pagina 26 scheidslijnen scheidslijnen pagina 27 scheidslijnen In Scheidslijnen scheurt het web dat de wereld vormt. In korte tijd breken talrijke zichtbare en onzichtbare lijnen die culturen, generaties en markten, vaak al vele decennia, met elkaar verbinden. Lang vergeten scheidslijnen manifesteren zich met hernieuwde kracht om verschillen tussen volken en landen te markeren. Culturen keren zich naar binnen als mensen op zoek gaan naar gelijkgezinden om te beschermen wat ze waarderen. Mondiaal en lokaal polariseren onderlinge verhoudingen en nemen tegenstellingen soms angstaanjagende vormen aan. In deze wereld vol wantrouwen groeien barrières tussen continenten en landen en regionaliseren markten in hoog tempo. De globalisering en groei die de tweede helft van de 20 ste eeuw kenmerkten, maken in het begin van de 21 ste eeuw plaats voor fragmentatie en stagnatie. Scheidslijnen schetst een wereld waarin scheiding en onderscheid domineren en zeer uiteenlopende overtuigingen en ambities zichtbaar maken. Het is een wereld waarin mensen en organisaties moeten leren omgaan met grenzen en beperkingen en deze tegelijkertijd meer gaan waarderen en in stand houden. Scheidslijnen belicht een onderstroom van verdeeldheid die altijd aanwezig is, vaak geheel uit het zicht verdwijnt maar zich plotseling en overweldigend kan openbaren. Uiteenlopende ambities Verschuivingen in machtsposities volgen zelden de weg van geleidelijkheid. Als nieuwe spelers zich aandienen en een eigen plaats op het toneel claimen, ontstaan er fricties en kunnen spanningen hoog oplopen. Partijen die reeds lang domineren verlaten hun posities niet zonder slag of stoot maar beschermen ÉÉN WERELD OF VELE? Een onderzoek van het PEW Research Center* geeft aan dat meerderheden: vele islamitische landen vinden dat zelfmoordaanslagen gericht tegen Israël en Westerse troepen in Irak gerechtvaardigd zijn. Voor Jordanië zijn deze cijfers bijvoorbeeld 86% resp. 70% en voor Marokko 74% resp. 66%. in landen over de hele wereld vinden dat hun eigen manier van leven beschermd moet worden tegen buitenlandse invloeden en de overheid mede om deze reden de instroom van buitenlanders dient te beperken. Voor de VS en West-Europa variëren deze cijfers tussen de 67% en 81%, in grote delen van Afrika en Azië zijn deze percentages nog hoger. Slechts in één land, Canada, waardeert een meerderheid immigranten als positief. in de helft van de onderzochte landen vinden dat delen van buurlanden eigenlijk tot hun eigen land behoren. in Afrika, het Midden-Oosten en landen van de voormalige Sovjet-Unie en in de meeste van de onderzochte landen in Zuid- Oost-Azië vinden dat de samenleving homoseksualiteit niet dient te accepteren. Vier van de tien Amerikanen onderschrijven dit. in alle werelddelen religieuze en etnische haat na een mogelijke atoomaanval als de belangrijkste bedreiging van de wereldvrede beschouwen. Tegelijkertijd**: moeten 2,7 miljard mensen, 45% van de wereldbevolking, van minder dan $2 per dag rondkomen. Gemiddeld verdient één inwoner van de VS in één jaar net zoveel als 70 inwoners uit elk van de 70 armste landen samen en zelfs 350 maal zoveel als de inwoners van de armste Afrikaanse landen. heeft in de meest welvarende landen de helft tot ruim driekwart van de bevolking toegang tot internet tegenover slechts enkele procenten in de armste landen. * Pew Research Center, Views of a Changing World 2003 ** UNDP, Human Development Reports hun belangen met vereende krachten. Het luidt een tumultueuze periode in waarin krachten en tegenkrachten elkaar afwisselen en nieuwe structuren zich naast bestaande ontwikkelen. Het resultaat is dat geprojecteerde ontwikkelingen stokken als de heersende orde, die bestemd was lange tijd te floreren, langzaam maar zeker afbrokkelt. Waar verdergaande integratie en eenheid eens onvermijdelijk leken, markeren groeiende tegenstellingen en verdeeldheid de overgang naar een nieuwe ordening. In Scheidslijnen ontstaan op vele niveaus fricties tussen gevestigde partijen en nieuwe spelers. Op het wereldtoneel wedijveren opkomende economische grootmachten als China, India en Rusland krachtiger met de VS en Europa om economische en politieke belangen. In het Midden-Oosten en Midden- en Zuid- Oost-Azië vormt zich een omvangrijke kapitaalmarkt gebaseerd op islamitische principes die als volwaardig alternatief dient voor Westerse financieringsbronnen. Een groeiend aantal Aziatische multinationals ontwikkelt zich tot geduchte concurrenten van Westerse ondernemingen en ondermijnt, binnen en buiten de eigen regio, bestaande marktposities. Tegelijkertijd worstelt het Westen met de grotere economische rol van landen dichter bij huis. Waar de VS kampen met goedkope concurrentie uit Mexico en Brazilië, weet Oost-Europa de eigen concurrentiepositie ten koste van West- en Zuid-Europa aanzienlijk te versterken. Al snel zijn de eerste haarscheurtjes in mondiale en regionale samenwerkingsverbanden zichtbaar als Westerse landen hun handelsbarrières verhogen in een poging eigen posities te beschermen. FORTUNE GLOBAL TOP-10 IN 2020 Onderneming Omzet Winst Sector (plaats in 