Nascholing Palliatieve Zorg voor verpleegkundigen - Gevorderden Syllabus Afdeling Educatie Zorgsector MEI 2016
2016 Alle rechten voorbehouden LUMC Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm, webpublishing of op welke andere wijze dan ook en evenmin in een gegevensopzoeksysteem worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de houder van de copyrights. Voor vragen of informatie kunt u contact opnemen met: 2
Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Voorwoord... 4 Inleiding... 5 1. Programma... 6 2. Studieactiviteiten... 8 2.1 Studieactiviteit 1 Advanced Care planning... 8 2.2 Studieactiviteit 2 Symptoommanagement... 9 2.3 Studieactiviteit 3 Samen werken, samen sterker...10 2.4 Studieactiviteit 4 Hoop...10 2.5 Studieactiviteit 5 Copen met coping...11 2.6 Studieactiviteit 6 Communicatie...12 2.7 Studieactiviteit 7 Dementie...12 2.8 Studieactiviteit 8 Moreel beraad...13 Bijlage...14 3
Voorwoord We weten het allemaal Eens komt het einde het lijkt oneerlijk maar het blijft normaal Verdrietig zijn is goed Praten over beter Als ik zo oud geworden ben, dat ik geen mens herken. En niet eens jouw naam meer weet, pak dan mijn hand even beet. En zeg me gedag, laat me voelen dat je me mag. Wellicht dat ik het gevoel herken, dat ik voor iemand, iemand ben. Er is geen kunst aan om te leven, dat gaat vanzelf Maar om het leven te beleven, dat is een kunst op zich Dit is zomaar een greep uit heel veel mooie spreuken en gedichten over leven, achteruitgang en het levenseinde die beschikbaar zijn in boeken of op het internet. Palliatieve zorg begint als behandelen niet meer als doel heeft genezen van de ziekte of aandoening, maar verminderen van klachten en kwaliteit van leven ondersteunen. In de nascholing palliatieve zorg, de basis, is ruimt aandacht geweest voor wat palliatieve zorg is en hoe je als verpleegkundige, binnen alle dimensies, de patiënt en zijn naasten in de verschillende fasen van de palliatieve zorg kan verplegen en begeleiden. De zorg is altijd proactief en de patient behoudt de regie. In de nascholing die je nu gaat volgen is aandacht voor symptoommanagement maar ook voor organisatie en kwaliteit van de palliatieve zorg en ontwikkeling en grenzen van jou als verpleegkundig professional. Het programma van deze nascholing is tot stand gekomen in overleg met het netwerk palliatieve zorg met experts uit het veld: Mw. drs. E.M.J. de Nijs, verpleegkundig specialist palliatieve zorg LUMC Mw. J. van Noord, verpleegkundige specialist oncologie Alrijne en coördinator en lid consultatieteam palliatieve zorg Zuidholland Noord. 4
Inleiding Beste deelnemer, Binnenkort volg je bij DOO/Educatie Zorgsector de nascholing Palliatieve zorg voor verpleegkundigen - gevorderden. In deze syllabus staan van de verschillende dagen de programma s, de leerdoelen, de uitleg van diverse studieactiviteiten en de bijbehorende voorbereiding beschreven. De nascholing bestaat uit twee lesdagen en twee middagen. Alle lessen zijn in het LUMC. Voorafgaand aan deze nascholing maak je thuis twee e-learnings als voorbereiding. In de bijlage vind je een uitleg over www.medischonderwijs.nl waar je deze e-learnings gratis kunt vinden en maken. In de tekst is gekozen voor het woord patiënt, maar dit kan ook gelezen worden als cliënt of bewoner. Wij wensen je leerzame en plezierige dagen toe. Mariska Schoonderwoerd-Bosmans Coördinator Nascholing LUMC Eva van der Kwast Organisator Nascholing LUMC Mei 2016 Heb je nog vragen bel of mail ons team. Eva van der Kwast Telefoon: 071-52 68354 Email: evdkwast@lumc.nl 5
