Bijlage: Antwoord op de vraag van Dorpsbelang Hempens-Teerns over dioxines en de gezondheid van de inwoners van Leeuwarden Vanuit een bijeenkomst van Dorpsbelang Hempens-Teerns is de volgende vraag via de Gemeente Leeuwarden aan GGD Fryslân voorgelegd. In de krant stond een artikel over de uitstoot van de reeds gesloten vuilverbrandingsoven (bij de Greuns). Graag een eerlijk antwoord van de gemeente welke gezondheidsrisico's wij en onze kinderen destijds hebben gelopen en nu misschien nog lopen. Het artikel ging over kinderen in Amsterdam en Zaandam. Sommigen van hen waren op jonge leeftijd hoog belast met dioxinen, en anderen minder. Uit een proefschrift komt naar voren dat bij de hoogbelaste kinderen de ontwikkeling wat bleek te verschillen van de minder hoogbelaste kinderen. Het artikel voegt daaraan toe ook dat de onderzoekster zich zorgen maakt over een mogelijk grotere kans op borstkanker naar aanleiding van onderzoek in Italië. De journalist legt een verband met de afvaloven op de Schenkenschans die veel dioxinen heeft verspreid, evenals afvalovens bij Amsterdam en Zaandam. Om de vraag van Dorpsbelang te beantwoorden heeft de GGD het betreffende proefschrift bestudeerd, evenals recente internationale wetenschappelijke beoordelingen van dioxinen, naast rapporten over de dioxinen van de voormalige afvalverbrander te Leeuwarden. Daarnaast is contact geweest met een deskundige die betrokken is geweest bij het tot stand komen van het proefschrift. In het onderstaande zijn de hoofdzaken daaruit weergegeven. Dioxinen Dioxinen zijn zeer giftige stoffen, die langzaam worden afgebroken in de bodem en in de vetweefsels van mens en dier. Ze worden snel afgebroken op de bodem en op andere oppervlakken doordat ze niet bestand zijn tegen ultraviolet zonlicht. Dioxinen zijn niet met opzet geproduceerd, maar ze ontstaan vooral bij verbrandingsprocessen als daarbij chloor aanwezig is, bijvoorbeeld in de vorm van gewoon zout (= natriumchloride). Ook veel andere natuurlijke stoffen bevatten chloorverbindingen. Verbranding van o.a. benzine, hout en tabak hebben bijgedragen aan de verspreiding van dioxinen. Ook schimmels kunnen dioxinen maken, o.a. in hout. Andere schimmels kunnen dioxinen langzaam afbreken, o.a. in de bodem. Tot 1995 werd, vooral door afvalverbrandingsinstallaties (AVI s), een veel grotere hoeveelheid dioxinen verspreid dan tegenwoordig. Door zuivering van de verbrandingsgassen verspreiden Nederlandse AVI s nu vrijwel geen dioxinen meer. Indertijd zijn ook tamelijk veel dioxinen verspreid door toepassing van chloorfenolen als bestrijdingsmiddel en om hout te beschermen tegen rot. In sommige landen speelt dit nog steeds een rol bijvoorbeeld doordat er huizen gebouwd zijn van hout dat met pentachloorfenol (PCP) geïmpregneerd is. Toen in de jaren tachtig AVI s veel dioxinen verspreidden, bevatte de lucht zeer weinig dioxinen. Dit gold zelfs in de nabijheid van de AVI s door dat de verbrandingsgassen sterk verdund werden voordat ze door mensen konden worden ingeademd.
