Samenvattingen van presentaties gegeven tijdens het symposium Samen investeren in de Eems-Dollard Programmaonderdeel 1: Wat weten we wel over de problematiek in het Eemsestuarium, wat weten we niet? De ecologische kennis over het Eemsestuarium Daan Bos, Altenburg & Wymenga (NL) De heer Bos gaf een beeldende presentatie van het kennisdocument, dat in het kader van het Programma naar een Rijke Waddenzee is opgesteld. In dit document is alle, door onderzoek opgedane, kennis over het Eems-Dollardestuarium gebundeld. Hiermee kan de huidige ecologische status van het gebied beoordeeld worden en kunnen hiaten in de kennis zichtbaar worden. De ecologische toestand van het Eems-Dollardestuarium wordt sterk beïnvloed door de morfologie van het systeem. De morfologie, dat is simpelweg de vorm van het estuarium zowel in lengte, diepte als breedte. De morfologie bepaalt hoe het water in het systeem beweegt. Het bepaald de snelheid, de hoeveelheid en de troebelheid van het water. Doordat het water constant is beweging is, kan het slib niet meer bezinken. Hierdoor ontstaat de troebelheid. Om de deelnemers zelf te laten zien hoe troebel het water van de Eems is, had de heer Bos twee waterflessen meegenomen. Eén gevuld met troebel slibwater en de andere met troebel zandwater. Gedurende de dag van het symposium stonden de flessen in de zaal en kon men goed het verschil zien tussen het slib en het zand. Het zand bezonk na een tijdje, het slibwater daarentegen bleef gedurende de hele dag troebel. Slibwater bevat weinig zuurstof, omdat micro-organismen het slib afbreken en hierbij veel zuurstof verbruiken. Voor de Eems betekent dit, dat in de zomermaanden met warme temperaturen er zo weinig zuurstof in het water zit, dat overleven voor vissen bijna onmogelijk is. De heer Bos had ook de goudvis van zijn dochter meegenomen om te demonstreren hoe een vis reageert wanneer hij in troebel, zuurstofloos, water wordt geplaatst. Hij zocht een vrijwilliger om de goudvis in het troebele water te plaatsen, maar niemand in de zaal durfde dit te doen. Dit geeft te denken wat wij de vissen in de Eems aandoen. Het kennisdocument van het programma Naar een Rijke Waddenzee ligt op dit moment voor review bij de Waddenacademie. In januari 2012 zal het kennisdocument ook op deze website worden geplaatst. Estuaria in internationale context Arjan Berkhuysen, Waddenvereniging (NL) Estuaria zijn uitzonderlijke habitattypen waarin verschillende natuurlijke functies samenkomen. Voorop staan de overgangen waar het zoete rivierwater het zoute zeewater ontmoet en hiermee mengt. In dit bijzondere klimaat ontstaat een enorme diversiteit van planten en dieren. De zo genaamde primaire productie, de productie van heel kleine organismen in het water, het phytoplankton, is in estuaria zeer hoog. Dit heeft tot gevolg dat ook andere, grotere organismen zich hier goed kunnen ontwikkelen. Zo ontstaat een gebied dat voldoende voedsel produceert om mosselen, vissen en vogels te herbergen. 1
Estuaria zijn belangrijke kraamkamers voor veel soorten vissen. Sommige dieren leven permanent in een estuarium, andere gebruiken dit gebied op hun trekroute, om te rusten en te foerageren. De Eems-Dollard is daarom ook een belangrijk gebied in internationale context. Wanneer trekvogels hier niet meer voldoende voedsel kunnen vinden om hun trek voort te zetten, dan zullen zij hun land van bestemming niet kunnen bereiken. Dit heeft grote consequenties voor het voortbestaan van verschillende vogelsoorten. In Europa zijn estuaria daarom beschermd onder het Natura 2000-regime van de Vogel- en Habitatrichtlijnen. Landen verplichten zich op basis van deze richtlijnen om te zorgen dat natuurwaarden worden behouden. Er bestaat een zorgprincipe: de natuurkwaliteit mag niet achteruit gaan. De Eems-Dollard als onderdeel van de Waddenzee behoort tot een van de grootste en belangrijkste gebieden ter wereld die voor onze kinderen bewaard moet blijven! Programmaonderdeel 