2004) (miljard $) (miljoen $) 1. China Energy & Chemicals (52) 368.958 28.471 Energie. chemie 2. Toyota Motor Company (8) 338.142 22.721 Auto 3. India Energy Corporation (-) 298.552 19.234 Energie 4. Sjanghai Bank & Insurances (-) 253.878 21.558 Financieel 5. Samsung Electronics (55) 142.608 13.118 Electronica 6. Biopharma Industries (-) 125.668 24.784 Farmacie. biotechnologie 7. Russia Sourcing Company (-) 115.669 14.638 Grondstoffen 8. Petronas (186) 25.661 6.226 Energie 9. Wipro Technologies (-) 85.776 5.886 IT dienstverlening 10. Exxon Mobile (3) 67.559 4.256 Energie 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 NIEUWE SPELERS ONTWIKKELEN ZICH RAZENDSNEL Stijging reëel BNP (in US$) opkomende economieën tussen 2003 en 2020 China India Rusland Oost-Europa Latijns Amerika Gemiddelde jaarlijkse groei GDP per persoon 1980-2000 Private investeringen als aandeel van GDP 1980-2000
pagina 28 scheidslijnen scheidslijnen pagina 29 De fricties in de wereld beperken zich niet tot geografische scheidslijnen. Als Europese landen er niet in slagen adequaat om te gaan met de veelheid aan culturen en religies binnen hun grenzen, organiseren bevolkingsgroepen zich in reactie hierop meer en meer langs deze lijnen. Terwijl grote groepen jonge allochtonen de arbeidsmarkt betreden om de plaats in te nemen van oudere, autochtone werknemers, groeien culturele tegenstellingen binnen de Europese samenleving. De verwijdering vindt plaats in een periode waarin Europese overheden het aanpakken van de problemen die een snel vergrijzende bevolking met zich meebrengt, voor zich uit blijven schuiven. Als ze, gedomineerd door ouderen, de stijgende kosten van vergrijzing bovendien grotendeels afwentelen op jongere generaties nemen ook de spanningen tussen generaties toe. Internationale polarisatie Gevestigde partijen zijn vaak lange tijd succesvol in het verdedigen van hun posities en belangen. Ze domineren cruciale instituties en bepalen zo de spelregels van de huidige orde. Goed georganiseerd beheersen ze de competenties die nodig zijn om binnen bestaande kaders de rechten te behouden die ze over lange perioden hebben verworven. Nieuwe spelers hebben alleen een kans als ze andere wegen bewandelen en andersoortige denkbeelden en werkwijzen introduceren. In Scheidslijnen is de positie van de gevestigde orde zo sterk en georganiseerd dat vele nieuwe, opkomende spelers hun kansen zien slinken. Als ze zich in het nauw voelen gedreven, zoeken ze gelijkgezinden op en verstevigen ze de onderlinge banden. Sommigen proberen zich aan heersende structuren en machten te onttrekken door zich ervan te isoleren. Anderen gaan de strijd aan en zetten zich er actief tegen af; in enkele gevallen neemt het verzet zelfs gewelddadige vormen aan. Zowel isolatie als verzet roepen scherpe tegenreacties op van gevestigde partijen. In de dynamiek die volgt, polariseren onderlinge verhoudingen in hoog tempo en groeit wederzijds wantrouwen. Niet alleen de verdeeldheid tussen nieuwe en gevestigde coalities neemt toe, de laatste raken ook onderling verdeeld als verschillen van inzicht ontstaan over de effectiviteit en noodzaak van gezamenlijke reacties. Mondiale blokken In Scheidslijnen leggen groeiende, opkomende economieën zich niet langer neer bij de economische en politieke suprematie van het Westen. In Azië neemt het verzet concrete vormen aan als de VS China een ultimatum stellen om de Renminbi los te koppelen van de dollar. Het werpt de aandelenbeurzen in heel Azië ver terug. Religieuze en culturele leiders hekelen de Westerse ideaalbeelden en levensstijlen die de media hun opdringen en roepen hun regeringen op Amerikaanse zenders volledig te weren. Politici bekritiseren de controle van het Westen op mondiale kapitaalmarkten en het eigendom van sleuteltechnologieën die in hun visie slechts de marktpositie van Westerse ondernemingen in stand houden. Ze pleiten voor eigen systemen en standaarden om aan de imperialistische infiltratie te ontkomen en het Westen niet langer met torenhoge vergoedingen te financieren. Begin 2007 limiteert de Chinese overheid de omvang van buitenlandse deelnemingen, beperkt de invloed van buitenlandse banken en introduceert vaste tarieven voor financiële transacties en adviezen. Niet lang erna volgen India en de meeste Aziatische landen. Nog geen jaar later kondigen dezelfde landen aan dat ze vergoedingen voor licenties en patenten op technologieën en medicijnen die zij als essentieel voor hun eigen ontwikkeling en welzijn beschouwen sterk aan banden leggen. Samen met landen in Midden-Azië, Afrika en Latijns-Amerika dwingen ze softwaregiganten als Microsoft, IBM, Sun en Adobe om broncodes openbaar te maken en de prijzen van hun producten drastisch te verlagen op straffe van uitsluiting. Als deze ondernemingen na enkele jaren van touwtrekken eindelijk overstag gaan, is de weerstand tegen hun producten inmiddels zo sterk dat gebruikers massaal overstappen op regionaal ontwikkelde alternatieven. Het tijdperk van mondiale softwarestandaarden nadert haar einde; kenmerkend is de positie van Microsoft, dat er alleen nog in de VS en enkele West-Europese