De dioxinen in de lucht bonden zich aan stofdeeltjes en kwamen terecht op allerlei oppervlakken. Op de meeste plaatsen spoelde het stof weg door regen. Maar de dioxinen die op gras terechtkwamen, werden in aanzienlijke hoeveelheden opgegeten door koeien, omdat die zoveel gras en hooi eten. De dioxinen hoopten zich op in het vetweefsel van de koeien en kwamen ook in de melk. De volle melk bevatte indertijd tamelijk veel dioxinen. Iets dergelijks kon gebeuren met het voer van varkens. Daardoor bevatte vet vlees ook tamelijk veel dioxinen evenals vette vis uit de binnenwateren. De dioxinen die mensen binnen kregen en krijgen, zijn vooral afkomstig van voedsel. Vlees(waren), zuivel, ei, vis, noten, margarine en andere vetten en oliën bevatten meer dan 90 % van dioxinen die volwassenen en kinderen binnen krijgen. Ook eidooiers en daarmee bereide producten kunnen veel dioxinen bevatten. Moedermelk bevat ook dioxinen. Voor de geboorte gaan via de placenta al dioxinen naar de baby. Situatie 1990 Pas aan het eind van de jaren tachtig bleek dat AVI s teveel dioxines verspreidden. Dit gold ook voor e AVI te Leeuwarden die daarom in 1990 is gesloten. Op veel plaatsen is toen de bodem, het gras en andere gewassen, melk, vlees, eieren, vis en andere producten onderzocht. Ook het dioxinegehalte van koemelk van koeien onder de rook van de AVI te Leeuwarden is gemeten. In 1989 bleek dat de melk daar meer dioxinen bevatte dan het gemiddelde van de koeien in Friesland ( 2,2 tegen 0,8 picogram dioxinen per gram melkvet). Maar het dioxinegehalte was er lager dan de toen in de Warenwet vastgelegde norm van 6 picogram dioxinen per gram melkvet. ( Een picogram is heel weinig: een miljoenste deel van een miljoenste deel van een gram) Om de gezondheid te beschermen gold er toen tevens een norm (TDI = Toelaatbare Dagelijkse Inname) van 4 picogram dioxinen per dag per kilogram lichaamsgewicht. Dit betekende dat een kind van 20 kilo niet meer dioxinen binnen mocht krijgen dan 80 picogram op een gemiddelde dag. Voor een volwassene van 70 kilo lag het maximum op 280 picogram op een gemiddelde dag. De conclusie was indertijd dat de mensen in Leeuwarden die onder de rook van de AVI woonden geen gezondheidsrisico s liepen omdat vrijwel iedereen voedsel in een supermarkt kocht. De producten in de supermarkten kwamen niet uit de nabijheid van Leeuwarden. Het dioxinegehalte van melk, vlees en vis verschilde er dus niet van de gehalten elders in het land. Daarom zullen de dioxinegehalten ook in moedermelk bij en in Leeuwarden niet anders geweest zijn dan in de rest van Nederland. Zelfs het drinken van de melk van de koeien die onder de rook van de AVI graasden, leidde niet tot een te hoog risico. De melk bevatte immers minder dioxinen dan de norm van de Warenwet. Dat er geen duidelijk risico was, blijkt ook uit de volgende berekening. Melk van koeien bevat ongeveer 4% vet. Een liter koemelk bevat dus ongeveer 40 gram melkvet. Bij een dioxinegehalte van 2 picogram per gram melkvet bevatte een liter verse koemelk dus 80 picogram dioxinen. Om meer dioxinen dan de TDI binnen te krijgen zou een kind van 20 kilo dagelijks meer dan een liter melk van de koe moeten drinken en een volwassene dagelijks meer dan 3½ liter. Afgeroomde volle melk bevat minder vet; Daarvan kon dus meer gedronken worden voordat de TDI werd overschreden. Dit gold nog sterker voor halfvolle en magere melk.
Het gebruik van groenten en fruit uit eigen tuin heeft ook niet wezenlijk bijgedragen aan een extra blootstelling aan dioxine omdat gewassen vrijwel geen dioxinen opnemen. Er is wel dioxine buiten op de gewassen terecht gekomen. Dit zal er grotendeels zijn afgespoeld, deels door de regen, deels door het wassen voorafgaan aan het eten. Bovendien eten mensen veel minder groente en fruit dan dat koeien gras eten. Blootstelling via vloerstof kan een kleine bijdrage leveren, maar die is te verwaarlozen bij normale hygiëne. Situatie 2010 In het begin van de jaren negentig zijn krachtige maatregelen genomen om de uitstoot van dioxinen door AVI s te beperken. Nu dragen AVI s nog maar weinig bij aan de totale verspreiding van dioxinen in Nederland. In de periode 1990 1998 is de uitstoot van dioxinen in Nederland met 90 % afgenomen. In 2001 kregen Nederlanders per dag per kilo lichaamsgewicht gemiddeld 1,2 picogram dioxinen en dioxineachtige stoffen binnen. De dioxinen die indertijd verspreid zijn door de Leeuwarder AVI zijn voor een deel naar beneden gekomen in het gebied rond de AVI. Deze dioxinen zijn inmiddels vrijwel geheel verdwenen door afbraak door zonlicht, door afspoeling door regen of door ontleding door micro-organismen in de bodem. De meeste dioxinen zijn nu afkomstig van verkeer, houtverbranding (inclusief open haarden) en met PCP geïmpregneerd hout. Verbranding van rioolwaterzuiveringsslib en biomassa zijn mogelijk belangrijker wordende bronnen. De dioxinen die mensen binnen krijgen zitten nog steeds voor meer dan 90% in hun voedsel. Bij en In Leeuwarden krijgt men niet meer dioxinen binnen dan elders in Nederland. De norm voor dioxinen in melk is inmiddels verlaagd tot 3 picogram per gram melkvet. De Toelaatbare Dagelijkse Inname (TDI) is verlaagd tot 2 picogram per dag per kilogram lichaamsgewicht, overeenkomstig een Europese Richtlijn. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) adviseert een norm die neerkomt op TDI van gemiddeld 1-4 picogram per kilo lichaamsgewicht per dag. Ook Amerikaanse normen liggen op dit niveau, bijvoorbeeld die van de ATSDR is 1 picogram per kilo lichaamsgewicht per dag. De US-EPA voert momenteel een herbeoordeling van dioxinen uit. De voorlopige uitkomst verschilt niet veel van de vroegere normen. Er bestaat nog geen zekerheid over de precieze kans op kanker. Voor zover de informatie nu strekt is het risico zeer gering bij een kleine overschrijding van de norm. In het meest ongunstige geval kan het zijn dat de norm tien keer laag moet worden gesteld. De norm voor dioxinen in melk is nu 3 picogram per gram melkvet. Het feitelijke dioxinegehalte was in 2004 al gezakt naar 0,01 picogram per gram melkvet. De totale hoeveelheid dioxineachtige stoffen die Nederlanders binnen krijgen, is ook gedaald. De blootstelling was 4 picogram per kilo lichaamsgewicht per dag in 1984, 2,1 in 1990, en 0,9 in 2004. Wat was de aanleiding voor het bericht in de krant? Op 17 maart 2010 promoveerde Marike Leijs op onderzoek naar de effecten van dioxinen. Het onderzoek vond plaats bij 33 kinderen van 14-19 jaar geboren tussen 1986 en 1991. Bij hen is het dioxinegehalte van het bloed gemeten en vergeleken met de dioxinegehalten van het bloed van hun moeder en van hun moedermelk. Er was geen invloed te zien van de vroegere dioxinegehalten op de huidige dioxinegehalten.
De gegevens toonden wel een verband tussen de vroegere dioxinegehalten en de lichamelijke ontwikkeling en functie. Een hoge blootstelling aan dioxinen in het begin van het leven gaat nu gepaard met een wat later begin van borstontwikkeling bij meisjes. Tevens gaat een hoge dioxineblootstelling van baby s later gepaard met minder insuline en wat meer glucose in het bloed. Verder was de leeftijd bij de eerste zaadlozing van jongens hoger als het dioxinegehalte van hun bloed nu hoger was, maar dit was statistisch niet significant. De mogelijke effecten kunnen het gevolg zijn van een invloed van dioxinen op een aantal hormonen. Daarnaast heeft Leijs een aantal verbanden gevonden met dioxineachtige stoffen (PCB s en met vlamvertragers. De beschreven verschillen blijven binnen de normale grenzen; ze leiden niet tot duidelijke afwijkingen maar slechts tot getalsmatige verschillen. Alle kinderen in het onderzoek woonden indertijd in Amsterdam of Zaandam of de omgeving daarvan. Het is niet gebleken dat kinderen die dichtbij een AVI woonden, zijn blootgesteld aan meer dioxinen. Het onderzoek is niet gedaan door kinderen in de buurt van een AVI te vergelijken met kinderen die ver van een AVI woonden. In het onderzoek zijn de huidige medische gegevens vergeleken met de uiteenlopende dioxineblootstellingen van de kinderen toen ze een baby waren. De blootstelling aan dioxinen was indertijd niet ongewoon hoog en is inmiddels veel lager. Leijs vindt het verontrustend dat er mogelijk nog steeds gezondheidseffecten bestaan van blootstelling aan dioxinen in de jaren tachtig en dat zelfs de huidige lagere blootstelling misschien een invloed heeft. Het onderzoek van Leijs geeft geen zekerheid over het werkelijk bestaan van de verbanden die zij heeft gevonden. Het aantal onderzochte kinderen is klein en er kunnen veel verstoringen zijn opgetreden waardoor de statische verbanden toch berusten op een samenloop van factoren. Een statistisch verband is geen bewijs voor een oorzakelijk verband, Statistisch significant betekent slechts dat toeval wel een mogelijke maar geen waarschijnlijke verklaring is van de samenhang in de verzamelde getallen. Andere mogelijke verklaring en van de gevonden samenhang zijn nauwelijks onderzocht. De kans op kanker is door Leijs niet onderzocht. Voor zover bekend is de kans op kanker 1 per 10.000 personen met een levenslange blootstelling aan gemiddeld 1 picogram dioxinen per kilo lichaamsgewicht per dag. Dit betekent 1 extra geval van kanker in een groep van 10.000 mensen, van wie er ongeveer 3500 kanker krijgen door andere oorzaken. Wat betekenen de bevindingen van Leijs voor de situatie hier? In het persbericht van de universiteit en in de media is een relatie gelegd tussen AVI s en de verbanden tussen dioxinen en gezondheid die zijn beschreven in het proefschrift. Een rechtstreekse relatie met de AVI s is echter niet uit het onderzoek af te leiden: uit het onderzoek blijkt niet dat kinderen in de omgeving van AVI s meer risico hebben gelopen dat kinderen ver van AVI s. Wel hebben AVI s veel dioxinen verspreid. Die dioxinen zijn in sommigen soorten voedsel gekomen. Die levensmiddelen zijn door vrijwel alle Nederlanders gegeten. Ook de moedermelk bevatte relatief veel dioxinen. Bij sommige kinderen heeft dit geleid tot blootstelling aan wat meer dioxinen dan gemiddeld terwijl andere kinderen wat minder dan gemiddeld zijn blootgesteld. Deze verschillen zijn het uitgangspunt van het onderzoek van Leijs.