2: Wat is onze ambitie? Hoe werkt een gezond estuarium? Dr. Bastian Schuchardt, Bioconsult (D) De natuurlijke kenmerken van een estuarium zijn een trechtervormige morfologie, menging van zoet en zout water en een dynamiek die onder invloed staat van de getijden. Troebelheid in een estuarium is een natuurlijk verschijnsel. Op het punt waar zoet en zoutwater elkaar ontmoeten ontstaat troebelheid. In een natuurlijk estuarium is dit ergens tussen de riviermonding en de zee. In het geval van de Eems-Dollard is deze troebele zone stroomopwaarts verplaatst in de Eems. De oorzaak van deze verschuiving en van de sterke toename van de troebelheid is niet het storten van baggerslib, maar de verandering van de morfologie van het estuarium. Door diepe, recht getrokken vaargeulen kan de vloed veel sneller instromen en door kanalisering en inpoldering is er minder ruimte waar slib kan bezinken. In een gezond estuarium mag de zuurstofconcentratie niet onder de 4 mg/l dalen en bedraagt de troebelheid minder dan 100 mg per liter in de zoetwaterzone. Worden deze waarden niet gehaald, dan kunnen er geen vissen leven. De oeverzones zijn onbebouwd en begroeid met een hiervoor typische vegetatie met ruimte voor rivierbossen. Er bestaan vlakwaterzones en wadplaten waar een hoge primaire productie kan plaatsvinden en waar het voor jonge vissen en vogels goed toeven is. Veel Europese estuaria zijn ziek. Overal zijn vergelijkbare ziekteverschijnselen herkenbaar. Een van de indicatoren is de stijging van de waterspiegel tijdens vloed in het binnenestuarium. Dit verschijnsel doet zich voor in de estuaria van Elbe, Weser en Eems. Oorzaken hiervoor zijn de uitbouw van het estuarium, kustbescherming en landbouw. De kwelders voor de dijken, waar voedingsstoffen en slib kunnen bezinken, zijn veelal verdwenen. De troebelheid beweegt met het water mee. Het zuurstofgehalte in de Eems is sinds eind 1980 dramatisch gedaald. Zuurstofconcentraties bedragen tegenwoordig, ter hoogte van Leer, minder dan 5 mg per liter. Op andere plaatsen worden zelfs nog lagere concentraties gemeten. Dit heeft grote gevolgen voor het leven in de Eems. De vissoort fint paait niet meer in de Eems, de oorzaak hiervoor zijn de hoge concentraties slib en de lage concentraties zuurstof in het water. Afsluitend beantwoord dhr Schuchardt de vraag: bestaat er een kans voor de Eems om weer gezond te worden? Herstel met 2
behoud van de huidige morfologische aanpassingen zal moeilijk worden. Het is gemakkelijker om enkele aspecten, zoals het zuurstofgehalte en estuarine habitatten te herstellen. De Europese Richtlijnen: Kaderrichtlijn Water, de Vogel- en Habitatrichtlijn zullen hier hopelijk een bijdrage aan leveren. Een visie voor een gezond estuarium Meebewegen met de natuur Michiel Firet, Programma naar een Rijke Waddenzee (in plaats van Klaas Laansma, Het Groninger Landschap) (NL) De Nederlandse Coalitie Wadden Natuurlijk heeft een gezamenlijke toekomstvisie voor de ecologie van het Eems-Dollardestuarium opgesteld. De Coalitie Wadden Natuurlijk bestaat uit: Natuurmonumenten Groninger Landschap Staatsbosbeheer Waddenvereniging Vogelbescherming Stichting WAD Natuur en Milieufederatie Groningen In deze visie willen de natuur- en milieuorganisaties haar doelen verwoorden voor het Eems- Dollardestuarium. Het is een langetermijnvisie die als stip aan de horizon moet worden gezien. Ook willen de natuur- en milieuorganisaties naar aanleiding van deze visie in gesprek gaan met belanghebbenden uit andere sectoren, zoals overheid en bedrijfsleven. De visie is een open uitnodiging aan andere belanghebbenden om mee te denken en samen te werken bij het vinden van oplossingen voor de huidige problemen in het gebied. Programmaonderdeel 3: We willen motiveren en een perspectief bieden Presentatie van het project Perspektive Lebendige Unterems Beatrice Claus, WWF Deutschland (D) Het project Perspektive Lebendige Unterems is een gezamenlijk project van de