Bodem, Plantengroei en Landschap Wim Chardon Met dank aan collega s
Opzet presentatie Wat is bodem Ontstaan landschap Belangrijke processen in bodem voor Bestaande natuur Natuurontwikkeling
Bodem Het woord bodem komt voor in aantal gezegden, zoals: Iets tot op de bodem uitzoeken Het is een bodemloze put Beide suggereren dat bodem het einde is: hierna is er niets meer De bodem is echter begin en drager van vele belangrijke processen!
Bodem Is samengesteld uit vaste delen en ruimtes ertussen De vaste delen kunnen zijn: - mineraal (klei, leem, zand,, grind) - organisch (plantenresten, veen) Ruimtes ertussen zijn opgevuld met : - lucht - water - bodemleven
Minerale delen mm water vasthouden? Klei < 0.002 zeer goed Leem 0.002-0.05 goed Zand 0.05-2 matig Grind > 2 niet
Kleideeltjes versus kleigrond Een kleigrond bestaat niet volledig uit kleideeltjes! Zware kleigrond > 35 % kleideeltjes Lichte kleigrond 25-35 % Zavelgrond 8-25 % Zware klei is moeilijk te bewerken door de mens, maar is ook moeilijk voor plant om in te groeien
Bodem Is samengesteld uit vaste delen en ruimtes ertussen De vaste delen kunnen zijn: - Mineraal (klei, leem, zand,, grind) - Organisch (plantenresten, veen) Ruimtes ertussen zijn opgevuld met : - lucht - water - bodemleven
Bodemleven - Engels loofbos Schatting biomassa in 1 ha bodem: Microflora 2100-21000 kg (bacterieën, schimmels, algen) Microfauna 150-1500 kg (eencelligen, aaltjes, spinnen etc.) totaal 2250-22500 kg 1 schaap = 70 kg 32-320 1 koe = 700 kg 3-32 gegevens Thom Kuyper, WU
Bodemfauna - bemest grasland Aantal m 2 Biomassa ( kg ha 1 ) Regenwormen 200 2600 Mesofauna (potwormen, springstaarten en mijten) 100.000 91 Nematoden 4.000.000 4 Figuur Ron de Goede, WU
Bodemleven - kringloop CO2 uit lucht zonlicht + water mineralen uit bodem plantengroei dieren zuurstof bodemleven afgestorven materiaal planten+dieren
Verstoring kringloop CO2 uit lucht zonlicht + water mineralen uit bodem plantengroei dieren grond te nat grond te zuur zuurstof bodemleven afgestorven materiaal planten+dieren hoopt zich op
Vorming landschap Aanvoer grind, zand en klei door rivieren (= verweringsproducten) Aanvoer keileem door ijs,, en verplaatsing bovenlaag in ijstijden Aanvoer zand door wind Laatste 1000 jaar: mens
Nederland als delta: waterafvoer + sediment aanvoer
Voorlaatste ijstijd IJsuitbreiding tijdens het Saalien, 200.000-130.000 jaar geleden tot lijn Haarlem-Utrecht-Nijmegen De Wageningse Achtertuin Geen scherpe lijn, maar ijslobben!
