CAO-recht Het recht met betrekking tot CAO's en de verbindendverklaring en onverbindendverklaring van bepalingen ervan
INHOUDSOPGAVE Voorwoord / 5 Inhoudsopgave / 7 Lijst van afkortingen / 15 1 Inleiding / 19 1.1 Vooraf / 19 1.2 De voedingsbodem voor CAO's; verenigingswezen en pressiemiddelen / 20 1.3 De eerste CAO's / 21 1.4 De discussie over de CAO brandt los / 22 1.5 Een wettelijke regeling van de CAO / 23 1.6 De discussie gaat gewoon door / 24 1.7 Naar de Wet CAO / 26 1.8 Naar de verbindendverklaring van de CAO / 28 1.9 Opnieuw economen versus het verbindend verklaren / 29 1.10 De spelers / 34 1.10.1 De werknemersverenigingen / 34 ^ De Federatie Nederlandse Vakbeweging (FNV) / 35 ^ Het Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) / 35 ^ De Vakcentrale voor middengroepen en hoger personeel (MHP) / 35 ^ Categorale bonden / 35 1.10.2 De werkgeversverenigingen / 36 7
1.11 Het arbeidsvoorwaardenoverleg: van decentraal naar centraal en weer terug / 37 ^ Tot 1940: decentraal arbeidsvoorwaardenoverleg / 37 ^ Na 1945: centraal arbeidsvoorwaardenoverleg / 38 ^ Na 1982: decentraal arbeidsvoorwaardenoverleg / 39 1.12 Soorten CAO's / 41 ^ Criterium: onderneming/concern of bedrijfstak/(sub)sector / 42 ^ Territoriaal criterium / 42 ^ Functioneel criterium / 42 ^ Criterium: inhoud/hieèrarchie / 43 1.13 Nieuwe tendensen in het kader van de CAO-onderhandelingen / 43 2 De collectieve arbeidsovereenkomst / 45 2.1 Wat is een CAO? / 45 2.1.1 Begripsaanduiding / 45 2.1.2 `Voornamelijk of uitsluitend arbeidsvoorwaarden' / 46 2.1.3 Aan te gaan bij authentieke of onderhandse akte / 49 2.1.4 Is een sociaal plan een CAO? / 50 2.1.5 Is een vaststellingsovereenkomst een CAO? / 51 2.2 Partijen bij een CAO / 52 2.2.1 Inleiding / 52 2.2.2 Rechtsvorm: vereniging / 53 2.2.3 Nader vereiste: volledige rechtsbevoegdheid / 53 2.2.4 Nader vereiste: statutaire bevoegdheid tot het afsluiten van CAO's / 54 2.2.5 De gevolgen van het ontbreken van de bevoegdheid tot het sluiten van CAO's / 54 2.3 De duur van de CAO / 55 2.3.1 Inleiding / 55 2.3.2 Inwerkingtreding van de CAO / 56 ^ Meldingsverplichting / 56 2.3.3 Inwerkingtreding van de CAO met terugwerkende kracht / 57 2.3.4 De (maximale) duur van een CAO / 58 2.3.5 Verlenging van een CAO / 59 2.3.6 Opzegging van een CAO / 60 ^ Aangetekende brief/deurwaardersexploot / 60 ^ Opzegtermijn / 60 ^ Rechtsgevolg opzegging / 61 2.3.7 BeeÈindiging van de CAO / 62 2.4 De gebondenheid aan de CAO / 62 2.4.1 Inleiding / 62 8
2.4.2 Gebondenheid door lidmaatschap verenigingen/betrokkenheid (1) / 63 2.4.3 Gebondenheid door lidmaatschap verenigingen/betrokkenheid (2); naleving te goeder trouw / 64 2.4.4 Bestaande arbeidsovereenkomsten en gebondenheid / 66 2.4.5 De gevolgen voor de gebondenheid van de opzegging van het lidmaatschap van de werkgevers- of werknemersvereniging die CAOpartij is / 66 2.4.6 De gevolgen voor de gebondenheid van de ontbinding van een werkgevers- of werknemersvereniging, die CAO-partij is / 68 2.4.7 De invloed van een statutenwijziging op de gebondenheid aan de CAO / 69 2.4.8 Decentralisatie en gebondenheid / 69 2.5 De inhoud van de CAO / 71 2.5.1 Inleiding / 71 2.5.2 Discriminatieverbod / 72 ^ Wetgeving op het terrein