landen in slaagt met Windows marktleider te blijven. De conflicten rond patenten, licenties en standaarden zijn symptomatisch voor de handelsoorlogen die op vele terreinen tussen de grote economische blokken losbranden. Overheden grijpen zelfs de meest onschuldige kwaliteitsproblemen aan om hoge importrestricties voor agrarische producten op te werpen. DE OPKOMST VAN ISLAMITISCHE FINANCIERING Een halve eeuw na de introductie in 1963 van islamitisch financieren door de Egyptische Misr-Ghams spaarbank, is het in Scheidslijnen met name in Midden- en Zuid-Oost-Azië en grote delen van Afrika aan een ware opmars bezig. In 2020 beheren islamitische fondsen wereldwijd meer dan 2.100 miljard dollar aan fondsen, een vertienvoudiging in vijftien jaar tijd. Sommige landen volgen Pakistan en Iran en verbieden andere vormen van financieren geheel, in andere landen stijgt het marktaandeel van islamitische banken tot ver boven de 50%. Via internet weten islamitische banken en verzekeringsmaatschappijen uit deze regio s miljoenen moslims over de hele wereld aan zich te binden. Ze omzeilen zo door religieuze wetgeving verboden regels ( haram ) die Westerse centrale banken hen opleggen. Alleen enkele Westerse banken die al jaren islamitische producten aanbieden, hebben enig succes. De Sharia, de islamitische religieuze wetgeving, verbiedt alle financiële producten die rente ( riba ), onzekerheid ( gharar ) of het nemen van onnodig risico ( maisir ) bevatten. Het sluit alle producten uit die een vaste interestvergoeding beloven of waarvan onzeker is wat de tegenwaarde is of zal zijn. De Sharia schrijft voor dat ondernemen de principes van gelijkwaardigheid van partijen en zekerheid over levering en betaling moet volgen. In tegenstelling tot conventionele banken, die kapitaal lenen en uitlenen, nemen islamitische banken vermogen in bewaring ( amanat ) en zijn de opbrengsten gekoppeld aan winsten en verliezen die ze hiermee maken. Islamitische banken zijn daardoor veelal ondernemende partners van hun klanten. Over de vraag of verzekeren toelaatbaar is volgens de Sharia bestaan uiteenlopende opvattingen binnen de islam. Ze bestaan echter niet over conventionele verzekeringen omdat die bijna altijd elementen van gharar, riba en maisir bevatten. Veel moslimgeleerden achten verzekeren daarentegen wel toelaatbaar als vorm van onderlinge bijstand of om eventuele nabestaanden te beschermen. Moslims kunnen daarom wel risico s delen in coöperatieve, onderlinge verzekeringen ( Takaful ) waaraan ze jaarlijks een donatie ( zakat ) schenken. Ze zijn dan immers mede-eigenaar van deze fondsen en delen op gelijke basis in alle winsten en verliezen.
pagina 30 scheidslijnen scheidslijnen pagina 31 Landen die grondstoffen bezitten maken bilaterale afspraken om aan de toenemende schaarste te ontsnappen en aanvoer te garanderen. De continenten die nauwelijks over eigen grondstofvoorraden beschikken, hebben het nakijken en moeten hoge prijzen betalen. Het treft de economieën van Europa en de VS ongemeen hard en luidt voor hen een langdurige periode van stagnatie in. Terwijl Europa nog tevergeefs pogingen onderneemt om in WTO-verband het tij te keren, kiezen de VS voor een politiek van protectionisme en schuwen in enkele kritieke situaties grootschalige inzet van militaire middelen niet. Het zet de toch al broze politieke verhoudingen in de wereld verder op scherp. Verwijzend naar de politieke patstellingen die in de wereld ontstaan, maken politiek observatoren vergelijkingen met het tijdperk van de Koude Oorlog. Aan het begin van het tweede decennium van de 21 ste eeuw is de wereld verdeeld in vijf economische en politieke blokken die zich grotendeels autonoom van elkaar ontwikkelen. Azië ontwikkelt zich in economische opzicht het meest voorspoedig en in de regio domineren Aziatische multinationals. In Latijns-Amerika vormen Brazilië en Mexico krachtige motors achter de economische groei op het continent. Een reeks van handelsconflicten en politieke meningsverschillen spelen de VS en Europa tegen elkaar uit. West- en Zuid-Europa hebben daarnaast ernstig te lijden onder de innige relaties die op economisch en politiek gebied ontstaan tussen Oost- Europa en de staten uit de voormalige Sovjet-Unie. In nauwelijks tien jaar tijd is de handel tussen deze vijf blokken met bijna eenderde gekrompen. Europese fragmentatie De polarisatie in de wereld breidt zich ook uit naar Europa. Door importrestricties, exponentieel stijgende kosten van schaarse grondstoffen en een reeks van beperkingen die overheden in Azië opleggen, zien Europese ondernemingen hun marktposities wereldwijd verslechteren. Azië en Oost-Europa realiseren ambitieuze plannen op het gebied van innovatie en kennisontwikkeling en lopen mijlenver voor op het oude Europa, dat zich lange tijd hardnekkig blijft vastklampen aan verouderde standaarden. Nauwelijks tien jaar na het Lissabon-akkoord heeft de EU haar ambitie om zich te ontwikkelen tot de leidende kenniseconomie geruisloos vervangen door overleg over maatregelen om de verslechterende Europese economie nieuw 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% UITEENLOPENDE