dat te weten. 1872 hoort bij de 19de eeuw. In deze eeuw leerde Mondriaan schilderen op een manier die bij zijn tijd hoorde. Op de kunstacademie oefenden kunstenaars in het heel goed kijken naar de dingen om hen heen. Die moesten ze daarna zo echt mogelijk overbrengen. Eerst met potlood op papier en daarna met verf op schildersdoek. In de 20ste eeuw kreeg Mondriaan - net als veel andere kunstenaars - heel andere ideeën over kunst. Ook die kun je niet los zien van de tijd waarin hij leefde. Het gaat dan niet meer om zo echt mogelijk, maar om heel andere dingen. Piet Mondriaan, Geschoten haas, 1891, olieverf op doek Een schilderij = een raam Piet Mondriaan was een kunstschilder. Zijn leven lang was hij geïnteresseerd in wat je met verf op doek kunt doen. Een schilderij kan als een soort raam werken. Zo was het in de 19de eeuw. De kunstenaar laat jou in een schilderij een stukje van de wereld zien. Dat kan bijvoorbeeld een landschap zijn of een portret. Iets net echt schilderen was hoe het hoorde in die tijd. In de 20ste eeuw begon dat idee over schilderkunst steeds meer te veranderen. Piet Mondriaan, Het Singel, Amsterdam, 1893, olieverf op doek
Parijs De fotografie bestond al weer een poos (sinds 1838) en werd steeds populairder. Foto s zijn heel geschikt om als raam te werken als uitzicht op de wereld. Dat betekende dus dat je met schilderijen iets anders zou kunnen doen. Of misschien moést je wel iets anders met de schilderkunst nu er ook fotografie was! Daarover dachten heel veel kunstenaars na aan het begin van de 20ste eeuw. Vooral in Parijs kwamen kunstenaars uit heel Europa samen om te werken en te discussiëren over kunst. Ze wilden moderne kunst maken. Kunst die paste bij hun eigen tijd. Er was een nieuwe eeuw aangebroken. De oude was voorbij. Weg met alle ouderwetse ideeën! Piet Mondriaan, Schilderij I, 1921, olieverf op doek Om over na te denken Wat vind jij het beste raam met uitzicht op de wereld : een foto of een schilderij? Waarom? Om over te filosoferen Wij leven nu ook aan het begin van een nieuwe eeuw. De 21ste. Denk jij dat er een nieuwe tijd is Piet Mondriaan, Schilderij I, 1921, olieverf op doek, detail aangebroken, waarin veel zal gaan veranderen? Om te bedenken Een schilderij = een schilderij Welke keuzes kunnen kunstenaars maken als het gaat om het schilderen van kleuren? Welke keuzes kunnen kunstenaars maken als het gaat om het schilderen van vlakken? Mondriaan ontdekte voor zichzelf dat een schilderij een wereld op zich is. Het is een vlak waarop je lijnen, vlakken en kleuren ordent. Dat is simpelweg wat een schilderij is. Daarbij heb je veel meer keuzes dan je denkt. Lijnen kunnen dik of dun zijn, horizontaal, diagonaal of verticaal lopen, vlak naast elkaar staan, recht of gekromd zijn, tot aan de rand doorlopen, afgebroken worden of zomaar stoppen, ze kunnen zwart zijn of een kleur hebben, enzovoort. Net zoveel keuzes heb je als het gaat om vlakken of om kleuren.