milieuorganisaties BUND Niedersachsen, NABU Niedersachsen, WWF Deutschland en de Technische Universität Berlin. De partners ontwikkelen in de periode november 2010 tot en met het voorjaar van 2013 in dialoog met betrokkenen ter plaatse diverse situaties voor een herstel van de natuurlijke situatie voor de Ondereems. De Ondereems is de naam voor het deel van de Eems tussen Herbrum en Emden dat onderhevig is aan eb en vloed. De Ondereems maakt deel uit van het Eems-estuarium dat zich uitstrekt van Herbrum tot aan de Noordzee bij Borkum en ook de Dollard omvat. Herstel van de natuurlijke situatie van de Ondereems is dringender dan ooit. De afgelopen 25 jaar is de Ondereems tussen Papenburg en Emden steeds verder en steeds dieper uitgebaggerd opdat Meyer Werft in Papenburg de almaar grotere cruiseschepen over de Eems kon laten varen. De combinatie van het uitdiepen en rechttrekken van de vaarweg en langdurige baggercampagnes om de vaardiepte in stand te houden, hebben in nog geen twintig jaar tijd geleid tot een dramatische verslechtering van de ecologische situatie van de Ondereems. Een groot aantal maanden per jaar kunnen er in de Ondereems geen vissen meer leven vanwege het gebrek aan zuurstof. Door 3
verharding van de oevers, uitbaggering, slibvorming en het verlagen van de waterstand is een groot deel van de riviereigen biotoop verloren gegaan. Ecologisch gezien zou een verhuizing van Meyer Werft naar een kustlocatie de beste oplossing zijn. Dit bleek in het verleden echter politiek niet haalbaar. Om een doorbraak te forceren in het langdurige conflict tussen de aantasting van de rivier enerzijds en de economische belangen van de regio anderzijds, hebben milieuorganisaties voorgesteld een kanaal te graven tussen Leer en Papenburg en te streven naar ecologisch herstel van dat deel van de Eems. Binnen het project wordt op dit moment gekeken naar verschillende methoden om de aquatische ecologie van de Ondereems te saneren. Alle onderzochte methoden gaan er vooralsnog vanuit dat de vaargeuldieptes zoals die thans zijn vastgelegd voor de Eems behouden blijven. Een van de onderzochte methoden behelst een vervlakking van de Ondereems voor wat betreft het stuk tussen Leer en Papenburg, ervan uitgaande dat er voor dit stuk een kanaal wordt aangelegd als vaarroute voor de beroepsvaart. Daardoor zou de waterkwaliteit van de gehele Ondereems (van Herbrum tot Emden) substantieel verbeterd kunnen worden. Het effect van de beschreven maatregel op waterstanden, stromingssituatie en transport van slibdeeltjes werd om te beginnen onderzocht aan de hand van een hydronumerisch model van de Eems. Uitkomst van het onderzoek was dat een vervlakking van de Eems als maatregel in principe zeker effect kan sorteren maar dat de omvang van die maatregel bij lange na niet voldoende zou zijn om te komen tot de noodzakelijke ecologische sanering van de Ondereems. Daarom zal deze aanpak binnen het project Perspektive Lebendige Unterems niet verder worden gevolgd. Op dit moment worden er in het kader van het project de volgende scenario s nader onderzocht: - Verlenging van het estuarium door afbraak van de stuw in Herbrum, gecombineerd met de aanleg van getijpolders - Aanleg van meerdere getijpolders en overige maatregelen Samengevat omvat het project de volgende activiteiten: - Het uitwerken van natuurstreefdoelen voor de Ondereems; - Het opbouwen van een dialoog met lokale natuur- en milieubeschermers; - Het opstellen en visualiseren van diverse natuurherstelscenario s; - Het doorontwikkelen van scenario s, interactief en in dialoog met andere spelers - EU-brede ervaringsuitwisseling met andere projecten - Het beoordelen van scenario s. Daarbij wordt gekeken naar het bereiken van natuurstreefdoelen, de effecten voor het huidige gebruik van de Eems, de haalbaarheid, de onderhoudsinspanning en minimalisering van ingrepen. - Daarnaast wordt de implementatie van natuurherstelmaatregelen voorbereid. Maatregelen