Programma 3: Estuariene overgangen

Transcriptie

1 Programma 3: Estuariene overgangen In het waddengebied zijn veel geleidelijke overgangen tussen zoet en zout water, tussen nat en droog en tussen hoog en laag verdwenen. Dijken en sluizen sluiten het binnenland bijna hermetisch af, en vissen treffen tegenwoordig na een lange reis een dichte deur. De natuurorganisaties willen overal in het waddengebied geleidelijke overgangen creëren, uiteraard zonder dat de veiligheid in het geding komt. Maatregelen als het binnenlaten van zout water stuiten echter vaak op maatschappelijke weerstand. Grote projecten, zoals het openen van de Afsluitdijk, vergen daarom in eerste instantie meer onderzoek en draagvlak. Op korte termijn zijn wel kleinschalige natuurtechnische maatregelen mogelijk. Op de ene plek met een buis door de zeedijk, op de andere met een vispassage of een natuurlijker spuiregime. foto: Rens van Stralen Vroeger zat de waddenkust vol met diepe inhammen, waar het water vrij in- en uitstroomde. Noord-Nederland telde twee grote riviermondingen, ook wel estuaria genoemd, en een grote lagune, de voormalige Zuiderzee. In de Zuiderzee kwam het brakke water tot nabij Kampen, via de Lauwerszee bereikte het waddenwater steden als Dokkum en Groningen, en via Eems-Dollard estuarium stroomde het zeewater ver de Eems en de Westerwoldse Aa in. In deze estuaria lagen robuuste en stabiele brakwatergebieden, waar het zoute zeewater en zoete rivierwater zich vermengden. Naast deze grote riviermondingen stroomden aan de kust nog vele kleinere riviertjes de Waddenzee in. Inmiddels zijn nagenoeg al deze riviermondingen verdwenen. Op kleine schaal bestaan er wel nog plaatsen waar zoet water afstroomt in zee, bijvoorbeeld door de slenken op de kwelders. Belang van estuariene overgangen In estuariene overgangen ontmoeten zoet en zout elkaar, en juist dat maakt ze waardevol. Veel dieren en planten zijn afhankelijk van brak water. Zo zijn brakke

2 zeearmen de paaigebieden voor haring, ansjovis en spiering. Trekvissen als paling, spiering, steur en fint zoeken in het voorjaar deze overgangen op om naar brak en zoet water te zwemmen. Brakwatergebieden zijn ook cruciaal voor plantensoorten die houden van brak water, zoals zeebies. In de slikkige bodems van brakwatergebieden leeft bovendien het voedsel van garnalen en jonge platvis. Zoet-zoutovergangen vormen daarmee een essentiële schakel in de voedselketens van binnenwater, wad en Noordzee. Ze zijn een onmisbare brug tussen zee en land. Binnen het provinciaal, nationaal en Europees overheidsbeleid is de wens om zoetzoutovergangen te realiseren diep geworteld. In beleidsstukken van het ministerie van Verkeer en Waterstaat (vierde Nota waterhuishouding), van het ministerie van LNV (Structuurschema Groene Ruimte) en van het ministerie van VROM (Nota Ruimte) staat vermeld dat er meer aandacht moet komen voor geleidelijke zoetzoutovergangen. De Commissie Meijer (AGW) pleitte in het rapport Ruimte voor de Wadden voor een omvangrijk investeringsplan, gericht op onder meer het herstel van zoet-zoutovergangen. Op deze wijze wordt de Waddenzee groter en robuuster, zo meldt het rapport. Toestand van de estuariene overgangen Brakwatergebieden zijn in Nederland schaars geworden. Door het opheffen van natuurlijke uitwateringen en het bouwen van afsluitdijken, zijn nagenoeg alle lagunes en estuaria verdwenen. Van de twee grote overgangsgebieden zijn de Zuiderzee en de Lauwerszee afgedamd. Maar ook het Eems-Dollard estuarium, het laatste nog open estuariene systeem in Noord-Nederland, is incompleet door inpoldering van slikken en kwelders, de aangelegde barrières in het achterland en door vermindering van de waterkwaliteit. Een probleem waar de riviermondingen mee kampen, is vertroebeling door de vele bagger- en stortactiviteiten om de vaargeulen open te houden voor de scheepvaart. De Eems heeft bijvoorbeeld al de bijnaam de gele rivier, zoveel slib zweeft er in het water. Veel dieren en planten die leven in brak water hebben te lijden van deze ontwikkelingen. Vooral trekvissen zijn de dupe. Deze vissen vonden de riviermondingen de een na de ander gesloten. De Nederlandse kust is een bijna ondoordringbare vesting geworden. Niet voor niets worden deze vissoorten zeldzamer. De paling gaat zelfs dramatisch in aantal achteruit. Door de vangst van de beroepsvisserij.en de verminderde intrek is de aalstand drastisch teruggelopen