ECONOMISCHE GROEI IN DE WERELD Groeivoet BNP (in US$) voor de vijf economische blokken in de wereld 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2020 Eurozone VS Azië (incl. Japan) Latijns-Amerika Oost-Europa (incl. Rusland) leven in te blazen. Diepgaande conflicten over de jarenlang uitgestelde aanpak van de vergrijzingsproblemen en oplopende zorgkosten binnen Europa maken een gezamenlijke aanpak echter onmogelijk. Europese landen kijken met afgunst naar Oost-Europa waar landen maximaal profiteren van hun deelname aan de EU. De combinatie van een jonge en ambitieuze bevolking en open grenzen met Europa heeft de economische groei in deze landen in een stroomversnelling gebracht. Als Oost-Europese lidstaten buiten de EU om bilaterale handelsverdragen afsluiten met groeiende economieën in de voormalige Sovjet-Unie, spreken sommige regeringsleiders zelfs hardop over mogelijkheden om de uitbreiding geheel of gedeeltelijk terug te draaien. Niet lang daarna leggen EU-lidstaten, met een beroep op hun soevereiniteit, de eerste beperkingen op aan importen en immigratie uit andere lidstaten. De EU raakt nog verder verdeeld als grote verschillen van mening ontstaan over de politieke koers die de EU ten opzichte van de VS moet varen. Brussel neemt dan al lang niet meer de belangrijkste beslissingen. Nationale overheden proberen door opeenvolgende bezuinigingsronden en stringenter toezicht en regelgeving op binnenlandse markten bovenal de eigen economische situatie te verbeteren. Een scheidende samenleving In een wereld die via internet, telecommunicatie en economische relaties en op tal van andere manieren verbonden is, waaiert de internationale tijdgeest van polarisatie ook uit binnen nationale grenzen. Naarmate internationale tegenstellingen toenemen, verwijderen landen en culturen zich verder van elkaar. Binnen Europese landen treedt een proces van culturele verzuiling op als allochtone bevolkingsgroepen zich sterk identificeren met hun culturele en religieuze achtergrond. Ondertussen lopen ook de spanningen tussen generaties hoog op als ouderen alles in het werk stellen om hun voorzieningen en regelingen te behouden, zonodig ten koste van jongere generaties. Culturele verzuiling Waar culturele en religieuze spanningen zich uiten in gewelddadige conflicten en terroristische acties, slaat groeiend wederzijds wantrouwen al snel om in 230% 50% 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% -30% VERGRIJZING IN HET OUDE EUROPA Verandering in de omvang van leeftijdsgroepen in de EU-15 in Scheidslijnen, 2000 2020 0-14 15-24 25-49 50-64 65-79 80+ VERSCHILLEN IN VERGRIJZING? Volgens berekeningen van het Economic Policy Committee (EPC, 2003) van de EU stijgen de overheidsuitgaven in Europa tussen 3 en 7 procentpunt van het bruto nationaal product tot 2050. Verreweg de grootste stijging vindt plaats tussen 2010 en 2030. Door afnemende immigratie en verlenging van de levensduur zet de Europese vergrijzing in Scheidslijnen sterker door dan de EPC bij haar berekeningen voorzag. In combinatie met de stagnerende economie wordt daardoor de voorspelling van het EPC in veel oude lidstaten van de EU in dit scenario al in 2030 werkelijkheid. De vergrijzing raakt niet alle EU-lidstaten even hard. Zo vergrijst Italië veel sneller dan andere lidstaten maar zijn de financiële gevolgen relatief beperkt. Onder de landen die ruwweg eenderde van hun bruto nationaal product besteden aan ouderen vallen Duitsland, Frankrijk, Spanje, Zweden, Denemarken en, zij het met enige vertraging, Nederland. Alleen het Verenigd Koninkrijk lijkt de vergrijzing met 1 procentpunt stijging nauwelijks te merken. Niet alleen verschillen in vergrijzing tussen de lidstaten maar ook uiteenlopende culturele voorkeuren staan een gezamenlijke aanpak in de weg. Sommige lidstaten beschouwen pensioen als een van de onderdelen van het sociaal verzekeringsstelsel en ontzien het niet bij bezuinigingen en hervorming van de overheidsuitgaven. Inwoners van andere lidstaten zien het echter als een centraal onderdeel van de arbeidsvoorwaarden en een welverdiend recht voor ouderen waaraan niet valt te tornen. De demografische en culturele verschillen leiden in Scheidslijnen tot tal van onoverkomelijke conflicten binnen de EU.
pagina 32 scheidslijnen scheidslijnen pagina 33 regelrechte angst. Het raakt onmiddellijk de relaties tussen bevolkingsgroepen binnen Europa. Groeiende tegenstellingen woekeren het nationalisme in Europa stevig aan en het merendeel van de kiezers prefereert nationale voorkeuren boven Europese. Als allochtone bevolkingsgroepen de banden met hun culturele en religieuze wortels aanhalen, beklemtonen politici nog nadrukkelijker de noodzaak tot vergaande aanpassing aan de lokale cultuur. De maatregelen die Europese overheden treffen, hebben echter precies het tegenovergestelde effect als allochtone culturen zich verder naar binnen keren. Met name jongere generaties onderhouden via internet en GPRS intensief contact met familieleden en geloofsgenoten die zich thuis en elders in de wereld bevinden. In Scheidslijnen spreken rond 2010 vooraanstaande