1. Programma Er is altijd een kwartier voor aanvang ontvangst met koffie en thee. Do 26 mei 2016 in lokaal V4-50 Tijd Leeractiviteit nummer Onderwerp 08.30-09.20 uur Ontvangst en kennismaking 09.20-10.10 uur 10.10 10.30 uur 1 Advanced Care planning docent Mariska Schoonderwoerd Opleidingscoordinator Educatie zorgsector Mw. J. van Noord, verpleegkundig specialist oncologie Alrijne Ziekenhuis 10.30-11.45 uur 2 Symptoommanagement Mw. J van Noord Een introductie 11.45-12.15 uur 2 Symptoommanagement Mw. J. van Noord Oefening baart kunst 12.15 13.00 uur 13.00-13.50 uur 4 Hoop Mw. C. van Nierop 13.50-14.40 uur 14.40 15.00 uur 15.00 15.50 uur 3 Samen werken samen sterker Mariska Schoonderwoerd 15.50-16.40 uur Ma 20 juni halve dag in lokaal V4-50 Tijd Leeractiviteit Onderwerp Docent nummer 13.00-13.50 uur 5 Copen met coping Mw. M van Eeden 13.50-14.40 uur 14.40 15.00 uur 15.00 15.50 uur 5 Copen met coping Mw. M van Eeden 15.50-16.40 uur Do 22 september 2016 LOKAAL: V2-34 Tijd Leeractiviteit Onderwerp 08.30-09.20 uur 7 Dementie Mw. M. Klapwijk 09.20-10.10 uur 7 Dementie Mw. M. Klapwijk 10.10 10.30 uur 10.30-11.45 uur 7 Dementie Mw. M. Klapwijk 11.45-12.30 uur 2 Multidisciplinair overleg Mw. A.Krispijn Mw. E de Nijs Mw. J van Noord 12.30 13.00 uur LUNCH in lokaal 13.00-13.50 uur 6 Communicatie Mw. C. Linssen 13.50-14.40 uur 14.40 15.00 uur 15.00 15.50 uur 3 Samen werken samen sterker Mw. M. Schoonderwoerd 15.50-16.40 uur En netwerkcoordinator 6
Ma 7 november halve dag in lokaal V4-62 Tijd Leeractiviteit Onderwerp nummer 13.00-13.50 uur 13.50-14.40 uur 8 Ethiek van dilemma naar moreel beraad 14.40 15.00 uur 15.00 15.50 uur 8 Ethiek 15.50-16.40 uur Afsluiting en evaluatie Docent nog niet bekend Alle docenten zijn inhoudsdeskundigen en zullen gebruik maken van verschillende werkvormen. Na afloop van hun les stellen zij eventueel hun presentatie beschikbaar, zonder patiëntgegevens, foto s en dergelijke. 7
2. Studieactiviteiten 2.1 Studieactiviteit 1 Advanced Care planning Voorbereiding: Individueel, 1 sbu- Uitvoering: 50 minuten opleidingsinstituut/hele groep Advance Care Planning (ACP): een vrijwillig proces van gespreksvoering waarbij de patiënt verwachtingen, wensen, doelen en voorkeuren bespreekt met betrekking tot de toekomstige zorg en medische behandelingen en, indien gewenst, tot keuzes komt over specifieke behandelingen. Advance Care Planning is een middel om de patiënt een centralere rol te geven in de zorg en de medische beslissingen rondom het levenseinde. Voorbereiding Zoek een voorbeeld van een wilsverklaring op en vul deze in. Neem de verklaring mee naar de les. In de les wordt niet op de persoonlijke inhoud ingegaan, maar op het proces van invullen en we bespreken hoe dit toe te passen in de patiëntenzorg. Zijn er onduidelijkheden of wil je over een bepaald aspect wat meer verdieping. Verwerk deze dan in persoonlijke leervragen en neem deze mee naar de les. Informatie over dit onderwerp http://www.verenso.nl/wat-doen-wij/thema-s-3/advance-care-planning-acp/#.vdrdvmqphw http://www.annevillegroep.nl/files/bestanden/palliatieve_zorg/artikel_acp_mirjam_hulsen boom.pdf Leerdoelen Deelnemer kan: het belang van pro actieve zorg in de palliatieve fase uitleggen; bij een eigen casus uitleggen hoe mogelijke toekomstscenario s van een patiënt zijn vastgelegd en in hoeverre de wensen van een patiënt werden gevolgd; uitleggen wat het verschil is tussen een wilsverklaring en vroegtijdige zorgplanning (ACP). 8
