Module Bodemkunde en bemesting

Transcriptie

1 Module Bodemkunde en bemesting De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl Cert. no. CC /NL

2 Colofon Auteur Arno de Bruin, Bureau De Uil Redactie Clazien Rodenburg, Tekstbureau RoMein Beeld Arka Media Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland info@ontwikkelcentrum.nl Internet: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

3 Inhoudsopgave Update Inleiding CrossReferences Required - Inleiding 6 Update 1 De bodem CrossReferences Required - De bodem 7 Update 1.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Oriëntatie 7 Update 1.2 Gesteenten, CrossReferences bodem en Required grond - Gesteenten, bodem en grond 7 Update 1.3 Verwering CrossReferences Required - Verwering 10 Update 1.4 Bodemvormende CrossReferences factoren Required en processen - Bodemvormende factoren en processen 13 Update 1.5 Horizonten CrossReferences Required - Horizonten 15 Update 1.6 Samenstelling CrossReferences van de Required bodem - Samenstelling van de bodem 16 Update 1.7 Bodemtypen CrossReferences Required - Bodemtypen 19 Update 1.8 Bodemleven CrossReferences Required - Bodemleven 24 Update 1.9 Dode CrossReferences organische stof Required - Dode organische stof 29 Update 1.10 Opdrachten CrossReferences Required - Opdrachten 31 Update 2 Structuur CrossReferences van de bodem Required - Structuur van de bodem 33 Update 2.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Oriëntatie 33 Update 2.2 Bodemstructuur CrossReferences Required - Bodemstructuur 33 Update 2.3 Structuurvormen CrossReferences Required - Structuurvormen 35 Update 2.4 Structuurbederf CrossReferences Required - Structuurbederf 37 Update 2.5 Opdracht CrossReferences Required - Opdracht 39 Update 3 Lucht CrossReferences en water in de bodem Required - Lucht en water in de bodem 41 Update 3.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Oriëntatie 41 Update 3.2 Bodemlucht CrossReferences Required - Bodemlucht 41 Update 3.3 Bodemwater CrossReferences Required - Bodemwater 42 Update 3.4 Functie CrossReferences van water in relatie Required tot - warmteopslag Functie van water in relatie tot warmteopslag Bodemonderzoek 48 Update 3.6 Opdrachten CrossReferences Required - Bodemonderzoek 52 4 Update CrossReferences Required - Opdrachten Groeivoorwaarden 55 Update 4.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Groeivoorwaarden 55 Update 4.2 Groeifactoren CrossReferences Required - Oriëntatie 55 Update 4.3 Kringlopen CrossReferences Required - Groeifactoren 57 Update 4.4 Voedingsstoffen CrossReferences voor Required de plant - Kringlopen 59 Update 4.5 Processen CrossReferences in de plant Required - Voedingsstoffen voor de plant 60 Update 4.6 Verschillende CrossReferences meststoffen Required - Processen in de plant 63 Update 4.7 Opdrachten CrossReferences Required - Verschillende meststoffen 67 5 Update CrossReferences Required - Opdrachten Duurzaam bodembeheer 69 Update 5.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Duurzaam bodembeheer 69 Update 5.2 Ecosysteemdiensten CrossReferences Required - Oriëntatie 69 Update 5.3 Knelpunten CrossReferences Required - Ecosysteemdiensten 70 Update 5.4 Oplossingen CrossReferences Required - Knelpunten 73 Update 5.5 Regelgeving CrossReferences Required - Oplossingen 76 Update 5.6 Opdrachten CrossReferences Required - Regelgeving 79 3