3 De dichte deur speelt niet alleen de flora en fauna parten. Weliswaar is de zeewering nu veiliger dan vroeger, en blijft dankzij de dijken het binnenland gevrijwaard van het wassende water. Nadeel van de dijken en sluizen is echter dat het overtollige regenwater niet meer snel geloosd kan worden. Klimaatverandering, bodemdaling en zeespiegelstijging vergroten dit probleem, en vragen in de nabije toekomst om extra maatregelen, zoals het vergroten van de lozingcapaciteit en het aanleggen van waterbergingsgebieden. Dergelijke maatregelen sluiten vaak naadloos aan op kansen voor natuurherstel. Doelen Programma Estuariene overgangen Met het Programma Estuariene overgangen wil de natuurbescherming het volgende bereiken: 1. Herstel van de drie grote brakwater-overgangssystemen: IJsselmeer, Lauwersmeer en Eems-Dollard. 2. Het herstellen of realiseren van meerdere kleinere estuariene systemen. 3. Het realiseren van een onbelemmerde vismigratie, van monding tot bovenloop. 4. Het verdiepen van de kennis over herstelstrategieën voor estuariene overgangen. Herstelmaatregelen De Nederlandse natuurbescherming grijpt het Waddenfonds aan om een transitie op gang te brengen naar een duurzaam waddengebied. Acht natuurorganisaties slaan hiervoor de handen ineen. Eind 2005 presenteerden ze het waddenherstelplan Het Tij Gekeerd, een strategische visie voor investeringen in het waddengebied. In het voorjaar van 2007 verscheen het vervolg. Onder de titel Het Tij Geleerd ontwikkelden de natuurorganisaties samen met veertien onderzoeksinstellingen een samenhangend programma voor natuurherstel en kennisontwikkeling. Het programma estuariene overgangen is één van de deelprogramma s. De permanente samenwerking zorgt voor verdieping van de kennis van het waddenecosysteem, en maakt dat keuzes voor herstelmaatregelen gefundeerd worden gemaakt. De in dit programma gepresenteerde herstelmaatregelen zijn het resultaat van uitvoerig onderzoek en overleg door deskundigen. Natuurherstel in het Waddengebied vereist geleidelijke overgangen tussen het zoete en zoute water. Langs de kust en op de Waddeneilanden liggen tal van kansen om de harde grens te doorbreken. Dat kan onder meer door instellen van een natuurlijker spuiregime, het verleggen van dijken, het realiseren van een gedempt getij, het gedeeltelijk openen van dammen en het optimaliseren van baggerwerkzaamheden.