Eems-Dollard: wat kan Nederland doen? Hein Sas, Programma naar een Rijke Waddenzee (NL) Wanneer we praten over het oplossen van de huidige problemen zijn de Nederlandse ogen vaak op de Duitse zijde gericht. Maar alleen gezamenlijk kunnen beide landen een verbetering van de natuur tot stand brengen. De oorzaak van de problemen in de Eems liggen vaak aan Nederlandse zijde in het buitenestuarium van de Eems. In het verleden ging men er vaak vanuit dat de toename van de vertroebeling wordt veroorzaakt door het baggeren. Inmiddels zijn wetenschappers het er over eens dat de vertroebeling vooral wordt veroorzaakt door diepere vaargeulen, waardoor de vloed sneller kan instromen. De heer Sas presenteert een aantal ideeën hoe Nederland zijn steentje kan bijdragen met maatregelen die aan Nederlandse zijde genomen kunnen worden. Hij benadrukt dat voor alle gepresenteerde ideeën grondig onderzoek nodig is, voor overgegaan kan worden tot uitvoering. Vermindering tidal pumping Tidal pumping is een verhoogde watertoevoer met een verminderde waterafvoer. Het water in de 4
Eems komt voor een (groot) deel uit Nederland. Door in Nederland maatregelen te nemen die de snelheid van het binnenstromende water afremmen kan het effect van tidal pumping vermindert worden. Geulwandsuppletie zou een mogelijkheid kunnen zijn. Hierbij wordt op een deelstuk van de vaargeul een vernauwing aangebracht om het water af te remmen. De geul blijft breed genoeg om twee schepen naast elkaar te laten varen.tevens kan het uitdiepen van de bocht van Watum bijdragen aan een oplossing, omdat hierdoor het water beter kan stromen en omdat het bijdraagt aan herstel van het tweegeulenstelsel. Verbetering vismigratie Een deel van het stroomgebied van de Eems ligt in Nederland: de Westerwoldse Aa/ Ruiten Aa. Door het openen van de verbinding van de Westerwoldse Aa naar de Eems-Dollard kan deze rivier misschien dienst doen voor de passeerbaarheid van trekvissen naar de Eems. De vissen zouden bovenstrooms van de stuw bij Herbrum in de Eems geleid worden. Dit is slechts een tijdelijke oplossing, uiteindelijk moet het slib en zuurstofprobleem in de Eems aangepakt worden. Meer overgangszones land-water Overige opgaven aan Nederlandse zijde zijn het versterken van overgangszones van land-water (kwelders, vispassages etc.). Ecoshape building with nature: een nieuwe benadering voor werk(en) in estuaria Jan van Dalfsen, Deltares (NL) Het programma Ecoshape - building with nature is ontstaan op initiatief van twee grote Nederlandse baggerbedrijven, Boskalis en Van Oord. Binnen het consortium van Ecoshape zijn de sectoren industrie, overheid, wetenschap en kennisinstellingen vertegenwoordigd. Uitgangspunt is om bij bouwen gebruik te maken van de dynamiek van het natuurlijk systeem. De krachten van de natuur worden hierbij benut om waterbouwkundige infrastructuur tot stand te brengen en tegelijkertijd kansen te scheppen voor de natuur. Er wordt onderscheid gemaakt tussen zachte oplossingen en harde oplossingen. Zachte oplossingen vragen beperkte financiële investeringen maar vragen veel tijd en ruimte. Harde oplossingen daarentegen vragen grote financiële investeringen en zijn minder flexibel, maar leveren daarvoor wel direct resultaat op. Voor de Eems-Dollard zou de versmalling van de vaargeulen een harde oplossing zijn. Aan de diepte van de vaargeulen kan op dit moment niets worden gedaan. Het vergroten van het areaal van wadplaten waar het slib kan bezinken, zou een zachte maatregel zijn. Een probleem in het Eems-Dollardestuarium maar ook in andere estuaria is, dat zij beschermd zijn onder het Natura2000 regime. Deze regelgeving maakt het moeilijk om in de gebieden te werken, ook al zou het gebied er uiteindelijk van profiteren. De aanpak vanuit het programma Ecoshape zou in de Eems-Dollardestuarium kunnen leiden tot een win-win-win situatie: hierbij profiteren natuur, bedrijfsleven en algemene veiligheid van de genomen maatregelen. 5