4 6 Update Grondbewerking CrossReferences Required - Opdrachten 81 Update 6.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Grondbewerking Verbetering bodemprofiel Effecten van grondbewerking op de bodemstructuur 83 Update CrossReferences Required - Verbetering bodemprofiel 6.4 Effecten van grondbewerking op het bodemleven 84 Update CrossReferences Required - Effecten van grondbewerking op de bodemstructuur 6.5 Grondbewerkingswerktuigen Opdrachten 90 Update CrossReferences Required - Effecten van grondbewerking op het bodemleven 7 Waterbeheer 91 Update 7.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Grondbewerkingswerktuigen 91 Update 7.2 Duurzaam CrossReferences waterbeheer Required - Opdrachten 91 Update 7.3 Drainage CrossReferences Required - Waterbeheer Drainagesystemen Aanleg drainage 100 Update CrossReferences Required - Duurzaam waterbeheer 7.6 Controle en onderhoud 101 Update CrossReferences Required - Drainage 7.7 Beregenen 104 Update CrossReferences Required - Drainagesystemen 7.8 Kwel 106 Update CrossReferences Required - Aanleg drainage 7.9 Opdrachten 108 Update CrossReferences Required - Controle en onderhoud 8 Update Organische CrossReferences bodemverbeteraars Required - Beregenen 111 Update 8.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Kwel 111 Update 8.2 Compost CrossReferences Required - Opdrachten 111 Update 8.3 Veenproducten CrossReferences Required - Organische bodemverbeteraars Groenbemesters Effecten op de bodem en het bodemleven 117 Update CrossReferences Required - Compost 8.6 Opdrachten 121 Update CrossReferences Required - Veenproducten 9 Update Anorganische CrossReferences meststoffen Required - Groenbemesters 123 Update 9.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Effecten op de bodem en het bodemleven 123 Update 9.2 Toepassing CrossReferences Required - Opdrachten 123 Update 9.3 Het CrossReferences macro-nutriënt Required stikstof - Anorganische meststoffen Het macro-nutriënt fosfaat Het macro-nutriënt kalium 131 Update CrossReferences Required - Toepassing 9.6 Het macro-nutriënt magnesium 134 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt stikstof 9.7 Het macro-nutriënt zwavel 136 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt fosfaat 9.8 Het macro-nutriënt calcium (kalk) 138 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt kalium 9.9 Het micro-nutriënt natrium 141 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt magnesium 9.10 Mengmeststoffen 142 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt zwavel 9.11 Micro-nutriënten 144 Update CrossReferences Required - Het macro-nutriënt calcium (kalk) 9.12 Opdrachten 145 Update CrossReferences Required - Het micro-nutriënt natrium 10 Update Analyserapport CrossReferences Required - Mengmeststoffen 147 Update 10.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Micro-nutriënten 147 Update 10.2 Bodemonderzoek CrossReferences Required - Opdrachten 147 Update 10.3 CrossReferences Bodemanalyse Required - Analyserapport Streefgetallen Bemestingsadvies 155 Update CrossReferences Required - Bodemonderzoek 10.6 Opdrachten 161 4

5 11 Update Bemestingsadviezen CrossReferences voor Required borders, - Bodemanalyse gazons en sportvelden 163 Update 11.1 Oriëntatie CrossReferences Required - Streefgetallen 163 Update 11.2 Borders CrossReferences Required - Bemestingsadvies 163 Update 11.3 Gazons CrossReferences Required - Opdrachten 167 Update 11.4 CrossReferences Sportvelden Required - Bemestingsadviezen voor borders, gazons en 171 sportvelden 11.5 Opdrachten 175 Begrippenlijst 176 Update CrossReferences Required - Borders Update CrossReferences Required - Gazons Update CrossReferences Required - Sportvelden Update CrossReferences Required - Opdrachten Update CrossReferences Required - Begrippenlijst 5