4 Grootste effect sorteert het eventuele herstel van het grote estuarium Lauwersmeer en van de voormalige lagune, het IJsselmeer. Dergelijke maatregelen stuiten echter nog op grote maatschappelijke weerstand. De veiligheid van het achterland is in het geding, en boeren denken dat hun land verzilt en onbruikbaar wordt. Het tegendeel is vaak het geval, maar meer onderzoek en draagvlak zijn nodig om de samenleving mee te krijgen in de gedachte dat het zoute water meer ruimte moet krijgen. Veiligheid en natuurherstel gaan veelal goed samen. Door de klimaatverandering en zeespiegelrijzing zijn we genoodzaakt om de grens tussen land en zee op een duurzame wijze veiliger te maken. Tal van natuurtechnische maatregelen slaan twee vliegen in één klap: ze verhogen zowel de veiligheid als de voor de natuur zo belangrijke geleidelijke overgangen. 1. Herstel grote brakwatergebieden De langste en meest kansrijke locatie voor natuurherstel is de Afsluitdijk, die in 1932 werd voltooid. Diverse ideeën voor natuurherstel zijn binnen Het Tij Geleerd de komende jaren onderwerp van studie. Langs de Afsluitdijk liggen mogelijkheden voor een brakke zone. Kan de Afsluitdijk open staan, dan ontstaat meer dynamiek, krijgen de zand- en slibstromen hun natuurlijkheid deels weer terug en is meer vismigratie mogelijk. De dijk zou kunnen worden verbouwd tot een stormvloedkering, zodat de veiligheid van de IJsselmeerdijken en van het achterland is gewaarborgd. Ook het Lauwersmeer, waar in 1969 een eind kwam aan eb en vloed, moet in de toekomst meer meebewegen met de Waddenzee. Natuurorganisaties willen in het Lauwersmeer de getijden in ere herstellen. Eb en vloed zorgen dat het gebied open blijft, en dat de brakwatervegetatie weer zal terugkeren. Met een gedempt getij kan het Lauwersmeer langer zoet water opvangen en krijgt de Waddenzee meer ruimte, waardoor de zeespiegelrijzing beter kan worden opgevangen. Het enige resterende estuarium dat niet hermetisch is afgesloten, het Eems-Dollard estuarium, verdient meer aandacht. Het estuarium holt in kwaliteit achteruit, en bevindt zich inmiddels in de gevarenzone. Door het vele baggeren en vervuiling door bedrijvigheid is het water er troebel en zuurstofarm. Herstel vergt nauw overleg tussen Duitsland en Nederland, maar beide landen kijken niet verder dan hun eigen grens. In het Eems-Dollard estuarium mondt naast de Eems ook de Westerwoldse Aa uit. Daar heeft Nederland het heft in eigen handen en daar liggen dus diverse kansen. De Westerwoldse Aa ligt nu nog strak ingesnoerd tussen rivierdijken. Op meerdere plaatsen kan deze dijk naar achteren worden geschoven, zodat ruimte ontstaat voor

