Naar indicatoren voor regionale samenhang. De bijdrage van landschaps- en cultuurgeschiedenis Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld
Inhoud Brabant Eén of los zand? Volkskarakters? Landschap Economie Religie Taal en dialect Conclusies: Van identiteit naar identificatie Geen finalisme Kaders voor identificatie De kracht van de steden Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 2
Brabant Eén (1975-1983) Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 3
Of toch los zand? Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 4
Staats-Brabant (1648-1795) Charles de Mooij: Staats-Brabant hing als los zand aan elkaar. Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 5
Vraagstelling Zijn er cultuur- en landschapshistorische indicatoren die tot op de dag van vandaag van invloed zijn op de samenhang in en relaties tussen bepaalde gebieden? Zo ja, kunnen die een rol spelen in de samenwerking tussen gemeenten? Zijn er overeenkomsten met de bevindingen van Pieter Tordoir? Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 6
Brabantse volkskarakters? Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 7
1. Landschappelijke indicatoren Bodem: zand (80 %), zeeklei (13 %), rivierklei (7 %) Hoogteligging: van plus 40 m. tot 0 m. NAP Nat-droog bepalen mate en omvang van Ontginningen, landgebruik en bewoningsdichtheid (steden) Handel en vervoer: land- en waterwegen Grote rivieren, Peel, heidegebieden, Scheldedelta als duidelijke grenzen in noorden, oosten, zuiden en westen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 8
1.1. De bodem van Brabant Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 9
1.2. Van laag tot hoog Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 10
1.3. Over water en land Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 11
1.4. Bewoningsdichtheid Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 12
1.5. Cultuurlandschappen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 13
2. Economische indicatoren Landbouw: bepaald door natuurlijke omstandigheden Industrie: sloot en sluit daarbij aan Padafhankelijkheid: in het verleden gemaakte keuzes versterken zich mettertijd en beperken de keuzes in het heden Leidt tot regionale specialisatie en differentiatie Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 14
2.1. Verschillende agrarische regio s (1881) Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 15
2.2. Regionale differentiatie in de industrie, 1950 Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 16
2.3. Regionale differentiatie in de economie, 2000 Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 17
3. Politiek-institutionele indicatoren Noord-Brabant kwam in huidige vorm pas in 1815 tot stand Noord-Brabant voor 1796 verdeeld in verschillende bestuurlijke territoria, die voor elkaar buitenland waren Verschillende grotere en kleinere territoria met eigen bestuur, rechtspraak en soms religie Hollands-Brabant Nota bene: niet-staatse gebieden (Megen c.a., Ravenstein c.a., Boxmeer c.a., Gemert, Oeffelt, Bokhoven, Luyksgestel) Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 18
3.1. Staats-Brabant, 1648-1795 Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 19
3.2. Ook hertogdom Brabant voor 1648 geen eenheid Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 20
4. Religieuze indicatoren Noord-Brabant: na 1559 twee bisdommen Vanaf de zestiende eeuw ook twee confessies Ravenstein c.a. en Land van Cuijk bij andere bisdommen Grens door Midden-Brabant Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 21
4.1. Bisdom s-hertogenbosch en Antwerpen/Breda Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 22
4.2. Twee geloven op één kussen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 23
5. Sociolinguïstische indicatoren isoglossenkaart van Toon Weijnen politiek- en religieus-institutionele grenzen kunnen uitgroeien tot cultuurgrenzen politieke grenzen van voor 1796 zijn terug te vinden in dialectgrenzen in taalverschillen weerspiegelen zich geografische, historische, politieke, economische, religieuze en volksculturele scheidslijnen verschillen in taal en dialect, voor de meeste mensen toch een essentieel element van hun culturele identiteit, volgen politiekinstitutionele grenzen Dikke en dunne grenzen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 24
5.1. Het Brabants dialect Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 25
Conclusies Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 26
1. Van identiteit naar identificatie Culturele identiteiten gaan niet vooraf aan politieke en bestuurlijke indelingen maar volgen deze Identiteit is de resultante van een voortdurend proces van identificatie met de plek waar mensen wonen en werken en met de mensen om hen heen Mensen fungeren binnen sociale, economische en bestuurlijke netwerken Hebben een historisch bepaalde geografische dimensie maar zijn niet statisch Verschillen zijn vooral gevoelsmatig Freud: der Narziβmus der kleinen Differenzen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 27
2. Geen finalisme De hier beschreven cultuur- en landschapshistorische indicatoren determineren toekomstige ruimtelijke, economische en bestuurlijke beslissingen niet Lokale en regionale identiteiten beroepen zich vaak ten onrechte op als onveranderlijk en oeroud waargenomen karakteristieken van dorp, stad en streek De toekomst wordt niet gedicteerd door het verleden Ruinte voor agency: de capaciteit en vrijheid van individuen en groepen om te handelen en door hun keuzes de loop van de geschiedenis te bepalen Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 28
3. Kaders voor identificatie Maar fysieke en sociale ruimtes doen er wel toe Netwerken en regio s waarin mensen tot samenwerking komen hebben een herkenbare schaal en atmosfeer En bieden door landschap, economische structuur, bestuurlijke instituties, religie en taal handvatten tot identificatie Anssi Paasi: een regio heeft A. Een sociale dimensie B. Een politieke dimensie C. Een culturele dimensie D. Een cognitieve dimensie Vereist dus: netwerken; bestuur; symbolen; identificatie Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 29
4. De kracht van de steden Bij alle genoemde indicatoren vormen de steden een innovatieve en sturende kracht Van ontginning, industrialisatie, politieke en religieuze instituties, cultuur en zelfs taal Ontwikkeling vanuit de Late Middeleeuwen: Brabant meest verstedelijkte gewest van de Nederlanden Eerste gewest in Europa waar macht gedeeld werd door vorst, adel én steden (1312) Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 30
Brabant rond 1500: land van steden Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 31
De stad als motor Een sterke historische lijn: de stad als motor van economische, bestuurlijke, culturele en sociale integratie Noord-Brabant zal in de toekomst bestaan uit onderling verbonden stedelijke regio's of het zal niet bestaan Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 32
Dankuwel voor uw aandacht Arnoud-Jan Bijsterveld Hoogleraar Cultuur in Brabant aan Tilburg University a.j.a.bijsterveld@tilburguniversity.edu Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 33
W A Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 34
W A Indicatoren regionale samenhang 25 juni 2014 35