van gelijke behandeling / 73 ^ Bedoeling discriminatieverbod / 73 ^ Verplicht lidmaatschap en vakverenigingsvrijheid / 74 2.5.3 Drie typen CAO-bepalingen / 76 2.6 De obligatoire CAO-bepalingen / 78 2.6.1 Inleiding / 78 2.6.2 De mededelings-/bekendmakingsplicht / 78 2.6.3 De beõènvloedingsplicht / 80 2.6.4 De handhaving van statuten / 81 2.6.5 De vredesplicht / 81 2.6.6 De openbreekclausule / 84 2.6.7 De onderhandelingsplicht en dergelijke / 84 2.7 De horizontale CAO-bepalingen / 85 2.7.1 Inleiding / 85 2.7.2 De aard van de CAO / 85 2.7.3 Elk met de CAO strijdig beding / 86 ^ Gunstigheidsbeginsel / 89 ^ Nawerking van de nietigheid / 90 2.7.4 Geen individuele afspraken, de CAO-norm vult aan / 90 2.7.5 Doorwerking / 91 2.7.6 Het slot op de deur / 91 ^ Beschermend karakter / 92 ^ Driekwart-dwingend recht / 92 ^ Reikwijdte van de verplichting / 92 ^ Aard van de verplichting / 93 ^ Toepasselijkheid CAO op niet-gebonden werknemer / 95 ^ Bepalingen over arbeidsvoorwaarden / 95 ^ Semi- of driekwart-dwingend recht / 96 9
^ Alles of niets / 97 2.7.7 Het incorporatiebeding / 97 2.8 De diagonale CAO-bepalingen / 99 2.8.1 Inleiding / 99 2.8.2 Werkgeversverplichtingen / 100 2.8.3 Werknemersverplichtingen / 101 2.9 Samenloop van CAO's / 102 2.9.1 Inleiding / 102 2.9.2 Samenloop aan werkgeverskant / 102 2.9.3 Samenloop aan werknemerskant / 103 2.9.4 Eigenlijke samenloop bij horizontale CAO-bepalingen / 103 2.9.5 De oneigenlijke samenloop bij horizontale CAO-bepalingen / 104 2.9.6 Ongewilde negatieve effecten van samenloop / 105 2.9.7 Samenloop bij obligatoire en diagonale CAO-bepalingen / 105 2.9.8 `Oneigenlijke eigenlijke samenloop' / 106 ^ Wettelijke regeling van de samenloop? / 106 2.10 De nawerking van CAO-bepalingen / 106 2.10.1 Inleiding / 106 2.10.2 De nawerking van obligatoire en diagonale CAO-bepalingen / 106 2.10.3 De nawerking van horizontale CAO-bepalingen / 107 ^ Niet aan de CAO gebonden werknemers / 110 2.10.4 Nawerking CAO-bepalingen met afwijking van semi- of driekwartdwingend recht / 110 ^ Boetebeding / 111 ^ Niet aan de CAO gebonden werknemers / 112 ^ Arbeidstijdenwet en de nawerking van de collectieve regeling / 113 2.11 De uitleg van CAO-bepalingen / 114 2.11.1 Inleiding / 114 2.11.2 De uitleg van obligatoire CAO-bepalingen / 114 2.11.3 De uitleg van horizontale en diagonale CAO-bepalingen / 114 2.11.4 De uitleg van een sociaal plan / 116 2.12 De handhaving van de CAO-bepalingen / 116 2.12.1 Inleiding / 116 2.12.2 Handhaving van de obligatoire CAO-bepalingen / 117 2.12.3 Handhaving van de horizontale CAO-bepalingen / 117 ^ Een bijzondere schadevergoedingsregeling / 118 ^ ImmaterieÈle schadevergoeding / 119 ^ Driekwart-dwingend recht / 119 ^ Geen arbeidsvoorwaardenbepalingen, wat dan? / 119 2.12.4 Handhaving van de diagonale CAO-bepalingen / 122 2.12.5 Cumulatie van vorderingen / 123 10