5 natuur, recreatie en waterberging. Vissen die de sluis van Nieuwe Statenzijl zijn gepasseerd kunnen in deze nieuwe natte natuur paaien en opgroeien. 2. Realiseren van kleinschalige zout-zoetovergangen Het is mogelijk om kunstmatig langs de kust nieuwe zout-zoetovergangen te creëren. Een reeds beproefde methode hiervoor is het aanleggen van een buis door de waddendijk, waardoor het zoute waddenwater het binnenland in en uit kan stromen en daar in contact kan komen met het zoete binnenwater. Polder Breebaart in Oost- Groningen is begin van de eeuw op deze wijze ingericht als gedempt getijdengebied. Elke eb- en vloedbeweging stroomt zeewater de polder in en uit. De ingreep werkte als een magneet op kluten, en al snel groeiden binnendijks tal van plantensoorten die op de kwelder thuishoren. Vissen zwemmen ombekommerd heen en weer via een ingenieuze constructie met een visvriendelijke vijzel. De laatste tijd kampt het gebied met het probleem dat de geul dichtslibt, wat aanvullend onderzoek vraagt. Hiervoor wordt in 2007 een projectvoorstel ingediend. Een enigszins vergelijkbare constructie als in Breebaart staat op stapel voor de Noord- Friese waddendijk, nabij het dorp Hallum. Het project It Hallumer Ryt realiseert daar buitendijks een verbinding tussen zoet en zout. Ook andere locaties lenen zich om een overgang tussen zoet en zout te realiseren of te versterken. Zo is het wellicht mogelijk om meer zoet water te lozen bij Noordpolderzijl in Groningen, zodat buitendijks een meer gevarieerde overgang ontstaat. Een aantal van dit type projecten is overigens opgenomen in het Programma Kwelders en Parelsnoer Op de eilanden treffen we op de kwelders nog natuurlijke slenken, die het binnenland diep insnijden, en zich tijdens vloed vanuit de Waddenzee vullen met zeewater. Omdat ze tevens regenwater afvoeren, is het water in de slenken vaak brak. Een aantal van deze slenken is in het verleden bedijkt en ingesnoerd. Projecten voor zoet-zout overgangen op de Waddeneilanden zijn verder uitgewerkt in het Programma Dynamische eilanden. 3. Een onbelemmerde vismigratie Het herstel van de visstand in de Waddenzee én in de binnenlanden vereist een onbelemmerde vismigratie, bijvoorbeeld met vispassages en een visvriendelijk sluisbeheer. Het aanleggen van vispassages is op tientallen plaatsen mogelijk, zoals bij Nieuwe Statenzijl, Noordpolderzijl en Drie Delfzijlen. Het passeren van de waddenkust is voor vissen niet afdoende. Het is belangrijk de gehele rivier, van mondig

6 tot bovenloop, vrij passeerbaar te maken. Reeds genomen vismaatregelen werpen hun vruchten af. In de Drentse Aa is onlangs weer rivierprik gevonden. Deze vissoort leeft in zee en trekt, zoals de aal, het binnenwater in om uiteindelijk in de bovenlopen te paaien. Meer maatregelen zijn nodig om alle hindernissen in de beeklopen aan te pakken. 4. Onderzoek en monitoring Voor het herstel van de grotere estuaria is het zaak om eerst te experimenteren met maatregelen en daaraan toegepast onderzoek te koppelen. Het is essentieel dat herstelmaatregelen, monitoring en onderzoek in samenhang plaatsvinden. Voor alle herstelprojecten geldt dat de kennis over de resultaten moet worden gebundeld. Projecten Programma Estuariene overgangen Voor het Programma Estuariene overgangen dienen acht natuurorganisaties in 2007 één project in bij het Waddenfonds. Een aantal andere herstelprojecten voor estuariene overgangen is opgenomen onder het Programma Dynamische eilanden en het Programma Kwelders en parelsnoer. Het project It Hallumer Ryt, waar It Fryske Gea nauw bij betrokken is, wordt ingediend door het Wetterskip Fryslân. Door de wijdlopende problematiek van het herstel van estuariene overgangen, die ingewikkelde oplossingen vragen (waarvoor meer voorbereidingstijd nodig is) en het gebrek aan eenduidige zeggenschap over de terreinen waar het om gaat, ligt voor het herstel van de drie grote zoet-zoutovergangen op dit moment de oplossing buiten het directe bereik van de natuurorganisaties Om het pad voor de komende jaren verder uit te stippelen, werken op het ogenblik natuurbescherming en wetenschap binnen het project Het Tij Geleerd samen. Voor het Programma Estuariene overgangen kunnen de potentiële aanvragers in volgende jaren terecht bij een HTG deskundigenteam dat bestaat uit een netwerk van onderzoekers en van deskundigen van de natuurorganisaties. Zij helpen de onderzoeksvragen formuleren, zoeken mee naar processen die het meest kansrijk en sturend zijn en zorgen dat de juiste meetgegevens op tafel komen. De projecten die hieruit volgen, en die investeringen vergen, worden de komende jaren bij het Waddenfonds ingediend.