Maatschappelijke effecten van de accijnsverhoging op diesel en lpg

Klaas Bangma; Pieter Fris, Dick Snel Opdrachtgever; BOVAG Zoetermeer, 22 oktober 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave Samenvatting 7 1 Directe effecten 11 1.1 Inleiding 11 1.2 Effecten van de accijnsverhoging voor Nederland 11 1.3 Effecten van de accijnsverhoging voor de grensregio 17 2 Consumentenbestedingen 19 2.1 Inleiding 19 2.2 Consumentenbestedingen 19 3 Grenseffecten 21 3.1 Probleemschets 21 3.2 Omvang grensoverschrijdend winkelen 21 5

Samenvatting Per 1 januari 2014 is de accijns voor diesel en lpg verhoogd. Hiermee is de prijs aan de pomp in Nederland hoger komen te liggen dan in Duitsland en België. Dit heeft vooral in de grensstreek geleid tot belangrijke negatieve effecten. In opdracht van BOVAG heeft Panteia de maatschappelijke effecten onderzocht van de accijnsverhoging op diesel en lpg. Hierbij is gekeken naar: (1) De directe gevolgen voor de pomphouders (2) De invloed van de accijnsverhoging op het besteedbaar inkomen van huishoudens (3) De gevolgen van de accijnsverhoging op het grensoverschrijdend winkelen. Voor deze drie onderdelen wordt ingegaan op de effecten voor de overheidsfinanciën en de consequenties voor de werkgelegenheid. Verkoopvolume diesel en lpg afgenomen Inwoners van de Nederlandse grensstreek zijn in 2014 vaker gaan tanken in België en Duitsland. Ook internationaal werkende transporteurs zullen vaker in Duitsland of België tanken in plaats van Nederland. Zij zullen vaker bij hun ritplanning de tankbeurten buiten Nederland inplannen. Dit is het niet-regio gebonden tanken over de grens. Beide vormen van tanken over de grens hebben ertoe bijgedragen dat het verkoopvolume van vooral diesel in 2014 in Nederland aanzienlijk lager is dan in 2013. Op basis van de verkoopontwikkeling in het eerste half jaar van 2014 kan de daling van de totale dieselverkoop in Nederland geschat worden op 500 miljoen liter. Dit komt neer op een afname van 7% ten opzichte van 2013. Voor lpg is dat 102 miljoen liter lager (-20%). De daling van de dieselverkoop kan voor 249 miljoen liter toegeschreven worden aan het toegenomen tanken in Duitsland en België van inwoners uit de Nederlandse grensstreek. Voor 259 miljoen liter kan de daling toegeschreven worden aan het niet-regio gebonden tanken over de grens door met name vrachtauto s. Verder zijn er diverse andere factoren die invloed hebben op de veranderende afzet van diesel. Zo neemt de afzet van brandstof af door de verkoop van zuiniger personenauto s en vrachtauto s. Een opwaarts effect op de afzet van diesel gaat uit van de aantrekkende economie. Voor de daling van het verkoopvolume bij lpg spelen weglekeffecten naar België of Duitsland veel minder een rol. Misgelopen accijnsinkomsten door grensoverschrijdend tanken Ondanks de sterke afname van het verkoopvolume van diesel, nemen toch de accijnsinkomsten uit diesel voor het rijk toe. De accijnsverhoging op diesel is procentueel hoger geweest dan de daling van het verkoopvolume. Toch loopt het rijk een deel van de accijnsinkomsten mis door het toegenomen grensoverschrijdend tanken. Die misgelopen inkomsten zullen in 2014 uitkomen op ongeveer 243 miljoen euro, naast 15 miljoen euro aan misgelopen accijnzen door vraaguitval. Banenverlies bij tankstations in grensstreek Vooral tankstations aan de grens laten een sterke verkoopdaling zien. Voor een aantal tankstations zal dit op termijn sluiting betekenen. Voor andere tankstations zal dit betekenen dat zij minder personeel in dienst zullen hebben. Voor de werkgelegenheid betekent dit in de grensstreek binnen twee jaar een werkgelegenheidsverlies van 330 fulltime banen. Door het niet-regio gebonden tanken over de grens en door een algemene vraaguitval, komt het totale banenverlies bij tankstations in heel Nederland op termijn uit op ruim 700 banen. Negatief werkgelegenheidseffect van krimp consumentenbestedingen De accijnsverhoging op diesel en lpg heeft een negatief effect op de bestedingen van consumenten en daarmee op de Nederlandse economie en de werkgelegenheid. Het geld dat aan extra belastingen wordt afgedragen, kunnen consumenten en bedrijven niet meer aan andere zaken besteden. De rijksoverheid gebruikt de extra accijnsinkomsten om het overheidstekort te beperken. De extra accijnsinkomsten vloeien hiermee niet terug de economie in door middel van extra overheidsuitgaven. Het negatieve effect op de 7