2.12.6 De groepsactie / 124 2.13 De CAO en de overgang van de onderneming / 124 2.13.1 Inleiding / 124 2.13.2 Pseudo-gebondenheid aan een CAO voor de verkrijger van (een deel van) de onderneming / 126 2.13.3 De duur van de pseudo-gebondenheid van de verkrijger van (een deel van) de onderneming / 128 2.13.4 Handhaving van de CAO-verplichting(en) van de verkrijger van (een deel van) de onderneming / 130 2.14 Vertegenwoordigingsbevoegdheid CAO-partijen / 130 2.14.1 Inleiding / 130 2.14.2 Representativiteit / 130 2.14.3 Vrij van beõènvloeding / 133 2.14.4 Het recht op collectief onderhandelen / 133 2.14.5 Wet melding collectief ontslag / 136 3 De verbindendverklaring van bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten / 139 3.1 Wat is verbindendverklaring? / 139 3.2 Discretionaire bevoegdheid van de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid / 140 3.3 Vereisten voor het verbindend kunnen verklaren van CAO-bepalingen / 141 3.3.1 Inleiding / 141 3.3.2 De constitutieve vereisten voor de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 141 ^ De aan een CAO te stellen eisen / 141 ^ Het verzoek om verbindendverklaring / 144 ^ Het meerderheidsvereiste / 145 ^ De publicatieplicht van de minister / 149 3.3.3 De procedurele voorschriften voor de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 150 ^ Bekendmaking en bedenkingen / 150 ^ Overleg met de Stichting van de Arbeid / 151 ^ Het besluit tot verbindendverklaring / 152 3.3.4 MaterieÈle beperkingen voor de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 152 ^ De werkingssfeer van de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 152 ^ De duur van de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 156 ^ Het verbod om bepaalde CAO-bepalingen verbindend te verklaren / 158 11
3.4 De rechtsgevolgen van de verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 160 3.4.1 Inleiding / 160 3.4.2 Elk met de verbindend verklaarde CAO-bepaling strijdig beding / 160 3.4.3 De gevolgen voor de individuele en collectieve contractsvrijheid / 161 3.5 De uitleg van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 164 3.6 De nawerking van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 165 3.7 De weigering van het verbindend verklaren van CAO-bepalingen / 168 3.7.1 Inleiding / 168 ^ Besluit van algemene strekking / 168 3.7.2 Weigeringsgronden voor het verbindend verklaren van CAO-bepalingen / 168 ^ Strijd met het recht / 169 ^ Wet- en regelgeving / 169 ^ Algemene rechtsbeginselen / 170 ^ Grondrechten / 170 ^ Strijd met het algemeen belang / 171 ^ Te grote benadeling van de rechtmatige belangen van derden / 172 ^ De bedrijfsuitoefening / 172 ^ De fondsen / 172 ^ De toegang tot het CAO-overleg / 173 3.7.3 Rechtsgevolgen weigering van het verbindend verklaren van CAO-bepalingen / 174 3.8 De intrekking van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 174 3.8.1 Inleiding / 174 3.8.2 De intrekking van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 174 ^ Besluit van algemene strekking / 175 ^ De intrekking en de tussentijdse wijziging van de verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 175 3.8.3 Procedurele waarborgen rond de intrekking van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 176 3.8.4 Rechtsgevolgen intrekking van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 177 ^ Geen terugwerkende kracht / 177 ^ De gevolgen voor de individuele en collectieve contractsvrijheid / 177 3.9 De verlenging van de verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 179 3.10 De handhaving van verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 180 3.10.1 Inleiding / 180 3.10.2 Het vorderingsrecht door verenigingen met volledige rechtsbevoegdheid van werkgevers of werknemers / 180 3.10.3 Vordering tot schadevergoeding / 181 12
