a) Getijdenwerking en overstromingen op de Schelde

Transcriptie

1 EXCURSIEPUNT DE SCHELDEVALLEI Hoogte = Ter hoogte van het voormalige jachtpaviljoen, De Notelaar, gelegen aan de Schelde te Hingene (fig. 1 en 2), treffen we een vrij groot slikke- en schorregebied aan, van zo n 30 ha. Dit slikke- en schorregebied laat ons toe om van dichtbij kennis te maken met een aantal geomorfologische kenmerken en processen, die typisch zijn voor een estuarium zoals dat van de Schelde. Met een estuarium bedoelen we een riviermonding of zeearm, die onder invloed staat van getijdenwerking. a) Getijdenwerking en overstromingen op de Schelde - We beginnen met een kijkje van op de dijk. Wanneer het laagwater is, en we kijken in de richting van de Schelde, dan zien we duidelijk het verschil tussen de dichtbegroeide schorren en kale, onbegroeide slikken. Dit verschil in begroeiing is te wijten aan een verschil in overstromingsfrequentie. Het waterpeil op de Schelde schommelt hier namelijk elke dag met zo n 5,5 m hoogteverschil tussen laag- en hoogwater, onder invloed van de getijdenwerking. Als gevolg van deze getijdenwerking worden slikken en schorren periodiek overstroomd. Schorren overstromen enkel tijdens de hoogste hoogwaters. Dat wil zeggen dat ze rond springtij gedurende ongeveer 1 week 2 maal per dag overstromen, waarbij de overstromingshoogte maximaal is bij springtij (gemiddeld zo n 0,5 m boven het schoroppervlak) (fig. 15). Rond het daaropvolgende doodtij staan de schorren gedurende ongeveer 1 week droog. Nog een week later (volgende springtij) zullen ze weer 2 maal per dag overstromen, enz. Tijdens zo n individuele overstroming staan de schorren ongeveer 1 tot 2 uur onder water. De slikken daarentegen worden in principe door elk hoogwater (dus ook bij doodtij) overstroomd. 27

2 - Hoe komt het nu dat we hier, op zo n 100 km van de Scheldemonding in de Noordzee, zo n sterke getijdenwerking aantreffen op de Schelde? De getijdenwerking, die ontstaat op de oceanen als gevolg van de aantrekkings- en centrifugaalkrachten in het systeem Aarde-Maan-Zon, plant zich vervolgens als een zogenaamde getijdengolf voort doorheen de Noordzee en dringt vervolgens het Schelde-estuarium binnen. Bij het passeren van de golftop op een bepaalde plek in het estuarium, is het dus hoogwater, en bij het passeren van de golftrog is het laagwater. Tijdens zijn voortplanting doorheen het Schelde-estuarium wordt de getijdengolf bovendien zeer sterk vervormd. Aan de Scheldemonding ter hoogte van Vlissingen bedraagt het verschil tussen hoog- en laagwater gemiddeld 3,8m. Doordat de diepte en de breedte van de Schelde landinwaarts afnemen, wordt de getijdengolf in eerste instantie opgestuwd. Daardoor neemt het getijverschil landinwaarts toe tot gemiddeld 5,3m te Temse, gelegen op zo n 100km van de Scheldemonding. Verder landinwaarts wordt de wrijving van de watermassa met de bodem en oevers zodanig groot, dat het getijverschil weer afneemt. Uiteindelijk dringt het getij door tot in Gent (op 160km van de monding), waar het getijverschil door wrijving weer is afgenomen tot gemiddeld zo n 2m. Mocht de getijdenwerking in Gent niet worden gestopt door sluizen, dan zou zij nog verder landinwaarts doordringen. Ook op een aantal zijrivieren, zoals de Rupel, Nete, Dijle, Zenne, en Durme treedt getijdenwerking op en wordt de getijdengolf geleidelijk aan uitgedoofd door wrijving. 28

3 Figuur 245: Overstromingsdynamiek (waterpeil boven schoroppervlak) gemeten op de schorren van de Notelaar, met een typische hoogteligging rond het gemiddelde hoogwaterpeil. (A) 1 individuele overstroming; (B) 1 springtij-doodtij cyclus (ca. 14 dagen); (C) opeenvolgende springtijdoodtij cycli. S = springtij; D = doodtij. (bron: Temmerman 2003) 29

4 - De getijdenwerking in de Schelde is echter geen statisch gegeven: zij is zeer sterk veranderd in de loop van de afgelopen eeuwen. Vanaf ongeveer het begin van de 20e eeuw is men begonnen met het zeer systematisch meten van de getijbeweging in de Schelde. gemiddelde hoogwaterpeil (m TAW) afstand tot de Scheldemonding (km) Figuur 256: Het gemiddelde hoogwaterpeil langs de Schelde, voor de jaren 1931, 1955, en Merk de duidelijke landinwaartse verschuiving op in het maximale hoogwaterpeil langs de Schelde. (Bron: Temmerman 2003; Data: AWZ) Ter hoogte van de Scheldemonding is het GHW over de periode gestegen met ca. 18cm, terwijl meer landinwaarts in het Vlaamse deel van het estuarium, stroomopwaarts van Rupelmonde, het GHW tot 90cm gestegen is. Bovendien zijn de Scheldedijken precies het laagste langs dit deel van de Schelde, waar het GHW het snelste stijgt (Fig. 15). Het Vlaamse gedeelte van het Schelde-estuarium, stroomopwaarts van Antwerpen, is dus het meeste gevoelig aan overstromingen. Als het GHW aan dezelfde snelheid blijft stijgen als de afgelopen 70 jaar (en er is niks dat er op wijst dat dit niet zo zou zijn), dan zal tegen 2100 het GHW met anderhalve meter gestegen zijn ter hoogte van Hamme. Dat wil zeggen dat bij ongeveer elk normaal springtij (om de 14 dagen) het water daar over de Scheldedijken zal stromen! 30

5 - Hoe komt het nu dat het GHW in het Schelde-estuarium zo snel stijgt? 1) 2) 3) b) Geomorfologische processen : sedimentatie en erosie Tijdens overstroming van de schorren treden sedimentatie en erosie processen op. Enerzijds draagt het overspoelende water sedimenten (slib, fijn zand, organisch materiaal, ) in suspensie en dit gesuspendeerde sediment wordt gedeeltelijk afgezet op de schorre (=sedimentatie). Anderzijds gaat het overspoelende water op bepaalde plekken de bodem uitschuren (=erosie). Deze sedimentatie/erosie processen leiden tot geomorfologische veranderingen = morfodynamiek. Algemeen kunnen we stellen dat in getijdenlandschappen meer sedimentatie dan erosie optreedt. Dit heeft te maken met het feit dat de vloed korter wordt dan de eb, zodat de vloedstroom sterker wordt dan de ebstroom. De sterke vloedstroom kan dus vanuit de zee materiaal aanvoeren naar het estuarium. De daarop volgende ebstroom is echter zwakker dan de vloedstroom en kan het gesedimenteerde materiaal (tijdens hoogwater) slechts ten dele weer eroderen en afvoeren. Bij de volgende vloed wordt het materiaal wel weer geërodeerd en weer dieper in het estuarium afgezet. Op termijn zullen estuaria dus opgevuld worden met sediment en ophogen totdat de hoogste delen nog nauwelijks door het getij worden overstroomd. Dit proces noemen we verlanding. Om deze reden moet men in de Schelde continu baggeren, om de Schelde bevaarbaar te houden voor grote zeeschepen naar de Antwerpse haven. 31