particuliere consumptie leidt tot een lager nationaal inkomen en daarmee tot een afname van de werkgelegenheid. De daling van de werkgelegenheid binnen twee jaar door dit indirecte effect kan geschat worden op circa 5.500 full-time banen (bovenop het banenverlies in de tankstationbranche). Minder werkgelegenheid zal de werkloosheid doen toenemen. Bij 5.500 extra werkloosheidsuitkeringen leidt dit tot een extra uitgavenpost voor de Rijksoverheid van 137 miljoen euro. tabel A budgettaire negatieve gevolgen van accijnsverhoging diesel en LPG per 1 januari 2014 bedrag in mln. euro Accijnsderving door: - Accijnsderving weglekeffect in de grensstreek 120 - Accijnsderving niet aan grensstreek gebonden weglek 124 - Vraaguitval 15 Krimp consumentenbestedingen - Werkloosheidsuitkeringen 137 Grensoverschrijdend winkelen - BTW- en accijnsderving tabak en alcohol 17 à 34 - Werkloosheidsuitkeringen 25 à 50 Totaal gevolgen overheidsfinanciën 438 à 480 Bron: Panteia. tabel B werkgelegenheidsgevolgen (banen in full-time eenheden) op middellange termijn (tot 2 jaar) van de accijnsverhoging op diesel en LPG per 1 januari 2014 Aantal banen Tankstations 700 Krimp consumentenbestedingen 5.500 Grensoverschrijdend winkelen 1.000 à 2.000 Totaal werkgelegenheid 7.200 à 8.200 Bron: Panteia Negatief werkgelegenheidseffect door meer winkelen over de grens De accijnsverhoging draagt verder bij aan een afname van het grensoverschrijdend winkelen in de Nederlandse grensstreek. Dit zal verder zorgen voor een additioneel verlies van 1.000 tot 2.000 banen en voor 25 tot 50 miljoen euro extra uitgaven aan werkloosheidsuitkeringen door het weglekken van consumentenbestedingen in de grensstreek naar het buitenland. Door de ongunstiger geworden dieselprijs zullen Belgische en Duitse consumenten niet alleen minder tanken in Nederland, maar ook minder boodschappen doen. Daar komt nog bij dat de Nederlandse BTW recent is verhoogd naar 21%, evenals de Nederlandse accijns op alcohol en tabak. Door deze stapeling van beleidsmaatregelen is boodschappen doen en winkelen in Nederland minder aantrekkelijk geworden voor Duitsers en Belgen. Omgekeerd worden Duitsland en België voor Nederlanders aantrekkelijker om te winkelen. Als Nederlandse bewoners van de grensstreek 3% tot 6% méér in Duitsland en België gaan besteden, en Belgen en Duitsers 3% tot 6% minder in Nederland, heeft dit een negatief 8

effect op de bestedingen in de Nederlandse detailhandel in de grensstreek van 75 tot 150 miljoen euro. Dat heeft het genoemde verlies aan banen tot gevolg. Minder bestedingen in de Nederlandse detailhandel leidt daarnaast voor de Nederlandse schatkist tot een derving van accijns (alcohol, tabak) en BTW van 17 tot 34 miljoen euro. Negatief werkgelegenheidseffect door meer winkelen over de grens De accijnsverhoging draagt verder bij aan een afname van het grensoverschrijdend winkelen in de Nederlandse grensstreek. Dit zal verder zorgen voor een additioneel verlies van 1.000 tot 2.000 banen en voor 25 tot 50 miljoen euro extra uitgaven aan werkloosheidsuitkeringen door het weglekken van consumentenbestedingen in de grensstreek naar het buitenland. Door de ongunstiger geworden dieselprijs zullen Belgische en Duitse consumenten niet alleen minder tanken in Nederland, maar ook minder boodschappen doen. Daar komt nog bij dat de Nederlandse BTW recent is verhoogd naar 21%, evenals de Nederlandse accijns op alcohol en tabak. Door deze stapeling van beleidsmaatregelen is boodschappen doen en winkelen in Nederland minder aantrekkelijk geworden voor Duitsers en Belgen. Omgekeerd worden Duitsland en België voor Nederlanders aantrekkelijker om te winkelen. Als Nederlandse bewoners van de grensstreek 3% tot 6% méér in Duitsland en België gaan besteden, en Belgen en Duitsers 3% tot 6% minder in Nederland, heeft dit een negatief effect op de bestedingen in de Nederlandse detailhandel in de grensstreek van 75 tot 150 miljoen euro. Dat heeft het genoemde verlies aan banen tot gevolg. Minder bestedingen in de Nederlandse detailhandel leidt daarnaast voor de Nederlandse schatkist tot een derving van accijns (alcohol, tabak) en BTW van 17 tot 34 miljoen euro. Methodologie Voor het onderzoek heeft Panteia van diverse bronnen gebruik gemaakt. De brandstofmonitor van de BOVAG/NOVE is een belangrijke bron geweest. Ook is intensief gebruik gemaakt van cijfers van het CBS. Voor het bepalen van de omvang van het grensoverschrijdend winkelen is gebruik gemaakt van koopstromenonderzoek, waaronder de Monitor Grenzeloos winkelen (2009). Voor het bepalen van de economische effecten is gebruik gemaakt van het PRISMA-model. Dit is een door Panteia ontwikkeld (sector-) model van de Nederlandse economie. 9