sociologen over het definitieve failliet van het multiculturele Europa. Sociale groepen organiseren zich dan in Europa grotendeels langs nationale, culturele en religieuze lijnen. Het manifesteert zich maatschappelijk in een brede waaier aan scholen, welzijnsorganisaties, verzorgingstehuizen en belangengroepen voor specifieke culturele en religieuze groepen. Op nationaal en lokaal niveau strijden allochtone politieke partijen om de budgetten en regelingen om hun organisaties in stand te houden. De scherpe nationale en culturele scheidslijnen veranderen in een tijdsbestek van enkele jaren het concurrentielandschap ingrijpend. Consumenten kiezen vaker voor producten en diensten van ondernemingen uit hun land. Mensen hebben een abonnement bij een internetprovider uit het land van herkomst, lezen hun eigen kranten en kijken uitsluitend naar tv-stations die in hun eigen taal uitzenden. Vele allochtone klanten heffen hun bankrekening op bij Europese banken om over te stappen naar internetbanken uit hun geboorteland. De omzet van internetwinkels uit dezelfde landen stijgt jaar na jaar met tientallen procenten tegelijk. Aan de stroom van nieuwe ondernemingen die zich richten op de eigen bevolkingsgroep lijkt geen einde te komen. Zo zijn er Turkse garages, Marokkaanse verhuisbedrijven, Franse makelaars, Antilliaanse kledingzaken, Kaapverdische kappers, Joegoslavische aannemers en Russische tandartsen. Merken hebben in Scheidslijnen een sterke culturele component en dragen bij aan de identiteit van bevolkingsgroepen. Vele merken en ondernemingen vallen juist om deze reden uit de gratie bij grote delen van de bevolking of zijn plotseling zelfs geheel taboe. Slechts enkele slagen er in om zich met een pan-europees of multicultureel merk in de markt te positioneren en nationale en culturele grenzen te overbruggen. Ze behoren tussen 2010 en 2020 tot de weinige uitblinkers op de Europese aandelenbeurzen. Oud en behoudend De vergrijzing in Europa overtreft in Scheidslijnen zelfs de meest pessimistische verwachtingen. Als tegenstellingen tussen culturen en landen toenemen, lopen migratiestromen wereldwijd fors terug. Europese landen beperken de instroom van allochtonen in een poging in één klap zowel de oplopende werkloosheid onder laagopgeleide werknemers als culturele verzuiling tegen te gaan. De maatregelen blijken grotendeels overbodig als de overgebleven migranten liever naar regio s trekken waar het economisch aanzienlijk voorspoediger gaat. Om dezelfde reden zoeken vele West- en Zuid-Europeanen, waaronder vele tweede en derde generatie allochtonen, werk in Oost-Europa en is van de gehoopte instroom van arbeidskrachten uit deze regio in de Westerse ouderenzorg geen sprake. In Nederland duikelt het positieve migratiesaldo in slechts enkele jaren tijd naar een effectieve uitstroom van ruim 20.000 mensen per jaar. West- en Zuid-Europa zijn in Scheidslijnen bovenal van en voor ouderen. Alle overheidsmaatregelen ten spijt is de arbeidsparticipatie van ouderen nauwelijks in beweging te krijgen. Velen van hen kunnen geen werk vinden, anderen zijn vermogend genoeg om ver voor hun 65 ste te stoppen. Ze verdoen hun tijd bepaald niet maar zijn politiek en maatschappelijk zeer actief om hun belangen te verdedigen. De gemiddelde leeftijd in nationale parlementen stijgt zienderogen en ouderen bemannen menige overheidscommissie die zich over de vergrijzingproblematiek buigt. Keer op keer wenden ze hun invloed en ervaring aan om bij bezuinigingen de schade voor ouderenvoorzieningen met succes te beperken. Verworven rechten waarvoor we hard hebben gewerkt is daarbij een veelgehoord argument, oud en behoudend de repliek van jongeren. De laatsten kunnen echter geen vuist maken. In het succes van ouderen ligt het verlies voor jongere generaties besloten. In de reeks kleine en grote bezuinigings- NEDERLANDSE VERGRIJZING STERK AUTOCHTOON KARAKTER 800 600 400 200 0-200 -400-600 AANTREKKELIJKE WERKGEVERS IN SCHEIDSLIJNEN In Scheidslijnen zijn er net zoveel aantrekkelijke werkgevers als er culturele voorkeuren zijn. Ze bevinden zich aan twee kanten van een spectrum dat loopt van monocultureel tot intercultureel. De werkgevers die zich daartussen bevinden, hebben het, net als bij de afzet van hun producten en diensten, moeilijk op de arbeidsmarkt. Talentvolle werknemers aan beide kanten van het spectrum verwijten hun culturele grijsheid. Monoculturele werkgevers hebben een uitgesproken culturele identiteit, die nauw aansluit bij een bepaalde culturele historie en achtergrond. Werknemers delen onderling en met klanten en leveranciers belangrijke overtuigingen, normen en waarden. Al staan ze vaak nergens in detail beschreven, de arbeidsvoorwaarden van monoculturele werkgevers zijn per definitie volledig toegespitst op de eigen culturele groep. Interculturele werkgevers hebben ook een sterk gevoel voor culturele identiteit maar bovenal voor culturele verschillen. Ze zijn sterk in het overbruggen van culturele barrières en met hun producten en diensten weten ze gemakkelijk verschillende bevolkingsgroepen te bereiken. Ze kennen een diversiteit aan arbeidsvoorwaarden waarmee ze kunnen voldoen aan zeer uiteenlopende wensen van werknemers. Bij deze interculturele werkgevers werkt een grote variëteit aan nationaliteiten en bevolkingsgroepen. Door hun flexibele houding zijn ze ook uitermate populair bij vrouwen. Verschuivingen in de opbouw van autochtone en allochtone bevolking in de periode 2003-2020. In 2020 maken allochtone werknemers uit de 1 ste en 2 de generatie circa 25% van de werkende bevolking in Nederland uit. 0-19 20-64 allochtonen >65 0-19 20-64 autochtonen >65