3.10.4 Vordering tot nakoming? / 182 3.10.5 Cumulatie van vorderingen / 184 3.10.6 De verlichting van de bewijslast / 184 3.10.7 Het onderzoek van overheidswege / 185 ^ Het evenredigheidsbeginsel / 186 ^ Het betreden van plaatsen / 186 ^ De inlichtingenverplichting / 187 ^ De inzage in en het kopieèren van zakelijke gegevens en bescheiden / 187 ^ De medewerkingsplicht en verschoningsrecht / 188 3.11 De verbindend verklaarde CAO-bepalingen en de overgang van ondernemingen / 189 3.11.1 Inleiding / 189 3.11.2 De duur en de samenloop van verbindend verklaarde CAO-bepalingen bij overgang (van een deel) van de onderneming / 189 3.12 Samenloop verbindend verklaarde CAO-bepalingen / 190 3.13 Verbindend verklaarde CAO-bepalingen driekwart-dwingend recht? / 192 3.14 Decentralisatie en verbindendverklaring van CAO-bepalingen / 193 3.15 Specifieke werkingssfeer voor gedetacheerde werknemers in de bouwsector / 197 3.15.1 Inleiding / 197 3.15.2 Nader aangegeven verbindend verklaarde CAO-bepalingen van toepassing verklaard / 198 4 De onverbindendverklaring van bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten / 201 4.1 Inleiding / 201 4.2 Discretionaire bevoegdheid van de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid / 202 4.3 Vereisten voor het onverbindend kunnen verklaren van een of meer CAObepalingen / 202 4.3.1 Inleiding / 202 4.3.2 De constitutieve vereisten voor de onverbindendverklaring van CAObepalingen / 202 ^ Algemeen belang / 202 ^ De aanwezigheid van een CAO / 204 ^ De kennisgeving aan de CAO-partijen / 204 ^ De publicatieplicht van de minister / 205 13
4.3.3 MaterieÈle beperking voor de onverbindendverklaring van CAO-bepalingen / 205 ^ Geen terugwerkende kracht / 205 4.4 De rechtsgevolgen van de onverbindendverklaring van een of meer CAObepalingen / 205 4.4.1 Inleiding / 205 4.4.2 Onverbindend verklaarde CAO-bepaling vormt geen deel meer van CAO / 205 4.4.3 Nietige bedingen / 206 4.4.4 Welke arbeidsvoorwaarde geldt in plaats van het door onverbindendverklaring nietig geworden beding? / 207 5 Nabeschouwing / 209 5.1 Een contractueel stelsel / 209 5.2 De gevolgen van het contractueel stelsel / 213 5.3 Naar een institutioneel stelsel? / 216 5.4 De verbindendverklaring van CAO-bepalingen en het recht op collectief onderhandelen / 223 5.5 De huidige praktijk van uitzondering op de verbindendverklaring van CAObepalingen / 226 5.6 Fondsbepalingen en het verenigingsbelang / 229 5.7 Verbindendverklaring op landelijk niveau / 230 6 Bijlagen / 233 Bijlage 1 Wet op de collectieve arbeidsovereenkomst / 233 Bijlage 2 Wet op het algemeen verbindend en het onverbindend verklaren van bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten / 239 Bijlage 3 Besluit aanmelding van collectieve arbeidsovereenkomsten en het aanvragen van algemeen verbindend verklaring / 245 Bijlage 4 Toetsingskader Algemeen Verbindend Verklaring CAO-bepalingen / 250 Rechtspraak / 263 Literatuur / 269 Trefwoordenregister / 281 14