1 Directe effecten 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt ingaan op het directe effect van de accijnsverhoging voor diesel en lpg in 2014. Er wordt gekeken naar de ontwikkeling van het aantal (te verkopen) liters in 2014 en dit wordt verbijzonderd naar het (verminderde) vraag-effect, het effect van weglek naar het buitenland en overige effecten. Vervolgens wordt inzicht gegeven in de ontwikkeling van de accijnsinkomsten voor de overheid, als gevolg van de accijnsverhoging. Tevens wordt gekeken naar de uit de accijnsverhoging voortvloeiende ontwikkeling van de omzet bij tankstations en de mogelijke impact op de werkgelegenheid in die branche. Ten slotte wordt ingegaan op de effecten voor de grensregio. Hier wordt gekeken naar de ontwikkeling van het verkoopvolume diesel en lpg. Dit wordt gespecificeerd naar de bovengenoemde effecten. Via de omzetschatting wordt een berekening gemaakt van het effect op de werkgelegenheid bij tankstations in de grensregio. 1.2 Effecten van de accijnsverhoging voor Nederland 1.2.1 Prijsontwikkeling diesel en lpg in 2014 In tabel 1 wordt de prijsontwikkeling gegeven voor lpg en diesel in 2014. tabel 1 Prijsontwikkeling 2014 Diesel en LPG in Nederland Diesel LPG Prijs 2013 (gemiddeld, euro per liter) 1,421 0,732 Prijsontwikkeling 2014 (verwacht in %) -2,7-6,7 Indexatie accijns 2014 (incl btw) (euro per liter) 0,009075 0 accijnsverhoging 2014 (incl btw) (euro per liter) 0,0363 0,092807 Prijs 2014 (euro per liter) 1,429 0,776 Prijsmutatie 2014 incl accijnsverhoging (%) 0,5 6,0 Bron: CBS We zien dat de accijnsverhoging bestaat uit indexatie en extra accijnsverhoging. Aangezien btw van toepassing is op accijnzen, is deze meegenomen in de accijnsverhoging. We constateren dat zonder accijnsverhoging de verwachte prijsstijging in 2014 1 ten opzichte van 2013-2,7% en -6,7% bedraagt voor respectievelijk diesel en lpg. Inclusief de accijnsverhoging wordt deze naar verwachting 0,5% en +6%. Met name voor lpg heeft de accijnsverhoging een sterke prijsstijging tot gevolg, waar zonder accijnsverhoging sprake zou zijn van een prijsdaling. 1 Raming Panteia op basis van prijzen CBS eerste helft 2014 t.o.v. eerste helft 2013 11

1.2.2 Volume ontwikkeling diesel en lpg in 2014 Tabel 2 geeft inzicht in de (verwachte) verandering van de afzet van diesel en lpg in 2014 ten opzichte van 2013. tabel 2 Volume ontwikkeling 2014 Diesel en LPG in Nederland Diesel LPG Afzet 2013 (mln liter) 7264 500 Afzet 2014 (mln liter) 6756 398 verandering afzet (mln liter) -508-102 - wv door vraaguitval agv accijnsverhoging (mln liter) -29-10 - wv door extra grensregio gebonden weglek (mln liter) -249-3 - wv door extra niet-grensregio gebonden weglek (mln liter) -259 0 - waarvan door andere factoren (mln liter) 29-89 Bron: CBS/BOVAG, Panteia In tabel 2 zien we dat het effect van de vraaguitval als gevolg van de accijnsverhoging in 2014 (excl. indexatie) beperkt is. Het weglekeffect vanuit de grensregio heeft echter ook op nationaal niveau met 252 miljoen liter een behoorlijke impact. Verder zien we dat het weglekeffect van buiten de grensregio nog groter is (259 mln). Om de cijfers in tabel 2 goed te begrijpen, geven we hieronder een nadere toelichting. Motorbrandstof afzetcijfers De afzet in 2013 betreft cijfers van het CBS over geheel 2013; De afzet in 2014 is een raming van BOVAG, op basis van afzetcijfers van het CBS over de eerste 6 maanden van 2014; Verbijzondering toename afzet in 2014 De (negatieve) toename van de afzet in 2014 ten opzichte van 2013 hebben we verbijzonderd naar de volgende vier factoren: 1. Vraaguitval ten gevolge van de accijnsverhoging (exclusief indexatie), we mogen immers verwachten dat een stijging van de consumentenprijs leidt tot een daling van de vraag naar diesel en lpg; 2. Weglek vanuit de grensregio naar het buitenland met betrekking tot afzet van diesel en lpg, ten gevolge van prijsstijging in Nederland ten opzichte van het (omringende) buitenland; 3. Weglek vanuit de rest van Nederland naar het buitenland met betrekking tot afzet van diesel en lpg, ten gevolge van prijsstijging in Nederland ten opzichte van het (omringende) buitenland; 4. Alle andere factoren, die van invloed zijn op de motorbrandstofafzet, zoals conjunctuur, substitutie tussen brandstoffen (inclusief elektriciteit) en tussen vervoerswijzen (openbaar vervoer, transportmiddelen), trendmatige daling van de vraag door zuiniger vervoermiddelen. 12