Harmonie Mondriaan zocht naar harmonie in zijn schilderijen. Hij wilde dat alles wat er op het doek stond in evenwicht was. Of dat nou bomen waren in een landschap (in zijn vroege werk) of rechthoekige vlakken tegen een lichtgrijze achtergrond (in zijn latere werk). Hij wilde evenwicht, maar geen saai evenwicht. Dat je bijvoorbeeld links een precies even grote boom of vlak zet als rechts. Dat is symmetrie. Mondriaan vond dat te gemakkelijk en niet spannend genoeg. Hij wilde dat zijn schilderijen boeiend waren om naar te kijken en tegelijk rust uitstraalden. Dat de kijker zou zien en voelen: zo klopt het. Piet Mondriaan, Compositie no. II, 1930, olieverf op doek Om te onderzoeken Kun je symmetrie ontdekken in je eigen gezicht? Piet Mondriaan, Avond aan het Gein, ca. 1906, olieverf op doek
Piet Mondriaan, Groot landschap, 1907-08, olieverf op doek Ontwikkeling Wat moet je doen om dat witte vlak interessant te maken? - dat vraagt een schilder zich steeds af. Elke dag weer. Alles wat je kiest en daarna schildert, geeft een effect - een bepaald beeld. Iedere andere keuze levert een ander beeld op. Is dat het beeld dat je hoopte, waar je naar zocht, of toch niet helemaal? Piet Mondriaan, Rastercompositie 9: Dambordcompositie heldere kleuren, 1919, olieverf op doek De kunstenaar maakt iets, kijkt ernaar, denkt, twijfelt en oordeelt. Vaak zoekt hij/zij verder en maakt opnieuw een kunstwerk. Of de kunstenaar vindt het goed en gaat verder op de ingeslagen weg. Zo ontstaat een oeuvre dat is al het werk van een kunstenaar bij elkaar. Door heel veel kunstwerken van één kunstenaar uit verschillende periodes te bekijken kun je zien hoe het werk verandert - hoe de kunstenaar zich ontwikkelt. Piet Mondriaan, Compositie in ovaal met kleurvlakken 2, 1914, olieverf op doek
Zoektocht Mondriaan tekende, schilderde en keek steeds wat er gebeurde op het doek of op het vel papier. Zijn intuïtie gaf hem meestal in wat hij moest doen. Daarna keek hij er kritisch naar en bepaalde hij of het goed was of niet. Kunst maken was voor hem een zoektocht. Hij experimenteerde totdat er iets ontstond waarvan hij het gevoel had dat het klopte. Het is namelijk helemaal niet gemakkelijk om wat je maakt te laten aansluiten bij wat je in je hoofd hebt. Dus na een poos probeerde hij het dan eens een beetje anders of zelfs helemaal anders. Ook lette hij op wat andere kunstenaars deden, bijvoorbeeld Picasso. Tussen hoe de schilderijen uit zijn jonge en oude jaren er uitzien is veel verschil. Alleen als je héél goed kijkt, zie je dat het toch dezelfde schilder is. Piet Mondriaan, Molen bij zonlicht, 1908, olieverf op doek Om te bedenken Wat is experimenteren? Wat is het voordeel ervan? Zijn er ook nadelen? Wat is intuïtie? Om je te herinneren Is het jou wel eens overkomen dat je in gedachten voor je ziet zelfs precies weet wat voor moois of spannends je wilt gaan maken? Maar dat het eindresultaat toch heel anders was? Wat wilde je eigenlijk maken? En hoe zag het er uiteindelijk uit? Hoe voelde je je toen je het verschil zag? Piet Mondriaan, Compositie met gele lijnen, 1933, olieverf op doek
Hoe het begon Om te weten Bestaan er nu ook nog kunstacademies? Wat is een kunstacademie precies? Wat Piet Mondriaan werd in 1872 (meer dan 135 jaar geleden) geboren in Amersfoort. Hij hield veel van tekenen. Toen hij pas 17 jaar oud was, slaagde hij voor het diploma van tekenleraar. Schilderen met olieverf leerde hij van zijn oom Frits die kunstenaar was. Samen met hem werkte hij buiten - in de vrije natuur - aan landschappen. Toen hij 20 jaar oud was, verhuisde Mondriaan naar Amsterdam. Hij nam les aan de kunstacademie, want hij liever kunstenaar worden dan tekenleraar zijn. Op de academie leerde hij zo echt mogelijk schilderen. leer je er? Atelier van Piet Mondriaan aan het Rembrandtplein in Amsterdam, 1906