2.2 Studieactiviteit 2 Symptoommanagement Voorbereiding: Individueel, 8 sbu- Uitvoering: 180 minuten, verdeeld over meerdere dagen opleidingsinstituut/hele groep Een belangrijk onderdeel van de palliatieve zorg is symptoommanagement. Als professional wil je graag adequaat en proactief reageren op problemen die zich (kunnen) voordoen bij patiënt en/ of naasten en wil je daarbij rekening houden met de prioriteiten en wensen van de patiënt. De methode besluitvorming in de palliatieve fase kan je daarbij ondersteunen. Het is een combinatie van klinisch redeneren en de uitgangspunten van palliatieve zorg. Je analyseert doelgericht, hebt oog voor alle dimensies en anticipeert tijdig op veranderingen. Bij de keuze van diagnostiek en behandeling houd je nadrukkelijk rekening met de wensen van de patiënt en diens levensverwachting. De methode helpt bij het toepassen van palliatieve richtlijnen, kan dienen als ondersteuning bij het Multidisciplinair Overleg en leidt uiteindelijk tot weloverwogen symptoommanagement bij je patiënten. Als hulpmiddel voor het toepassen van de methode is er een set samengesteld bestaande uit de zogenaamde beslisschijf en elf samenvattingskaarten van de meest voorkomende symptomen. Voorbereiding Lees de Inleiding Palliatieve zorg: richtlijnen voor de praktijk. http://www.iknl.nl/docs/default-source/palliatieve-zorg-in-deziekenhuizen/algemene-inleiding-richtlijnen-palliatieve-zorg.pdf?sfvrsn=0 Zoek op internet: www.pallialine.nl o o Algemene principes palliatieve zorg Lees het specifieke deel over de methode besluitvorming in de palliatieve fase. De docent zal de methode besluitvorming uitleggen aan de hand van casuïstiek en is er gelegenheid om met elkaar te oefenen. Daarna wordt een casuïstiek opdracht uitgelegd, die in kleine groepjes verder uitgewerkt. De uitwerking wordt besproken in de les multidisciplinair overleg.. Leerdoelen De deelnemer kan met ondersteuning van de methode besluitvorming in de palliatieve fase : een passende anamnese uitvoeren; een probleem met daarbij de passende oorzaak formuleren; het plan van aanpak, met name gericht op de niet-medicamenteuze interventies, van een patiënt opstellen; uitleggen hoe de methode van palliatief redeneren, bijdraagt aan besluitvorming t.a.v. symptoommanagement; uitleggen uit hoe de methode van palliatief redeneren, bijdraagt aan multidisciplinaire zorg en overleg; de zorg evalueren en zo nodig bijstellen. Leerdoelen bij MDO les: De deelnemer demonstreert in een oefensituatie een actieve bijdrage in een MDO. De deelnemer vertelt welke voorwaarden belangrijk zijn voor een concreet resultaat, naar aanleiding van een MDO waar haar patiënt casus is besproken volgens de palliatieve richtlijnen. 9