Ad 1 Vraaguitval De kwestie hierbij is hoe gevoelig de afzet van brandstoffen is voor prijsveranderingen. Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft in 2011 bandbreedtes geschat voor (uitsluitend) benzineverbruik. Daarnaast zijn er nog andere studies in omloop, waarin getracht is de prijselasticiteit van brandstofverbruik vast te stellen. Uitgaande van deze studies, hanteren wij voor onze berekeningen een prijselasticiteit van de vraag naar diesel en lpg van -0,15 2. Het betreft hier een korte termijn prijselasticiteit (1-2 jaar) 3. Ad 2 Weglek vanuit de grensregio naar het buitenland Als gevolg van prijsverschillen tussen de grensregio en de buurlanden, lekt er (in dit geval) afzet weg van Nederland naar het buitenland, aangezien tanken over de grens aantrekkelijk is wanneer het buitenland goedkoper is dan Nederland. Dit weglekeffect is zeer relevant, maar niet eenvoudig vast te stellen. Ecorys (in opdracht van o.a. de BOVAG) kwam in 2013 tot een modelmatige inschatting van 219 mln liter en 31 mln liter extra weglek als gevolg van de accijnsverhoging in 2014 voor respectievelijk diesel en lpg. Kijken we echter naar de gerealiseerde BOVAG/NOVE afzetcijfers over de eerste vier maanden van 2014, dan zien we een verschil in (toename van) afzet tussen de grensregio (<20km) en de rest van Nederland (januari t/m april 2014 t.o.v. januari t/m april 2013) van -10,7% (diesel) en -2,8% (lpg). Met andere woorden, de afzet van diesel is in de grensregio tot 20km met 10,7% meer gedaald dan in de rest van Nederland en de afzet van lpg is 2,8% meer gedaald. Onder de veronderstelling dat tankstations in de grensregio niet wezenlijk anders zijn wat betreft prijsstelling en omzetgroei dan de overige tankstations in Nederland, zouden we deze verschillen in afzet kunnen toeschrijven aan het extra weglekeffect in 2014 als gevolg van (toegenomen) prijsverschillen tussen Nederland en de buurlanden (niet uitsluitend als gevolg van accijnsverhoging). Uitgaande van (geschatte) afzetcijfers 2013 voor tankstations in de grensregio (zie paragraaf 1.3), komen we dan tot een geschat weglekeffect van 249 mln liter diesel en 3 mln liter lpg. Hierin is uitsluitend begrepen het weglekeffect vanuit de grensregio. Het betreft een gesaldeerd effect van enerzijds Nederlanders die over de grens tanken in plaats van in de Nederlandse grensregio en buitenlanders die (niet meer) in de Nederlandse grensregio tanken. Ad 3 Weglek vanuit de rest van Nederland naar het buitenland Daarnaast bestaat er een weglekeffect van voornamelijk internationale transportbedrijven 4, die gevestigd zijn buiten de grensregio en die besluiten om niet langer bewust in Nederland te tanken maar juist in het buitenland. Dit effect is aanzienlijk, maar zeer moeilijk vast te stellen en we kunnen niet anders dan hier een grove schatting van maken, op de volgende wijze: De bedrijvigheid van Nederlandse transportbedrijven neemt naar verwachting in 2014 flink toe, zoals blijkt uit onderstaande figuur: 2 Een prijselasticiteit van -0,15 betekent dat bij een prijsstijging van 1% het verkoopvolume met 0,15% afneemt. 3 Voor de lange termijn is de prijselasticiteit groter (meer richting -0,3), aangezien de consument meer mogelijkheden heeft om in te spelen op prijsstijgingen, zoals de aanschaf van zuiniger auto s etc. 4 Het betreft dan zowel Nederlandse transportbedrijven als buitenlandse transportbedrijven. Buitenlandse transportbedrijven tankten doelbewust in Nederland in verband met het prijsvoordeel 13

Bron: TLN Conjunctuurbericht, tweede kwartaal 2014 Deze toegenomen bedrijvigheid moet zich uiten in een toegenomen vervoersprestatie (afgelegde kilometers) van transportbedrijven, ook van kilometers afgelegd in Nederland. Daartegenover staat een gemiddeld jaarlijks effect van zuiniger vervoersverbruik van -0,2% per jaar 5. Uitgaande van deze informatie, gaan we voor onze berekening uit van 0% groei in 2014 t.o.v. 2013 van het aantal bij Nederlandse tankstations verkochte liters diesel. Deze aanname is aan de voorzichtige kant, waarschijnlijker is een positieve groei in 2014, maar we kunnen de omvang daarvan niet vast stellen. We krijgen dan de volgende berekening: tabel 3 berekening niet-grensregio gebonden weglekeffect Toename aantal liters diesel in 2014 t.o.v. 2013 mutatie afzet diesel in Nederland (zie tabel 2) -508 Autonome verandering afzet diesel in Nederland 0 ---------------- mutatie afzet diesel door extra weglekeffect in 2014 (saldo in en naar buitenland) -508 Grensregio gebonden weglekeffect diesel (zie tabel 2) -249 --------------- Niet-grensregio gebonden weglekeffect diesel -259 De geschatte afzetafname van 259 mln liter diesel, veroorzaakt door weglek van afzet van buiten de grensregio naar het buitenland, is overgenomen in tabel 2. 5 Volgens de BOVAG is het gemiddelde praktijkverbruik van zowel personen- als vrachtauto s in de afgelopen tien jaar in een behoorlijk rechte lijn met in totaal 2% gedaald, ofwel gemiddeld -0,2 procentpunt per jaar. Veel sneller kan dat ook niet gaan, omdat nieuwe, zuiniger auto s slechts gestaag in het bestaande wagenpark ingroeien 14