lijken, vind jij? Na de kunstacademie Piet Mondriaan, Bomen langs het Gein, 1905, olieverf op doek Hierna begon hij naar een eigen stijl te zoeken. Eerst schilderde hij landschappen in groen-, bruin- en grijstinten. Er was in Nederland een traditie in het schilderen van landschappen. Daar paste Mondriaan goed in. Zijn schilderijen laten de sfeer van dat moment van de dag zien. Veel mensen waren er enthousiast over. Daarna ontstonden er landschappen in fellere kleuren. Mondriaan had door veel buiten te zijn ontdekt dat er soms een ongelooflijke kleurenpracht te zien is. Een knalrode zon, een felroze lucht, oranjerode wolken, blauwe boerderijen het bestaat allemaal. Echt waar. Maar toen hij de kleuren ook zo begon te schilderen, wilden veel mensen dat toch niet geloven. Ze vonden zijn schilderijen heel vreemd. Dat weten we doordat er krantenartikelen bewaard zijn gebleven vol kritiek op Mondriaans werk. Later kon het hem niet eens meer schelen of de kleuren die hij gebruikte opvallend maar toch echt waren. Hij zocht naar een nieuwe manier om de schoonheid van de natuur te laten zien. En koos daarbij voor heel eigen kleuren. Er waren meer kunstenaars die dat deden in die tijd, bijvoorbeeld Jan Toorop en Vincent van Gogh. Om over te discussiëren Moeten schilderijen net echt Waarom wel of niet? Piet Mondriaan, De rode wolk, 1907, olieverf op doek Piet Mondriaan, Oostzijdse molen bij avond, 1907-08, olieverf op doek
Beroemd Mondriaan hoort bij de meest beroemde kunstenaars van Nederland. Zijn werk heeft veel invloed gehad op kunstenaars na hem. Vanaf het moment dat hij anders ging schilderen dan de meeste schilders, waren er maar weinig mensen die hem begrepen. Soms was het moeilijk om zijn schilderijen verkocht te krijgen. Om de huur en de boodschappen te kunnen betalen, maakte hij in opdracht portretten van mensen. Of hij schilderde bloemen die beter verkochten dan het werk dat hij zelf belangrijk vond. Maar er waren ook tijden dat zijn portemonnee wél goed gevuld was. Dan kocht hij mooie kleren en ging uit dansen, want daar was hij dol op. In de laatste jaren van zijn leven raakte zijn werk redelijk bekend in een aantal landen. Ook hing het in een paar musea. Nu is zijn kunst beroemd over de hele wereld. Bijna iedereen heeft wel eens van hem gehoord. Dat heeft Mondriaan zelf niet meer meegemaakt. Het is al meer dan 60 jaar geleden dat hij is gestorven - aan een longontsteking. Het laatste schilderij stond toen nog op zijn schildersezel. Victory Boogie Woogie heet het. Het was niet af. Het is het eindpunt van Mondriaans werk en wordt nu gezien als hoogtepunt van de kunst in de 20e eeuw. Om over te filosoferen Hoe zou het komen dat sommige kunstenaars pas beroemd worden na hun dood? Piet Mondriaan, Chrysant, 1908, gouache op papier Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie, 1942-44, olieverf, tape, papier, houtskool en potlood op doek Om te bedenken Kun je een paar beroemde kunstschilders noemen? Uit Piet Mondriaan, Compositie met rood, blauw, zwart, geel en grijs, 1921, olieverf op doek Naar het museum welke landen komen zij? Hoe het ging met Piet Mondriaan na de Molen bij Zonlicht? Wat Mondriaan wilde met zijn composities in rood, blauw en geel? Hoe het allerlaatste kunstwerk van Mondriaan er in het echt uitziet? Dat zie, leer en ervaar je binnenkort in het Gemeentemuseum Den Haag waar de meeste schilderijen van Mondriaan ter wereld zijn. Je gaat op zaal ook zelf aan het werk met kijk- en tekenopdrachten.