6 Inleiding Kwalificatiedossier Groene ruimte De module Bodemkunde en bemesting is onderdeel van een serie modulen van het Ontwikkelcentrum voor het kwalificatiedossier Groene ruimte. De inhoud van deze module sluit aan bij het Basisdeel en de Profielen op niveau 3 en 4 van dit kwalificatiedossier. Algemeen Het tuinontwerp was werkelijk schitterend, maar toch werd het niks. Waar lag dat aan? Dat mislukken kan verschillende oorzaken hebben. Een oorzaak kan zijn een foute plantkeuze. Elke plant heeft namelijk zijn eigen voorkeur voor grondsoort en grondsamenstelling. Zo is het haast onmogelijk om een heidetuin op kleigrond aan te leggen. Ook kan de opbouw of de structuur van de bodem tot het mislukken geleid hebben. Door een storende bodemlaag op geringe diepte kan overtollig regenwater niet naar de ondergrond wegstromen. Dit leidt tot een slechte plantengroei. Maar je kunt maatregelen nemen om de bodem te verbeteren. Bijvoorbeeld grondbewerking, bemesting of ingrepen in de waterhuishouding. Dit alles komt aan bod in deze module. Inhoud De module bestaat uit elf hoofdstukken over bodemkunde en bodemverbetering. De bodem verandert voortdurend. Allerlei processen dragen bij aan de vorming van de bodem. In hoofdstuk 1 leer je welke processen dat zijn. Je leert hoe een bodem is opgebouwd en wat het verschil is tussen de bodemsoorten. Om te zorgen dat planten goed groeien, is een goede bodemstructuur van belang. Hoofdstuk 2 gaat over de eigenschappen van de bodemstructuur en de structuurvormen. Voor succesvolle plantengroei zijn voedingsstoffen nodig, en een aantal groeifactoren. In hoofdstuk 3 komen lucht en water aan de orde. En in hoofdstuk 4 leer je hoe deze en andere groeifactoren van invloed zijn op de plantengroei. Het huidige gebruik van de bodem moet geen nadelige gevolgen hebben voor het toekomstige gebruik ervan. Hoofdstuk 5 gaat over duurzaam bodembeheer en je leert wat je kunt doen voor de toekomst. Een slechte bodemstructuur kan de oorzaak zijn van slechte groei. Met grondbewerking kun je de bodem verbeteren. Hoofdstuk 6 laat zien hoe dat kan en met welke gereedschappen en machines. Water, een belangrijke groeifactor, kan ook problemen veroorzaken. Welke problemen dat zijn en hoe je ze op kunt lossen, leer je in hoofdstuk 7. Behalve grondbewerking kunnen ook organische meststoffen helpen bij het verbeteren van de bodem. Hoofdstuk 8 beschrijft de verschillende organische meststoffen en hun toepassing. Naast organische meststoffen zijn er ook anorganische meststoffen. In hoofdstuk 9 leer je welke dat zijn en hoe je ze gebruikt. Om te weten welke en hoeveel meststoffen je toepast om een bepaald doel te bereiken, kun je een bemestingsadvies (laten) maken op basis van bodemonderzoek. Hoofdstuk 10 beschrijft hoe je bodemonderzoek uitvoert en hoe je uiteindelijk tot een bemestingsadvies komt. Ten slotte worden in hoofdstuk 11 enkele bemestingsadviezen besproken, namelijk die voor borders, gazons en sportvelden. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het verwerken van de inhoud van deze module. De auteurs 6 De digitale opdrachten, bronnen en hulpmiddelen, die herkenbaar zijn aan het computersymbool, vind je in de digitale module. Instructie voor activatie van de digitale module vind je op de achterzijde van deze uitgave.

7 1 De bodem 1.1 Oriëntatie Gebruik van de bodem Mensen gebruiken de bodem om huizen op te zetten. Ze leggen er allerlei leidingen in en leggen fiets- en wandelpaden aan op de bodem. Ook dieren gebruiken de bodem: ze lopen op de bodem of leven in die bodem. Planten en bomen staan met hun wortels in de bodem: het gras in weilanden en bomen en struiken in de tuin. Kortom: de bodem wordt op allerlei manieren gebruikt! Die bodem verandert voortdurend. Allerlei processen dragen bij aan de vorming van de bodem. 1.2 Gesteenten, bodem en grond Leerdoelen Na afloop van deze paragraaf kun je: uitleggen hoe de aarde is opgebouwd; uitleggen hoe gesteenten zijn ontstaan; drie soorten gesteenten noemen: stollingsgesteenten, sedimentgesteenten en metamorfgesteenten; het onderscheid tussen die drie soorten gesteenten uitleggen; van elk van deze soorten gesteenten enkele voorbeelden noemen; uitleggen hoe bodemvormende processen tot het ontstaan van de bodem leiden; de begrippen bodem en grond (of aarde) onderscheiden. Leeftijd Als je in Nederland een spade in de bodem steekt, is de kans groot dat je zand, klei of veen tegenkomt. Dat materiaal is hier neergelegd gedurende de laatste jaar. Dat maakt Nederland - geologisch gezien - een erg jong land. Vergelijk die jaar maar eens met de leeftijd van andere gesteenten, die soms miljoenen jaren oud zijn. Onderdelen van de aarde Afb. 1.1 De aarde is opgebouwd uit de aardkern, de aardmantel en de aardkorst. De aarde is opgebouwd uit grofweg drie onderdelen: de aardkern, de aardmantel en de aardkorst. De aardkern, het binnenste deel van de aarde, heeft een vaste binnenkern en een vloeibare buitenkern. De aardkern bestaat uit ijzerverbindingen. De aardmantel is een dikke laag taai-vloeibaar gesteente. Met de aardkorst wordt de buitenste laag van de aarde bedoeld. In deze aardkorst, en ook op en boven deze aardkorst, vind je al het leven op aarde, zoals planten, dieren en mensen. De bodem 7