Voor lpg mogen we aannemen dat het niet-grensregio gebonden weglekeffect te verwaarlozen is, aangezien het vooral vrachtverkeer betreft (dat van diesel gebruikmaakt). 1.2.3 Ontwikkeling accijnsinkomsten diesel en lpg In tabel 3 zien we de ontwikkeling van de accijnsinkomsten voor de overheid van diesel en lpg, als gevolg van enerzijds een afname van het verbruik in 2014 ten opzichte van 2013 en anderzijds een verhoging van de accijnstarieven. tabel 4 Ontwikkeling accijnsinkomsten 2014 Diesel en LPG in Nederland Diesel LPG Totaal accijnsinkomsten 2013 (mln euro) 3.198,2 48,6 3.246,8 accijnsinkomsten 2014 (mln euro) 3.227,9 69,2 3.297,1 verandering inkomsten 29,8 20,6 50,3 - wv door verhoging accijns incl. indexatie (prijseffect) (mln. euro) 273,3 31,5 304,8 - wv door vraaguitval agv accijnsverhoging (mln. euro) -13,7-1,8-15,4 - wv door extra grensregio gebonden weglek (mln euro) -119,0-0,5-119,5 - wv door extra niet-grensregio gebonden weglek (mln euro) -123,5 0,0-123,5 - wv door overige factoren (volume effect) (mln. euro) 12,6-8,7 3,9 Bron: CBS/BOVAG, Panteia We zien per saldo een beperkte stijging van de accijnsinkomsten met 50 mln euro. Deze stijging komt voor rekening van het directe gevolg van de accijnsverhoging (305 mln euro) en een licht toegenomen autonome vraag naar brandstoffen (4 mln euro). Vervolgens kost het weglekeffect de overheid 119,5+123,5=243 mln. euro aan inkomsten en ten slotte zorgt ook de vraaguitval als gevolg van de accijnsverhoging (excl. indexatie) voor een beperkt inkomstenverlies van 15 mln euro. De toegenomen accijnsinkomsten vanuit diesel en lpg liggen in dezelfde orde van grootte, omdat diesel weliswaar een veel sterker prijseffect heeft (meer liters waarop de accijnsverhoging van toepassing is), maar dit vrijwel volledig gecompenseerd wordt door de negatieve effecten van volumedaling, weglekeffect en vraaguitval door accijnsverhoging. 1.2.4 Ontwikkeling van de omzet diesel en lpg bij tankstatio ns in Nederland In tabel 4 wordt de ontwikkeling van de omzet getoond, waarbij de verandering van de omzet is verbijzonderd naar de effecten vraaguitval door accijnsverhoging (excl. indexatie), weglekeffect en overige volume- en prijseffecten. Het gaat ons vooral om de eerste twee effecten, de uitkomsten hiervan vormen de basis voor het berekenen van de werkgelegenheidseffecten (volgende paragraaf). 15

tabel 5 Ontwikkeling omzet (excl. btw) 2014 Diesel en LPG in Nederland Diesel LPG Totaal omzet 2013 (mln. euro) 8.531 302 8.833 omzet 2014 (mln. euro) 7.977 255 8.181 verandering omzet -554-48 -602 - wv door vraaguitval agv accijnsverhoging (mln. euro) -34-7 -40 - wv door extra grensregio gebonden weglek (mln euro) -294-2 -296 - wv door niet-grensregio gebonden weglek (mln euro) -305 0-305 - wv door andere factoren (prijs- en volume-effecten) (mln. euro) 79-39 40 Bron: CBS/BOVAG, Panteia We zien een omzetdaling van zowel diesel als lpg in 2014 ten opzichte van 2013, voor een groot deel veroorzaakt door het geschatte extra weglekeffect in 2014. Dit geeft een aanzienlijk omzetverlies bij de Nederlandse tankstations en ook de vraaguitval als gevolg van de accijnsverhoging draagt negatief bij aan de omzetontwikkeling. Het omzetverlies bij de dieselverkopen is veel groter dan bij de verkoop van lpg. 1.2.5 Effect van de accijnsverhoging bij diesel en lpg op de werkgelegenheid bij Nederlandse tankstations In tabel 5 zien we de geschatte effecten op de werkgelegenheid bij Nederlandse tankstations, als gevolg van de accijnsverhoging bij diesel en lpg in 2014. tabel 6 Ontwikkeling werkgelegenheid 2014 Diesel en LPG in Nederland tgv de accijnsverhoging Diesel LPG Totaal verandering aantal fte werkzaam in tankstations tgv accijnsverhoging -704-9 -713 - waarvan fte door vraaguitval agv accijnsverhoging -38-7 -45 - waarvan door grensregio gebonden extra weglek -327-2 -329 - waarvan fte door niet-grensregio gebonden extra weglek -339 0-339 Bron: CBS/BOVAG, CBS Productiestatistieken, Panteia We constateren een verwacht verlies van 713 fte. Hierbij zorgt het extra weglekeffect in 2014 bij de dieselverkoop voor het grootste banenverlies. Het werkgelegenheidseffect is berekend door het omzetverlies (tabel 4) te delen door een gemiddelde arbeidsproductiviteit van 900.000 euro omzet per fte (CBS Productiestatistieken). Dit betekent dat de werkgelegenheid zodanig wordt gereduceerd, dat de gemiddelde arbeidsproductiviteit bij het lagere omzetniveau weer wordt gehaald. Deze reductie van arbeid zal tijd kosten en we hebben het hier dan ook over een middellange tot lange termijn effect op de werkgelegenheid. Op korte termijn zullen eerst de winsten bij de bedrijven afnemen en kan slechts in beperkte mate arbeid worden afgestoten, mede vanwege een minimaal benodigde bezetting bij een tankstation. Op langere termijn kunnen en zullen stations sluiten en zal vaker sprake zijn van minder bemande of zelfs onbemande stations. 16