2.3 Studieactiviteit 3 Samen werken, samen sterker Voorbereiding: Individueel, 3 sbu D- Uitvoering: 150 minuten opleidingsinstituut/plenair en werkgroep Bij samen werken, samen sterker gaat het om de kwaliteit van de palliatieve zorg in Nederland. Aan de ene kant is de kwaliteit van de palliatieve zorg over het algemeen van hoog niveau, tegelijkertijd zijn er nog veel grote en kleine knelpunten die verbeterd kunnen worden. Behalve een uitleg over kwaliteitszorg bij de palliatieve zorg is deze studieactiviteit vooral bedoeld om kwaliteitszorg te stimuleren en te leren van elkaars best practices. Dat gaat vorm krijgen door korte poster presentaties op de laatste lesdag. Vandaag krijg je hier handvatten voor. Voorbereiding Verzamel voorbeelden, ervaringen van kwaliteitsverbeteringen (projecten) palliatieve zorg van jouw afdeling, uit jouw team, uit jouw instelling of organisatie. Schrijf ze op en neem ze mee. Of als er geen voorbeelden zijn, dan zijn er vast knelpunten of wensen ter verbetering. Vraag zo nodig collega s om mee te denken. Neem de ideeën mee naar deze les. De docent legt het begrip kwaliteitszorg uit, bespreekt de projecten uit jullie instellingen en geeft handvatten en beoordelingscriteria voor de posterpresentaties, die gegeven worden op de laatste lesdag. Leerdoelen De deelnemer: kan uitleggen wat kwaliteitszorg voor de palliatieve zorg in Nederland betekent; kan vertellen hoe kwaliteitszorg in de eigen werksituatie gerealiseerd wordt; presenteert een best practice palliatieve zorg aan collega s. 2.4 Studieactiviteit 4 Hoop Voorbereiding: Individueel, 1 sbu- Uitvoering: 100 minuten opleidingsinstituut/plenair Hopen doen we allemaal en misschien wel ons hele leven lang. Hoop verdwijnt niet naar mate mensen zieker worden en hun situatie uitzichtlozer. Hoop doet leven. Hoe ontstaat hoop en waar is deze op gebaseerd, als je (ernstig) ziek bent. Is er verschil tussen hoop zoals patiënten die beleven en zorgverleners dit zien? Ervaren zorgverleners de hoop van een patiënt als ontkenning van de ernst van de situatie? Welke positieve en stimulerende houding kunnen zorgverleners hebben naar patiënt en naasten toe om uit hoop, de kracht te halen om zich voor te bereiden op het naderende einde. Voorbereiding Denk na over situaties in de praktijk waarin je te maken hebt gehad met hoopvolle palliatieve patiënten. Wat ging daarin goed, wat vond je daarin lastig?. 10
Leerdoelen Deelnemer kan: uitleggen, dat hoop geen valse hoop is, maar van waarde is voor mensen/patiënten; uitleggen, hoe hoop zich verhoudt tot ontkenning; vanuit een eigen standpunt verwoorden wat hoop betekent bij palliatieve patiënten; vertellen welke bronnen van hoop er zijn; uitleggen hoe zij de tips voor gespreksvoering over hoop gaat toepassen in haar eigen werksituatie. 2.5 Studieactiviteit 5 Copen met coping Voorbereiding: Individueel, 3 sbu- Uitvoering: 4sbu+, opleidingsinstituut/hele groep Als professional in de zorg beschik je ongeacht je kennis en ervaring over een professionele basishouding. Dit is de houding waaruit je als professional handelt en waarbij je niet over je grenzen gaat. Wel zal je in situaties komen waarbinnen je moet onderzoeken of er nog enige rek in de grenzen mogelijk is. Dit doe je op basis van keuzes. Een professional kiest voor een benadering die past bij vakinhoudelijk deskundigheid, maar ook aansluit bij de bejegening van de patiënt en de coping van deze patiënt. Zolang de interactie tussen de professional en patiënt goed verloopt, kan het kiezen zowel bewust als intuïtief gebeuren. Door omstandigheden kan de interactie verstoord worden. Hoe en door wie zijn deze signalen waarneembaar en hoe kan je toch bewust blijven kiezen en niet over je grenzen heen te gaan? Deze leeractiviteit gaat hier vaardigheden voor