pagina 34 scheidslijnen scheidslijnen pagina 35 ronden die volgen, moeten voorzieningen als onderwijs, kinderopvang en levensloopregelingen het ontgelden. Noodgedwongen gaan ze het zelf doen en ontstaat er een proces van ont-economisering. Overheden wikken Mede door het verzet van ouderen bevinden nationale overheden zich in Scheidslijnen in een lastig parket. Terwijl door de stagnerende economie belastinginkomsten dalen, loopt de werkloosheid sterk op als Westerse ondernemingen hun concurrentieposities zien slinken en werkgelegenheid verdwijnt naar Oost-Europa. Het smoort alle pogingen om de arbeidsparticipatie van ouderen te verhogen in de kiem en draagt bij aan de snel oplopende kosten van de vergrijzing. Marktwerking in de zorg komt niet van de grond en de kosten van medische behandeling en ouderenzorg blijven in hoog tempo stijgen. De financiering van het zorgstelsel komt extra onder druk te staan door een aanhoudende stroom van revolutionaire doorbraken op medisch-technologisch gebied. Oplopende staatsschulden Als Europese regeringen ingrijpende hervormingen van ouderenvoorzieningen en het zorgstelsel alsmaar uitstellen, lopen staatsschulden hoog op. Het Stabilititeitspact schudt en scheurt uiteindelijk als financieringstekorten zelfs de kort daarvoor afgesproken vijf procent ruim overschrijden. Vele overheden volgen het Franse voorbeeld om te profiteren van de historisch lage rente en schrijven gretig omvangrijke obligatieleningen uit. Ook in Nederland slaagt de overheid er maar mondjesmaat in om ouderenvoorzieningen te hervormen. Nieuw aangetreden regeringen laten de belangen van ouderenorganisaties en vakbonden prevaleren, zeker als onder invloed van het verslechterende economische klimaat hun ledenaantallen flink stijgen. Kiezers, die hun koopkracht jaar na jaar zien slinken, en de media, die de vele schrijnende gevallen uitvergroten, doen de rest. Het resultaat is dat bezuinigingen keer op keer tekortschieten en structurele veranderingen lange tijd uitblijven. Bezuinigingen onvermijdelijk Als de kosten van zorg en ouderenvoorzieningen jaar na jaar blijven stijgen met ruim tien procent, stellen VOORBEELDEN VAN ONT-ECONOMISERING Als de kosten van professionele dienstverlening oplopen en voor steeds grotere groepen onbetaalbaar worden, gaan mensen het samen zelf organiseren. Tal van sectoren en diensten ont-economiseren op deze wijze. Jonge moeders regelen met elkaar hun eigen kinderopvang door een of twee dagen per week ook op enkele andere kinderen te passen. Ouderen organiseren hun eigen mantelzorg om de afhankelijkheid van professionele organisaties en hun eigen, hardwerkende kinderen te verminderen. Buurtbewoners organiseren voor ouderen en zieken in de buurt de basale thuiszorg zodat de dure wijkverpleging slechts beperkt nodig is. Sociologen benadrukken ondertussen dat het ont-economiseren al jaren geleden, aan het begin van de eeuw, in gang is gezet. Duidelijk is dat de onderlinge banden binnen families, dorpen en wijken stevig worden aangehaald en vooral op lokaal niveau de sociale cohesie groeit. REVOLUTIES IN MEDISCH-TECHNOLOGISCH ONDERZOEK Met de opkomst van een omvangrijke farmaceutische sector in China en met name India komt het DNA- en stamcelonderzoek aan het begin van de 21 ste eeuw in een stroomversnelling terecht. Het leidt tot ongekende mogelijkheden in het vroegtijdig diagnosticeren van erfelijke ziekten. In 2014 bezit al driekwart van de West-Europese bevolking een genetisch paspoort. Een nieuwe generatie stents maakt het mogelijk om hartproblemen op afstand te monitoren en de juiste dosis medicijnen toe te dienen; het zorgt ervoor dat de sterfte aan hart- en vaatziekten onder mannen jonger dan 75 jaar halveert. Door ontwikkelingen op het gebied van kankeronderzoek stijgt tussen 2005 en 2015 de vijfjaarsoverlevingskans van kanker van 60% naar 85%. Nieuwe generaties memory pills zijn uiterst effectief en volgen elkaar in hoog tempo. Tussen 2010 en 2020 daalt daardoor het aantal mensen met dementie in Nederland, Duitsland en België spectaculair met bijna 70%. overheden de eigen financiële situatie voorop en maken alles ondergeschikt aan de betaalbaarheid van de overheid op langere termijn. Pogingen om ingrijpende hervormingen in de voorzieningen voor ouderen door te voeren, stranden echter keer op keer door groot verzet. Noodgedwongen richten de pijlen zich op inkomens- en zorgverzekeringen. In korte tijd rijgen bezuinigingen op de sociale voorzieningen zich aaneen om met name werkenden en jongere generaties te treffen. De ouderen van deze tijd blijken zowel de eersten als de laatsten te zijn