1.3 Effecten van de accijnsverhoging voor de grensregio In tabel 6 wordt, analoog aan tabel 2, de ontwikkeling van de afzet van diesel en lpg weergegeven, maar nu voor tankstations in de grensregio. Deze grensregio is gedefinieerd als het gebied in Nederland met een maximale afstand van 20km tot de dichtsbijzijnde grens. tabel 7 Volume ontwikkeling 2014 Diesel en LPG in de grensregio <20km Diesel LPG Afzet 2013 (mln. liter) 2324 105 Afzet 2014 (mln. liter) 1878 82 Verandering afzet (mln liter) -446-23 - waarvan door vraaguitval agv accijnsverhoging (mln. liter) -9-2 - waarvan door grensregio gebonden extra weglek (mln. liter) -249-3 - waarvan door andere factoren (mln. liter) -188-18 Bron: CBS/BOVAG, BOVAG/NOVE, Panteia Evenals voor heel Nederland, constateren we voor de grensregio een afname van de afzet in 2014 ten opzichte van 2013, zowel voor diesel als voor lpg. Echter, de procentuele afname is voor de grensregio veel sterker dan voor Nederland, wat verklaard kan worden doordat het extra (grensregio gebonden) weglekeffect in 2014 veel zwaarder weegt voor de afzet in de grensregio dan voor de afzet in heel Nederland. De omvang in 2013 van verkochte liters van diesel en lpg bij tankstations in de grensregio, is geschat op basis van de afzetcijfers in tabel 2 en het aandeel van de afzet van tankstations in de grensregio t.o.v. die in Nederland. Volgens BOVAG/NOVE is dit aandeel 32% voor diesel en 21% voor lpg. Voor de mutatie van de afzet van lpg en diesel in de grensregio is gebruikgemaakt van de cijfers van BOVAG/NOVE over de eerste 4 maanden van 2014 ten opzichte van de eerste 4 maanden in 2013. Deze groeicijfers zijn van toepassing verklaard voor geheel 2014. 1.3.1 Ontwikkeling van de omzet diesel en lpg bij tankstations in de grensregio In tabel 7 wordt, analoog aan tabel 4, de omzetontwikkeling bij tankstations gepresenteerd, maar nu voor tankstations in de grensregio. 17

tabel 8 Ontwikkeling omzet (excl btw) 2014 diesel en LPG in de grensregio <20km Diesel LPG Totaal omzet 2013 (mln euro) 2730 64 2794 omzet 2014 (mln euro) 2217 53 2270 verandering omzet -512-11 -523 - wv door vraaguitval agv accijnsverhoging (mln. euro) -11-1 -12 - wv door extra grensregio gebonden weglek (mln. euro) -294-2 -296 - wv door andere factoren (prijs- en volumeeffecten) (mln. euro) -208-8 -216 Bron: CBS/BOVAG, BOVAG/NOVE, Panteia De dalende afzet in de grensregio van diesel en lpg resulteert in dalende omzetten voor de tankstations, waarbij ook hier het weglekeffect dominant is. Het omzetverlies door vraaguitval als gevolg van de accijnsverhoging is zeer beperkt en de verminderde verkoop van diesel zorgt voor het meeste omzetverlies. 1.3.2 Effect van de accijnsverhoging bij diesel en lpg op de werkgelegenheid bij tankstations in de grensregio In tabel 8 zien we ten slotte het effect van de accijnsverhoging (diesel en lpg) op de werkgelegenheid bij tankstations in de grensregio. tabel 9 Ontwikkeling werkgelegenheid 2014 diesel en LPG in de grensregio <20km tgv accijnsverhoging Diesel LPG Totaal verandering aantal fte werkzaam in pompstations tgv accijnsverhoging -339-4 -343 - waarvan fte door vraaguitval agv accijnsverhoging -12-2 -14 - waarvan fte door extra grensregio gebonden weglek -327-2 -329 Bron: CBS/BOVAG, BOVAG/NOVE, CBS Productiestatistieken, Panteia Geconstateerd kan worden dat het verlies aan arbeidsplaatsen (op lange termijn) als gevolg van de accijnsverhoging in 2014, voor de grensregio 343 full-time banen 6 bedraagt, iets minder dan de helft van het werkgelegenheidsverlies voor alle tankstations in Nederland (713 full-time banen). Ook hier heeft het weglekeffect grote impact op de werkgelegenheid. 6 De berekening is gemaakt op basis van full-time banen. 18