bieden. Voorbereiding Vul de vragenlijst in. Deze wordt eind mei naar je toegestuurd. Graag uiterlijk 13 juni de ingevulde lijst sturen naar reflectie.in.beweging@gmail.com. Leerdoelen De deelnemer: wordt zich bewust van het belang om vanuit haar basishouding te blijven handelen ook als het spannend is in de interactie met de patiënt of met collega s en team; ziet mogelijkheden om tijdens complexe situatie in contact te blijven met zichzelf; legt uit welke aspecten een situatie voor haar complex maken; herkent waarin zij in een complexe situatie haar professionele beroepshouding verliest; legt uit welke handvatten haar helpen om in een complexe situatie zich bewust te blijven van haar professionele basishouding ( en deze eventueel te herstellen). 11
2.6 Studieactiviteit 6 Communicatie Waarom is het gesprek over palliatieve zorg anders dan over curatieve zorg? Voorbereiding: Individueel, 1 sbu- Uitvoering: 2 sbu+, opleidingsinstituut/hele groep Leerdoelen De deelnemer: wordt zich bewust en verwoorden waarom gesprekken in de palliatieve zorg anders zijn dan in de curatieve zorg. legt uit welke gespreksmodellen geschikt zijn om in te zetten in de palliatieve zorg kan uitleggen wat het belang is van waarden exploreren Voorbereiding Je werkt a enige tijd in de palliatieve zorg en je hebt lastige gesprekken meegemaakt over de dood of dood gaan. Bedenk alvast een situatie die je lastig vond, zodat je deze in kunt brengen bij deze les. Wie weet leidt dit dan tot nieuwe inzichten. 2.7 Studieactiviteit 7 Dementie Voorbereiding: Individueel, 1 sbu- Uitvoering: 150 minuten - opleidingsinstituut/hele groep Dementie is een ingrijpend proces voor de patiënt en diens naasten. Het organiseren van zorg en de communicatie over alledaagse zaken en ingewikkelde vraagstukken over behandeling en kwaliteit van leven vraagt veel inzicht en vaardigheden van zorgverleners. Welke vaardigheden je hiervoor in kunt zetten komen in deze leeractiviteit naar voren. Bekende uitgangspunten als samenwerken en proactief de zorg organiseren zijn ook belangrijk om participatie van een patiënt met dementie in zijn of haar situatie met unieke vragen en behoeften te ondersteunen. Voorbereiding Iedereen heeft in meer of mindere mate ervaring met mensen met dementie zowel in werk of privé, of er een beeld bij. Graag zou de docent die ervaringen ontvangen. Misschien heb je ook heel specifieke inhoudelijke vragen. Zet deze dan bij de ervaring. Stuur je bijdragen in een mailtje naar Mariska Schoonderwoerd. Zet daarbij in het onderwerp van de mail dementie en stuur dit uiterlijk 15 september naar m.schoonderwoerd-bosmans@lumc.nl Leestip: Zo verbindt u palliatieve zorg en dementie. Handreiking voor een goede samenwerking http://www.vptz.nl/dynamic/media/1/documents/nieuws/handreiking_palliatieve_zorg_bij _dementie.pdf Leerdoelen De deelnemer: kan bij een patiënten casus onderbouwen of er sprake is van dementie en/of ander onderliggend lijden kan de belangrijkst zorgproblemen voor patiënten met dementie en hun naasten signaleren en rapporteren 12