die volop genieten van de vruchten van de sociale welvaartsstaat. Het beroep op de eigen verantwoordelijkheid, mild gestart in het begin van de 21 ste eeuw, groeit en verspreidt zich gaandeweg over heel Europa. Mensen moeten vaker zelf een oplossing vinden voor een terugval in inkomen door werkloosheid, arbeidsongeschiktheid of pensionering. Om de lagere inkomens zo veel mogelijk te ontzien, begrenzen opeenvolgende regeringen sociale uitkeringen, de belastingvrije opbouw van pensioenen en de hypotheekrenteaftrek. Tegelijkertijd stijgt de pensioengerechtigde leeftijd in de meeste bedrijfstakken binnen tien jaar naar 68 jaar. Herhaaldelijk ondernemen ministers van gezondheidszorg pogingen om stijgende uitgaven aan zorg te beperken en door een mentaliteitsverandering de zorgvraag te ontmoedigen. Ze kleden collectieve basisstelsels steeds verder uit en koppelen, via bonus-/malusregelingen, individueel gebruik en kosten aan elkaar. De effecten van het bezuinigingsbeleid blijken echter zeer beperkt. Ouderenvoorzieningen blijven lange tijd buiten schot. In heel Europa zorgen overheden voor sociale vangnetten voor grote groepen die het niet zelf kunnen regelen en buiten de boot dreigen te vallen. Ook aan de kostenstijgingen in de zorg komt geen einde. Politiek commentatoren bekritiseren inmiddels het overheidsbeleid en spreken van hapsnap, ad-hocbeleid als overheden weer met nieuwe bezuinigingsmaatregelen komen of belastingen opvoeren om het volgende gat te dichten. Pas jaren later, als de economie halverwege het tweede decennium ongekende dieptepunten bereikt, volgen drastische maar inmiddels onvermijdelijke ingrepen. Onder de eerste maatregelen die regeringen dan nemen valt het inkomensafhankelijk maken van staatspensioenen. Zo maakt de Nederlandse regering de AOW inkomensafhankelijk en laat 68-plussers met een bovenmodaal inkomen AOW-premie betalen.
pagina 36 scheidslijnen scheidslijnen pagina 37 Stringent toezicht Terwijl overheden hun eigen financiën niet op orde krijgen, schroeven ze op tal van terreinen de controle en het toezicht flink op teneinde de tarieven voor burgers te beperken en rechten van consumenten te beschermen. Volledige transparantie moet de concurrentie aanwakkeren en het voor consumenten eenvoudiger maken om voordelige keuzes te maken. Financiële autoriteiten dwingen banken, hypotheekverstrekkers en verzekeringsmaatschappijen om kosten en opbrengsten van producten in detail te specificeren. Als regulering en toezicht in de ogen van politici te weinig effect sorteren of ze prijzen te hoog vinden, begrenzen overheden vergoedingen. Zo krijgen nationale zorgautoriteiten vergaande bevoegdheden om tarieven voor medische behandelingen, medicijnen en specialisten vast te stellen. Met name in de financiële sector houden vele buitenlandse partijen het voor gezien als wetgeving, toezicht en controle zich zeer verschillend ontwikkelen. Stijgende inflatie Terwijl de economische groei daalt, schiet de inflatie in de Eurozone omhoog. Europa profiteert in Scheidslijnen niet langer van een aanhoudende stroom van goedkope importen en de mogelijkheden die overcapaciteit en lage lonen in Azië lange tijd boden voor verlaging van kosten. In plaats daarvan stuwt de economische groei in opkomende economieën de marktprijzen van steeds schaarsere grondstoffen fors omhoog. Tegelijkertijd stijgen over een breed vlak de prijzen als ondernemingen zich, al dan niet noodgedwongen, terugtrekken uit overgereguleerde markten en onderlinge concurrentie afneemt. Vergrijzing en technologische ontwikkelingen drijven intussen de kosten van medische zorg en ouderenvoorzieningen verder op. Ook overheden dragen bij aan de stijgende inflatie als ze belastingen en prijzen van publieke diensten verhogen in een poging begrotingstekorten te beperken. Alleen teruglopende bestedingen door lagere lonen en uitkeringen zorgen voor enig tegenwicht. Europa stagneert Door de verwijdering van culturen en continenten, veranderen in Scheidslijnen internationale concurrentieverhoudingen ingrijpend. De globalisering die decennialang het wereldbeeld bepaalde, maakt in de 21 ste eeuw plaats voor vergaande regionalisering. Opkomende economieën en ondernemingen in Azië, Oost-Europa en Latijns-Amerika, bevrijd van de dominantie van Westerse ondernemingen, profiteren in rap tempo. De oude economieën in de VS en Europa krijgen zware klappen te verduren als hun concurrentieposities in hetzelfde tempo verslechteren. Na een kleine opleving aan het begin van de eeuw treden beide continenten een lange periode van economisch stagnatie binnen. Als overheidsuitgaven stijgen, ondernemingen afzien van investeringen en de koopkracht van consumenten daalt, belandt de economische groei in de Eurozone in een vrije val die meer dan tien jaar zal duren. Er is slechts sprake van enkele kortstondige oplevingen als ouderen ontsparen en hun bestedingen opvoeren of de landen in de Eurozone incidenteel meeprofiteren van de groei in de nieuwe lidstaten. ECONOMISCHE GROEI, RENTE EN INFLATIE IN DE EUROZONE 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 200 180 160 140 120 100 80 Groeivoeten 