2 Consumentenbestedingen 2.1 Inleiding Hogere belastingen (in dit geval verhoging van accijnzen op brandstoffen) hebben een negatief effect op de bestedingen van consumenten. Als consumenten meer geld moeten betalen aan brandstoffen, en daardoor dit geld niet aan ander zaken kunnen uitgeven, dan drukt dat andere consumentenbestedingen. Bovendien besteden consumenten meer geld aan brandstof in Duitsland en België. Dit geld kan niet meer in Nederland uitgegeven worden. 2.2 Consumentenbestedingen Door de accijnsverhoging op diesel en lpg moeten consumenten en bedrijven 304 miljoen euro meer betalen aan brandstofaccijns in Nederland, zoals uit tabel 4 van het vorige hoofdstuk blijkt. Bovendien wordt meer brandstof in Duitsland en België getankt. De hierover afgedragen accijns komt in de Duitse en Belgische schatkist en wordt hiermee aan de Nederlandse economie onttrokken. Het betreft hier 112 miljoen 7 aan accijnzen. In totaal is dit samen 416 miljoen euro. Consumenten en bedrijven kunnen dit geld niet meer aan andere zaken besteden. De Rijksoverheid gebruikt de extra accijnsinkomsten om het overheidstekort te beperken. De extra accijnsinkomsten vloeien hiermee niet terug de economie in door middel van extra overheidsuitgaven. Er mag vanuit gegaan worden dat de accijnsverhoging leidt tot een negatief effect op de particuliere consumptie van 416 miljoen euro. Met behulp van het model PRISMAsectormodel 8 van de Nederlandse economie kan doorgerekend worden welk effect deze lagere bestedingen hebben voor de werkgelegenheid van het Nederlandse bedrijfsleven. Een lagere particuliere consumptie leidt tot minder bestedingen in diverse sectoren. Per sector is binnen het model bekend welk deel van de afzet van consumenten afkomstig is. Het model houdt ook met indirecte effecten rekening. Zo zullen minder bestedingen in bijvoorbeeld de detailhandel leiden tot minder vraag bij onder andere de groothandel, industrie of zakelijke dienstverlening. Op middellange termijn (tot twee jaar) leidt dit voor het Nederlandse bedrijfsleven tot een afnam e van de werkgelegenheid van 5.500 banen (berekend als full-time banen). Minder werkgelegenheid zal de werkloosheid doen toenemen. Bij 5.500 extra werkloosheidsuitkeringen leidt dit tot een extra uitgavenpost voor de Rijksoverheid van 137 miljoen euro. 7 Tabel 4 laat zien dat de derving aan dieselaccijns 119 miljoen euro bedraagt. In Belgie en Duitsland is het accijnstarief lager. De in België en Duitsland afgedragen accijns door het meer tanken in deze landen wordt geschat op 112 miljoen euro. 8 PRISMA is een door Panteia ontwikkeld sectormodel van de Nederlandse economie. Het model onderscheidt 20 sectoren. Per sector worden diverse variabelen onderscheiden, waaronder omzet, afzet (consumptieve, investerings-, intermediaire en buitenlandse afzet), verbruik, toegevoegde waarde, winst en werkgelegenheid. Het model is geschikt om prognoses te maken, maar er kunnen ook beleidsvarianten mee doorgerekend worden. 19

3 Grenseffecten 3.1 Probleemschets In dit hoofdstuk kijken we naar de effecten op het grensoverschrijdend winkelen. In korte tijd is in Nederland niet alleen de accijnzen op brandstof omhoog gegaan, maar is ook de BTW omhoog gegaan en zijn de dranken tabaksaccijnzen omhoog gegaan. Deze stapeling van maatregelen heeft invloed op het grensoverschrijdend winkelen. Deze stapeling van maatregelen heeft gemaakt dat, - Nederland iets minder aantrekkelijk is geworden voor grensbewoners in Duitsland of Belgie om in Nederland te winkelen. - Tegelijkertijd is het voor grensbewoners in Nederland iets aantrekkelijker geworden om in Duitsland of België te winkelen. In dit hoofdstuk brengen we de omvang van het grensoverschrijdend winkelen in kaart. We berekenen wat de effecten zijn op de bestedingen in de Nederlandse detailhandel en horeca. Effecten die we zullen benoemen zijn de effecten op de bestedingen in de detailhandel. Er wordt een schatting gemaakt van de derving van BTW en accijns voor de schatkist. Ten slotte wordt het effect op de werkgelegenheid bepaald. 3.2 Omvang grensoverschrijdend winkelen 3.2.1 Winkelen over de grens Onder grensoverschrijdend winkelen wordt het bezoek aan de detailhandel verstaan in de grensstreek van inwoners van Duitsland en België aan de Nederlandse grenssteek of van Nederlandse inwoners aan de detailhandel in de Duitse of Belgische grensstreek. Het winkelen over de grens kan betrekking hebben op het doen van boodschappen over de grens. Dit zijn de dagelijkse aankopen op het vlak van levensmiddelen en persoonlijke verzorging. Ook kan het grensoverschrijdend winkelen betrekking hebben op de overige detailhandel. In dit hoofdstuk gaan we niet in op het grensoverschrijdend tanken. Op het grensoverschrijdend tanken is al in hoofdstuk één ingegaan. Wel heeft dit een belangrijke invloed op het grensoverschrijdend winkelen. Het tanken over de grens kan gecombineerd worden met het boodschappen doen of het winkelen over de grens. 3.2.2 Groot deel van de consumenten in de grensstreek doet boodschappen in het buitenland Uit de Monitor Grenzeloos winkelen (2009), een onderzoek onder consumenten van verschillende regio s in Limburg, Brabant en Gelderland en Duitsers en Belgen uit nabijgelegen regio s blijkt dat de meerderheid wel eens boodschappen doet in het buitenland. In 2009 gaf 62% van de Nederlanders aan wel eens boodschappen in het buitenland te doen. Onder consumenten in de Belgische grensstreek bedroeg dit percentage 68% en in Duitsland 78%. Van de totale uitgaven aan boodschappen gaat het om gemiddeld 5% tot 7%. 21