kan de belangrijkste verpleegproblemen benoemen bij deze patiëntencategorie in de palliatieve fase en motiveren welke zorg en begeleiding hierbij noodzakelijk is kan uitleggen welk andere disciplines proactief betrokken kunnen worden bij de zorg voor dementerende patiënten, zodat deze patiënten alleen in uiterste nood worden verplaatst of opgenomen. 2.8 Studieactiviteit 8 Moreel beraad Voorbereiding: Individueel, 1 sbu- Uitvoering: 3 sbu+, opleidingsinstituut/hele groep Moreel beraad is een begrip voor verschillende vormen van systematisch, ethische reflectie op concrete ervaringen. Dit kan met behulp van verschillende methodes. Ethiek is een integraal onderdeel van het alledaagse werk en ethische reflectie kan tot praktische toepassingen en oplossingen leiden. Het uitgangspunt van een moreel beraad is via een methodiek in gesprek te gaan over een moreel geladen situatie. Moreel beraad helpt bij het verhelderen van standpunten en het nemen van beslissingen. In deze leeractiviteit wordt aandacht besteed aan een methode van moreel beraad maar ook aan de rol van de gespreksleider en hoe je moreel beraad in de eigen werksituatie kunt organiseren. Voorbereiding thuis Welke ervaring heb je met moreel beraad in je huidige werk? Denk hierbij aan hoe vaak vindt moreel beraad plaats, welke methode wordt gebruikt, welke rol heb je hierbij en wat zijn de thema s die besproken worden. Lever een korte casus aan die jij graag zou willen bespreken in een moreel beraad. Je mag ook samen een casus inleveren. Mail je uitwerking deze vraag en de uitgewerkte casus uiterlijk 1 november naar m.schoonderwoerd-bosmans@lumc.nl Tip: Het AMC ontwikkelde Waardenweb.nl. Bezoekers worden uitgenodigd op een speelse manier over morele kwesties na te denken. www.waardenweb.nl Leerdoelen De deelnemer: legt uit hoe zij kan herkennen dat er sprake is van een onderwerp, werksituatie die zich leent voor moreel beraad; legt uit hoe zij een gesprek tussen zorgprofessionals over een moreel beladen casus kan leiden volgens een aangeleerde methode ( bv Nijmeegse methode, Utrechtse methode); legt uit welke praktische voorwaarden noodzakelijk zijn om moreel beraad in de eigen werksituatie te organiseren; demonstreert met behulp van een eigen casus hoe zij methodisch een moreel beraad kan uitvoeren. Afsluiting We sluiten de dag af met een korte mondelinge evaluatie. Alle dagen heb je al op een formulier de verschillende docenten geëvalueerd. We hopen dat je aan het einde van de nascholing kunt terugkijken op geslaagde, leerzame dagen en je al hebt kunnen netwerken en ervaringen hebt gedeeld met je mededeelnemers, collega s. Veel succes in je verdere werk. 13
Bijlage Dit is noodzakelijk om de e-learnings te volgen op medisch onderwijs. Voor Medisch onderwijs moet je een account aanmaken. Hier vind je de uitleg, voor als je hier nog geen account hebt. Ga naar www.medischonderwijs.nl Kies voor Create a new account Daar vul je de gevraagd gegevens in, te herkennen aan de rode sterretjes. Als je dit hebt gedaan ontvang je via het systeem een e-mail (van het LRS-systeem), waarmee je je e-mailadres nog moet valideren. Gebruik hiervoor de link in de e-mail. Als je dit hebt gedaan kun je gebruik maken van Medisch Onderwijs door in te loggen. Maak de e-learning en schrijf je leervragen naar aanleiding van deze e-learnings op en neem deze mee naar de eerste lesdag! - Opfris palliatieve zorg: G3VLL Opfriscursus Palliatieve Zorg http://145.88.211.118/div1/master/client/masterintro.aspx - Palliatieve zorg 3: http://145.88.211.118/div1/master/client/masterintro.aspx Van deze e-learning is vooral voeding en palliatieve sedatie belangrijk. De andere onderwerpen kunnen naar eigen interesse ook gevolgd worden. 14