Vorming stuwwallen Utrechtse heuvelrug Gelderse Valleigebied Rug van Ede- Wageningen IJstong of gletscher IJs-smeltwater Sandr- of spoelzandwaaierafzetting Gestuwde formaties Zandig pakket (vóór ijstijd) Kleiig pakket (vóór ijstijd) Aardkundige waarden ZWV
Stuwwallen Gelderland ijslobben Aardkundige waarden ZWV Stuwwallenlandschap van de Zuidelijke Veluwe
Laatste ijstijd 70.000-10.000 jaar geleden Geen ijsbedekking, toendraklimaat Begroeiing minimaal Aanvoer van zand door wind = dekzand, (tot 15 m dik) ) met daarop dekzandruggen Kleinste deeltjes Limburg: löss op hellingen
Dekzandruggen Dekzandruggen in de Gelderse Vallei, tussen de stuwwal van Ede-Wageningen en de Utrechtse Heuvelrug Aardkundige waarden ZWV
Na laatste ijstijd Laatste 10.000 jaar Landijs smelt, zeespiegel stijgt Achter kustlijn nat, moerassen veen Overspoeld door zee laag klei Zandbanken (strandwallen) duinen
Aardkundige waarden ZWV Van gletscher naar vallei
Gelderse Vallei Vóór Saalien lag hier dal van Maas Tijdens ijstijd kwam grote ijslob vanuit noorden,, de Maas moest afbuigen naar het westen Toen het ijs zich terugtrok bleef er een diep (100 m) ijsbekken achter, waarin zich klei afzette Na stijging zeespiegel bereikte zee de Vallei en werd zeeklei afgezet http://nl.wikipedia.org/wiki/gelderse_vallei
Gelderse Vallei (vervolg) In de laatste ijstijd werd dekzand afgezet (tot 15 m dik). In het Holoceen is er lokaal veen ontstaan, doordat afwatering zowel naar zuiden (Rijn) als naar noorden slecht was. Plaatsnamen Veenendaal en Ederveen herinneren hieraan. http://nl.wikipedia.org/wiki/gelderse_vallei
Invloed mens op landschap Vooral laatste 1000 jaar: houtkap ten behoeve van landbouw (zee)dijken, beteugelen van rivieren bodemerosie (verstuiven) of ontstaan van heidevelden door overbegrazing
Bodemerosie (verstuiven) op akker
Invloed mens op landschap Vooral laatste 1000 jaar: houtkap ten behoeve van landbouw (zee)dijken, beteugelen van rivieren bodemerosie (verstuiven) of ontstaan van heidevelden door overbegrazing ontwatering om grond beter te kunnen bewerken
Nederland zonder zeedijken? St. Deltawerken online
Verstoring kringloop CO2 uit lucht zonlicht + water mineralen uit bodem plantengroei grond te nat grond te zuur zuurstof bodemleven afgestorven plantenmateriaal hoopt zich op
Mens: ontwatering veenafbraak bodemdaling CO2 + water mineralen ontwatering zuurstof bodemleven opgehoopt plantenmateriaal veen
Ontwatering veenafbraak ontwateren door verlagen grondwaterstand t.b.v. landbouw leidt tot bodemdaling (inklinken) na bodemdaling wordt grondwaterstand verder verlaagd nog meer bodemdaling, enz.
Gevolg inklinken: akkerbouw niet meer mogelijk Turf Grondwaterstand overgang bouwland naar gras door inklinken van veen
Grondsoorten in Nederland op basis van samenstelling (bovengrond) In naam zit: Rijn plaats (duin,, zee) zuur (geen kalk) leeftijd (oud, jong) transport (zee, rivier,, wind) historie (dalgrond,, was veen) Duin- en zeezand Zure zandgrond Jonge zeeklei Oude zeeklei Rivierklei Dalgrond Veen en veen / klei Löss Maas Reijneveld et al. 2010
Bodemstructuur Dichte pakking van deeltjes noemt men slechte structuur: er kan te weinig zuurstof binnendringen voor groei van plant Organische stof kan kleine deeltjes samenbinden tot aggregaten, vaak met holten ertussen: gunstig voor aanvoer van zuurstof
Nutriënten Veel nutriënten nten in de bodem leidt vaak tot eenzijdige natuur: stikstof uit de lucht geeft groei bramen in bos, pijpestrootje op heide bij natuurontwikkeling vaak veel fosfaat in bodem Te weinig nutriënten nten geeft echter ook eenzijdige natuur: heide
60 Soortenrijkdom en beschikbaarheid fosfaat 578 graslandlocaties, Engeland en Wales 50 Bouwvoor Middenpeel Soortenrijkdom Species Richness 40 30 20 10 0-10 10 30 50 70 90 Zeer laag laag optimaal < 10 10 15 16 25 P (Olsen) Beschikbaarheid fosfaat Gegevens uit Chambers et al. 1999
Zuurgraad Regenwater is zuur,, door CO 2 en luchtverontreiniging. In zure bodem wordt bodemleven geremd en hoopt organische stof zich op arme grond, weinig soorten. Kwelwater is (meestal( meestal) niet zuur, door oplossen kalk in ondergrond; dit bevordert omzetting organische stof veel soorten.