3.2.3 Omvang grensoverschrijdend winkelen Op basis van de Monitor Grensoverschrijdend winkelen is een inschatting gemaakt voor de gehele Nederlandse grensstreek van de omvang van het grensoverschrijdend winkelen. Hieruit blijkt dat inwoners van Duitsland en België aanzienlijk vaker in Nederland winkelen dan inwoners van Nederland dat doen in grensstreek van Duitsland of België. Het winkelen in de Nederlandse grenssteek is relatief duurder geworden in vergelijking met de Duitse of Belgische grensstreek. Dit is het gevolg van de hogere accijns op brandstoffen, drank en tabak. Ook de BTW-verhoging heeft het winkelen in de Nederlandse grensstreek minder aantrekkelijk gemaakt. Er is geen onderzoek in Nederland beschikbaar dat precies in kaart heeft gebracht welke verschuivingen dit heeft gehad op het grensoverschrijdend winkelen. Wel kan een inschatting gemaakt worden van het effect op het grensoverschrijdend winkelen. De berekening laat zien dat bij een kleine verandering van het grensoverschrijdend winkelen, er al substantiele negatieve effecten zijn op de detailhandelsbestedingen in Nederland. Dat komt doordat inwoners in Duitsland en België iets minder in de Nederlandse grensstreek gaan winkelen, terwijl Nederlandse inwoners iets vaker in de Duitse of Belgische grensstreek gaan winkelen. Beide ontwikkelingen versterken elkaar in de afname van detailhandlesbestedingen in Nederland. Hierbij wordt ervan uit gegaan dat inwoners van de Duitse en Belgische grensstreek voor 3% minder winkelen in Nederland en dat inwoners van Nederland voor 3% meer winkelen in Duitsland of België. Ook is een variant doorgerekend waarbij de effecten met 6% iets hoger worden ingeschat. De volgende tabel laat zien dat dat het effect op het grensoverschrijdend winkelen voor de Nederlandse detailhandel geschat kan worden op een omzetdaling tussen bijna 75 en bijna 150 miljoen euro. tabel 10 Effect van de verhoging van accijns (tabak, alcohol en brandstof) en verhoging BTW op detailhandelsbestedingen in Nederland als gevolg van verandering van de koopstromen tussen Nederland, België en Duitsland, mutatie in mln. euro Richting Omvang Variant Variant Koop- Koopstromen stromen (mld. Euro) Effect (3%) Effect (6%) België richting Nederland 411 12 25 Nederland richting België 225 7 13 Duitsland richting Nederland 1451 44 87 Nederland richting Duitsland 378 11 23 Totaal detailhandel 74 148 Bron: Panteia. 22

3.2.4 Accijns en BTW-derving door afname grensoverschrijdend winkelen De 3% en 6% variant zijn doorgerekend op hun effecten voor derving van accijns en BTW-inkomsten voor het Rijk. De resultaten zijn weergegeven in de volgende twee tabellen. Deze laten zien dat de totale belastingderving voor de overheid ingeschat kan worden op 17 miljoen tot 34 miljoen als gevolg van de afname van het grensoverschrijdend winkelen voor de Nederlandse detailhandel en horeca. tabel 11 Belastingderving (accijns en BTW als gevolg van daling van detailhandelsverkopen door de verandering van koopstromen tussen Nederland, België en Duitsland (variant 3%-effect) accijns btw totaal derving derving derving alcoholhoudende dranken 3,3 0,8 0,7 1,5 tabak 1,4 0,8 0,3 1,1 horeca in winkelgebieden 0,9 0,2 0,2 wv. onder 6% BTW 0,7 0,0 0,0 onder 21% BTW 0,2 0,0 0,0 0,1 detailhandel-food excl. alcohol en tabak 30,0 6,3 6,3 wv. onder 6% BTW 24,0 1,4 1,4 onder 21% BTW 6,0 1,3 1,3 detailhandel-non-food 38,3 8,0 8,0 totaal detailhandel en horeca 74 1,7 16 17 Bron: Panteia. tabel 12 Belastingderving (accijns en BTW als gevolg van daling van detailhandelsverkopen door de verandering van koopstromen tussen Nederland, België en Duitsland (variant 6%-effect) accijns btw totaal derving derving derving alcoholhoudende dranken 6,7 1,7 1,4 3,1 tabak 2,8 1,6 0,6 2,1 Horeca in winkelgebieden 1,9 0,4 0,4 wv. onder 6% BTW 1,4 0,1 0,1 onder 21% BTW 0,4 0,1 0,1 0,2 detailhandel-food excl. alcohol en tabak 59,9 12,6 12,6 wv. onder 6% BTW 47,9 2,9 2,9 onder 21% BTW 12,0 2,5 2,5 detailhandel-non-food 76,6 16,1 16,1 totaal detailhandel en horeca 148 3,3 31 34 23

Bron: Panteia. 3.2.5 Effecten op de werkgelegenheid Het negatieve effect op de besteding in de Nederlandse detailhandel wordt ingeschat op ongeveer 75 tot bijna 150 miljoen. Dit komt overeen met een banenverlies binnen twee jaar van 1.000 tot 2.000 full-time banen. Het betreft hier niet alleen banenverlies in de detailhandel, maar ook de toeleverende bedrijven die de detailhandel bedient. Als ervan uitgegaan wordt dat dit banenverlies leidt tot een werkloosheid die 1.000 tot 2.000 banen hoger ligt, dan betekent dit voor de overheid dat zij 25 tot 50 miljoen euro meer aan werkloosheidsuitkeringen moet betalen. 24