De blootstelling aan dioxinen was in Amsterdam en Zaandam niet anders dan in de rest van Nederland. Er is dus geen reden om aan te nemen dat de verbanden die Leijs heeft gevonden, niet gelden voor de rest van Nederland. Als de verbanden werkelijk bestaan, dan bestaan ze overal. Het is dus mogelijk dat AVI s indirect een effect hebben gehad op de gezondheid, maar dat effect is dan niet gebonden aan bepaalde plaatsen of plekken. Het onderzoek geeft dus geen enkele aanwijzing dat er bij de AVI van Leeuwarden meer of andere gezondheidsrisico s zijn opgetreden dan ergens anders in Nederland. De blootstelling was immers in en bij Leeuwarden niet hoger dan elders, hoewel er wel meer dioxinen verspreid werden dan op wat grotere afstand van de AVI s. Antwoord op de vragen van Dorpsbelang Welke gezondheidsrisico's hebben wij en onze kinderen destijds gelopen door de uitstoot van de vuilverbrandingsoven bij de Greuns? De uitstoot heeft bijgedragen aan de hoeveelheid dioxinen die terecht gekomen zijn in de melk, vlees, ei, vis en daarvan gemaakte producten. Die producten zijn vanuit fabrieken verspreid over een groot gebied. Veel producten zijn zelfs verkocht in heel Nederland of een nog groter gebied. Bewoners van Leeuwarden en omstreken hebben voedsel gekocht in winkels met melk, vlees, vis en daarvan gemaakte producten die merendeels afkomstig zijn van grote afstand. Het inademen van lucht met dioxinen van de afvaloven heeft nauwelijks een bijdrage geleverd aan de tamelijk hoge blootstelling via het voedsel. Ook blootstelling via bodem of vloerstof is zeer gering. De bewoners van Leeuwarden en omgeving hebben daardoor geen wezenlijk andere blootstelling aan dioxinen gehad dan andere Nederlanders. Het is mogelijk dat de blootstelling aan dioxinen wel geleid heeft tot effecten op de ontwikkeling van kinderen, maar dan gaat het niet om het ontstaan van merkbare afwijkingen. Bovendien is de kans daarop niet groter dan elders in het land. De enige uitzondering kan bestaan voor personen die jarenlang zeer veel producten hebben gegeten van eigen dieren onder de rook van de AVI of voor personen die door uitzonderlijk gedrag langdurig abnormaal veel grond of vloerstof hebben binnengekregen. Welke gezondheidsrisico s lopen wij en onze kinderen misschien nog door de uitstoot van de reeds gesloten vuilverbrandingsoven? De bewoners van Leeuwarden en omgeving hebben geen wezenlijk andere blootstelling aan dioxinen gehad dan andere Nederlanders. Het is mogelijk dat de blootstelling aan dioxinen wel geleid heeft tot blijvende effecten op de ontwikkeling van kinderen, maar dan gaat het niet om het bestaan van merkbare afwijkingen. Bovendien is de kans daarop niet groter dan elders in het land. Het is ook mogelijk dat de blootstelling aan dioxinen geleid heeft tot een licht verhoogde kans op kanker, maar dan is dit extra risico niet groter dan elders in het land.