8 Soorten gesteenten De aardkorst bestaat uit verschillende soorten vaste gesteenten. De belangrijkste soorten zijn: stollinggesteenten, sedimentgesteenten en metamorfgesteenten. Stollingsgesteenten Stollingsgesteenten zijn gevormd door afkoeling van het buitenste gedeelte van de vloeibare kern van de aarde (aardkern). Zo zijn bijvoorbeeld puimsteen, graniet en basalt ontstaan. Ongeveer 95% van de aardkorst is hieruit opgebouwd. Sedimentgesteenten Door bijvoorbeeld ijs of plantenwortels kan stollingsgesteente uit elkaar gedrukt worden. Grote en kleine stukken rots breken af (verwering). Dergelijke stukken kunnen in rivieren terechtkomen. Via die rivieren worden ze afgevoerd richting zee. Onderweg breken stukjes rots af tot grind, en verderop tot zand en klei. Het transport van materiaal wordt ook wel erosie genoemd. Daar waar de rivier minder hard stroomt, zakken zand en klei naar beneden, waar ze worden afgezet (sedimentatie). Die afzettingen noem je sedimentgesteente. Sedimentgesteente kan ook ontstaan uit zeediertjes. Miljoenen jaren geleden lag Nederland onder een warme, ondiepe zee, waarin miljarden heel kleine zeediertjes leefden. Die diertjes hadden een kalkskeletje. Na hun dood zonken deze diertjes naar de bodem. Het kalkskelet bleef achter. In de loop van de tijd ontstonden dikke pakketten kalksteen. In dergelijke afzettingen vind je vaak fossielen van de toenmalige zeedieren. Ongeveer 75% van het aardoppervlak bestaat uit sedimentgesteente. Afb. 1.2 Zand en klei worden afgezet waar de rivier minder hard stroomt. 8 De bodem

9 Metamorfgesteenten Onder invloed van hoge druk en temperatuur veranderen stollings- en sedimentgesteenten van vorm en krijgen ze andere eigenschappen. Door chemische processen worden ze omgezet in andere soorten gesteenten. Dit zijn metamorfgesteenten. Zo is marmer ontstaan uit kalksteen, kwartsiet uit zandsteen en leisteen uit kleisteen. Aardkorst onder invloed Er zijn veel processen die van buitenaf of binnenuit inwerken op de aardkorst. Voorbeelden van processen die van buitenaf invloed uitoefenen op de aardkorst zijn verwering, erosie en sedimentatie. Verwering vindt plaats door onder meer wind, water en temperatuurschommelingen. Naast deze natuurkundige processen helpen ook scheikundige en biologische processen bij de verwering. Deze processen vormen de bodem en leiden tot het ontstaan van lagen in de bodem. Er zijn ook krachten die van binnenuit inwerken op de aardkorst. Hierbij kun je denken aan aardbevingen, vulkanisme, breukvorming, plooiing van gesteenten en opheffing en daling van het aardoppervlak. Bodem en grond De termen bodem en grond of aarde worden vaak door elkaar gebruikt. Bodemkundigen maken echter een duidelijk onderscheid hiertussen. Een bodemkundige definitie van bodem is: het bovenste, door planten doorwortelde deel van het aardoppervlak. Bodemkundigen kijken meestal naar de bovenste 1,20 meter. Met grond of aarde bedoelen bodemkundigen het materiaal waaruit de bodem is opgebouwd. Dit materiaal kun je vastpakken. In de praktijk wordt dit onderscheid niet altijd zo gehanteerd. Denk bijvoorbeeld aan grondwater of grondbewerking. Hier wordt zo veel mogelijk het taalgebruik uit de praktijk gevolgd. 1. Welk soort gesteente is zand? A. metamorfgesteente B. sedimentgesteente C. stollingsgesteente 2. Gesteente verbrokkelt in kleine deeltjes onder invloed van wind, water en temperatuurverschillen. Over welk proces gaat dit? A. sedimentatie B. stolling C. verwering 3. Zijn de volgende beweringen juist of onjuist? -- Grond is opgebouwd uit bodem. -- Bodem is opgebouwd uit grond. Juist Onjuist Juist Onjuist De bodem 9