Hogere zandgronden Lagere zandgronden Maaiveldverloop Infiltratie regenwater Grondwaterstandverloop Kwel van grondwater Grondwaterstroming Uitloging Zuur Aanrijking Neutraal Figuur Kemmers
Regenwater natuur : Zuur Slechte omzetting Geringe mineralisatie Armoedig Weinig soorten Grondwater natuur: Veel kalk Goede omzetting Sterke mineralisatie Vruchtbaar Veel soorten Figuur Kemmers
Zout - wegbermen Slecht voor planten, slechts enkele soorten verdragen het en breiden zich uit in binnenland: Engels gras Kweldergras Deens lepelblad
Bodemprofiel: horizonten vers materiaal omgezet materiaal A - uitspoeling uitgespoeld zand B - inspoeling ingespoeld humus ingespoeld ijzer C - moedermateriaal (geen invloed bodemvorming)
Zichtbaar maken bodemprofiel
Profiel: veengrond A - zodelaag A - onder zode zeer dikke veenlaag leemlaag, afsluitend C - moedermateriaal
Veengrond turfwinning
Na turfwinning: dalgrond Dalgrond is de zandige ondergrond die vrijkomt wanneer een laag veen geheel is afgegraven, en wanneer de ondergrond wordt vermengd met bonkaarde. Bonkaarde is de bovenste halve meter van het veen,, die niet geschikt is voor het maken van turf. Deze werd vóór het afgraven opgeslagen, om later met de zandgrond te worden vermengd. Wikipedia
Grondsoorten in Nederland (bovengrond) In naam zit: Rijn plaats (duin,, zee) zuur (geen kalk) leeftijd (oud, jong) transport (zee, rivier,, wind) historie (dalgrond,, was veen) Duin- en zeezand Zure zandgrond Jonge zeeklei Oude zeeklei Rivierklei Dalgrond Veen en veen / klei Löss Maas Reijneveld et al. 2010
Organisch materiaal in 3 profielen podzol veengrond eerdgrond uitgespoeld opgehoopt omgezet organisch materiaal
Hoogteligging terrein Beïnvloedt organische stof,, en daarmee : grondsoort
(Hoog)Veen- gronden Moerige- Minerale gronden Podzolen Beekeerden Gleygronden Moerige gronden Broekeerden kwel (Laag)veengronden Geïnundeerde gronden overstroomd + klei kleiig veen venige klei klei op veen 1 2 Locale kwelstroom 5 4 3 Regionale kwelstroom moerig mineraal Hoogveengronden Zandgronden Laagveengronden Jonge kleigronden Rolf Kemmers
Hoogteligging terrein Beïnvloedt organische stof,, en daarmee : grondsoort en vegetatie
(Hoog)Veen- gronden Moerige- Minerale gronden Podzolen Beekeerden Gleygronden Moerigegronden Broekeerden kwel (Laag)veengronden Geïnundeerde gronden overstroomd + klei kleiig veen venige klei klei op veen 1 2 Locale kwelstroom 5 4 3 Regionale kwelstroom Dopheide verbond moerig mineraal Natuurlijk Kleine zeggenverbond Grote zeggenverbond Half-natuurlijk Biezenknoppen-Piipestrootjes verbond Dotterbloem-verbond Kamgrasverbond Grote Vossestaart-verbond Glanshaver-verbond Cultuurlijk Zilverschoon-verbond Rolf Kemmers
Abiotische factoren Zonlicht energie voor plant Water aanmaken suikers in plant aanvoer voedingsstoffen plant past zich aan aan gebrek of overmaat Temperatuur als hoog dan kans op uitdrogen Wind versterkt kans op uitdrogen
Aanpassing aan wind
Abiotische factoren Zonlicht energie voor plant Water aanmaken suikers in plant aanvoer voedingsstoffen plant past zich aan aan gebrek of overmaat Temperatuur als hoog dan kans op uitdrogen Wind versterkt kans op uitdrogen Klimaat micro - macro, plant matigt invloed Reliëf waterstroming; te steil: weinig leven mogelijk
Water - uitspoelen nutriënten nten Door water kunnen voedingsstoffen uitspoelen naar het oppervlaktewater Vooral bij warm weer kan dan (giftige) algenbloei optreden
Algenbloei door teveel nutriënten nten foto s G.Waaijen 2010
Water - uitspoelen nutriënten nten Door water kunnen voedingsstoffen uitspoelen naar het oppervlaktewater Vooral bij warm weer kan dan (giftige) algenbloei optreden Uitspoeling kan natuurontwikkeling verstoren
Afgraven bouwvoor bij natuurontwikkeling foto Smolders
Waterkwaliteit - natuurontwikkeling Door teveel voedingsstoffen groeit nieuw ven snel dicht foto Smolders
foto Smolders Vernatting geen succes
Ven, zoals we het liever zien
Excursie