Voor de leerkracht Kinderboeken over Mondriaan V. Antoine-Andersen, Kunst om de wereld te begrijpen, uitg. Biblion, 2004, ISBN 9789054835691 K. Couprie, A. Louchard, In het museum. Ik zie, ik zie wat jij niet ziet, uitg. Lannoo, 2006, ISBN 9789020966114 J. Gaff, 20ste eeuw design: 1900-1920, de geboorte van het modernisme, uitg. Ars Scribendi, 2003, ISBN 90-5495-728-X C. d Harcourt, Kunst in de kijker, uitg. Lemniscaat, 2001, ISBN 9789056373757 K. de Jong, Wat een kunst, uitg. Gottmer, 2001, ISBN 9789025732790 T. van Lieshout, Het papieren museum, delen: 1, 2 en 3, uitg. Leopold, 2007 (dl. 3), ISBN 9789025851737 M. Mannig, Gratis toegang. De leukste ideeën voor je eigen museum, uitg. Ploegsma, 1999, ISBN 9021615223 R. van der Meer, Het Kunst Pakket Junior, 1996, ISBN 9789021614298 A. Nilsen, Kunstdetective, uitg. Bakermat, 2001, ISBN 9789054613107 W. Pijbes, Het kleine schilderboek, uitg. Waanders, 2002, ISBN 9040096082 J. Richardson, Kunstkijken: de geheimen van schilderijen, uitg. Waanders, 2000, ISBN 9789040094712 Piet Mondriaan in zijn atelier, ca. 1933, foto: Charles Karsten
Lessuggesties voor ná de museumles Evenwicht in vlakken Biedt de leerlingen stevig papier aan in diverse kleuren. De leerlingen kiezen drie kleuren uit die zij interessant vinden in verhouding tot elkaar. Hierop tekenen zij vormen die ze vervolgens uitknippen. Hierbij hebben ze de keuze tussen organische vormen of geometrische vormen. Bespreek deze begrippen. De kinderen maken een persoonlijke keuze voor ofwel organisch ofwel geometrisch en kunnen deze motiveren. Vervolgens kiezen ze een vel papier dat dient als ondergrond. De opdracht is een compositie te maken die mooi in evenwicht is en toch niet saai. Ze verschuiven de vlakken net zo lang totdat ze tevreden zijn met het eindresultaat. Formaat, vorm, lijn zowel als kleur spelen een rol in het realiseren van evenwicht. De vormen worden vastgeplakt op de ondergrond. Opstel over Mondriaan Combineer deze opdracht waarin leerlingen informatie over Piet Mondriaan zoeken en verwerken tot een opstel met een les over het leren omgaan /zoeken op het internet. Websites die onder andere gebruikt kunnen worden, zijn: www.gemeentemuseum.nl www.wikipedia.nl Duisternis en zonlicht, een tweeluik Bekijk en bespreek enkele afbeeldingen in deze lees- en verteltekst van het vroege werk van Mondriaan, waarin zowel de verbeelding van het invallende duister of het stralende zonlicht een rol spelen. Welke kleuren heeft Mondriaan hiervoor gebruikt? Welke kleuren zou jij hieraan kunnen toevoegen. Laat de kinderen nu een tweeluik - twee afzonderlijke schilderingen die bij elkaar horen - schilderen met plakkaatverf. Ze kiezen hiervoor hetzelfde landschap als uitgangspunt. Wat voor soort landschappen bestaan er? Welke hebben hun voorkeur? Een weiland, bos of meer, of juist een rivier- of berglandschap? Hoe ziet het landschap eruit in de schemering? En hoe op een warme zomermiddag? Mondriaandans Tijdens de museumles hebben de leerlingen gehoord dat Piet Mondriaan veel van muziek en van dansen hield. Hij werd wel de dansende Madonna genoemd omdat hij statig rechtop danste en heel rechte lineaire dansbewegingen maakte. Heel modern was in zijn tijd de boogie woogie. Nu is er andere moderne muziek en is de boogie woogie ouderwets geworden. Wat vinden de leerlingen de beste dansmuziek van hún tijd? In groepjes bedenken de leerlingen zelf een choreografie, een dansje, dat Piet Mondriaan mooi gevonden zou hebben. Zij geven een presentatie voor de rest van de klas. Laat de groepjes dezelfde muziek als uitgangspunt gebruiken, dan worden de uitvoeringen beter vergelijkbaar. Vraag aan de toeschouwers of zij denken dat Mondriaan het mooi zou hebben gevonden en waarom. En laat de dansers hierop reageren. Wat waren hun overwegingen? Waarom is dit echt een Mondriaandans? Gebruikte bronnen H. Janssen, Mondriaan in het Gemeentemuseum Den Haag, Gemeentemuseum Den Haag, 2008. Gemeentemuseum Den Haag, afdeling Educatie tekst: Jet van Overeem productiebegeleiding: Esther van der Sprong vormgeving : Anneke van der Stelt, Rotterdam / Ilse Bruêns, afdeling Foto & Vorm Gemeentemuseum Den Haag mei 2008 Deze lees- en verteltekst is ook te downloaden vanaf onze site www.gemeentemuseum.nl