2000 economische groei 2003 2006 2009 2012 2015 2018 10-jaars kapitaalmarktrente inflatie AANDELENINDEX EUROZONE TOP-1000 Herbeleggingsindex (2003 = 100) 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2020 2020 Dalende rendementen Met de afnemende economische groei en de beperkingen die opkomende economieën hun opleggen, dalen investeringen door Westerse ondernemingen in binnen- en buitenland. Ook Europese pensioenfondsen en institutionele beleggers zien zich beperkt in de mogelijkheden om vermogen in andere werelddelen te beleggen. In Azië zijn Westerse beleggingen sterk aan banden gelegd en omdat voor Noord- Amerikaanse fondsen hetzelfde geldt, biedt ook dat continent weinig soelaas. Nooit eerder was in Europa zoveel kapitaal aanwezig waarvoor nauwelijks goed renderende bestemmingen te vinden zijn. Het vindt een weg naar de Europese aandelenbeurzen waar het, tegen beter weten in, de koersen langs een grillig pad omhoog stuwt. Het zijn met name middelgrote ondernemingen met belangen in Oost-Europa of in de medische sector die daarbij voor stabiliteit op de beurzen zorgen. De echte winners zijn ondernemingen die ondanks alle tegenstellingen in de wereld bruggen weten te slaan over vele nationale en culturele grenzen. Lange tijd weten ondernemingen onder druk van uitermate kritische beleggers hun dalende omzet met omvangrijke afslankingsoperaties, kostenreducties en fusies grotendeels op te vangen. Als echter het inzicht doorbreekt dat het winstpotentieel van Europese
pagina 38 scheidslijnen scheidslijnen pagina 39 ondernemingen structureel is aangetast, stappen grote en kleine beleggers massaal over naar vastrentende waarden. Ze prefereren een nominaal rendement van een of enkele procenten boven de hoge risico s die aandelen en vastgoed in een teruglopende economie met zich meebrengen. In 2011 gebeurt het onvermijdelijke als de Europese aandelenbeurzen in enkele maanden tijd met 70% kelderen en herstel jarenlang uitblijft. Ondertussen ontneemt de historisch lage rente aan de ECB alle mogelijkheid om de economie via renteverlagingen te stimuleren. De enige die profiteren zijn nationale overheden die tegen zeer gunstige rentetarieven hun oplopende begrotingstekorten financieren. Traag herstel Het economisch tij keert in West-Europa tegen het einde van het tweede decennium langzaam maar zeker als overheden lang uitgestelde hervormingen doorvoeren en Aziatische landen de tijd rijp vinden om barrières voor buitenlandse importen en ondernemingen op te heffen. Het gebeurt op een moment dat economieën ook daar beginnen te stagneren en Aziatische ondernemingen zich hebben ontwikkeld tot sterke spelers die inmiddels vele Westerse concurrenten overvleugelen. De verzekeringsmarkt in Scheidslijnen Nationale overheden laten in Scheidslijnen meer en meer collectieve verzekeringen over aan de private sector maar tegelijkertijd domineren ze de verzekeringsmarkt als nooit tevoren. De afbouw van collectieve sociale voorzieningen start stapsgewijs maar versnelt als de economie verslechtert en budgettaire problemen voor nationale overheden onhoudbaar worden. Gaandeweg neemt de fiscale facilitatie van inkomensverzekeringen en oudedagsvoorzieningen af. Om de lasten voor de bevolking zo laag mogelijk te houden en onder druk van de publieke opinie, dirigeren en reguleren overheden private inkomens- en zorgverzekeringen vervolgens bijzonder stringent. De gevolgen voor de verzekeringsmarkt zijn groot. DIVERSITEIT EN AMBITIE IN SCHEIDSLIJNEN In Scheidslijnen wint de jonge ambitie van de opkomende economieën het met vlag en wimpel van de gevestigde orde in de oude economieën. Terwijl ouderen in Europa en de VS proberen om te beschermen wat ze in het verleden hebben opgebouwd, barsten inwoners van Azië en Oost-Europa van de energie. De wil om vooruitgang te boeken, om het leven te verbeteren, om het beter te hebben dan ouders en voorouders het ooit hebben gehad, dwingt een tomeloze inzet af. Waar in de opkomende landen ambitie en diversiteit groeien en elkaar versterken, sluit het verzet tegen diversiteit in het Westen de wegen naar nieuwe ambitie af. De verschillen tussen het oude Westen en het ambitieuze Oosten en Zuiden zijn in Scheidslijnen onder andere zichtbaar in langere werkweken, hogere arbeidsproductiviteit, stijgend opleidingsniveau en een ware explosie van opzienbarende innovaties. Het betaalt zich uit in een hoge economische groei en de meestijgende koopkracht motiveert huidige en volgende generaties. Met name in Azië en Oost-Europa geven de leidende posities ten opzichte van Amerika en West-Europa, tal van sectoren impulsen voor nieuwe, nog ambitieuzere plannen en projecten. een uitgekleed collectief stelsel. Zowel voor ziektekosten, arbeidsongeschiktheidsrisico s en pensioen zijn er verplichte basisverzekeringen waarvan de uitvoering grotendeels in handen is van private verzekeringsmaatschappijen. Mensen die zich uitgebreider willen verzekeren, moeten hier zelf voor zorgen. De animo voor uitbreiding van deze basisverzekeringen is echter gering. Fiscale voordelen zijn inmiddels zeer beperkt en verzekeringsmaatschappijen stellen hoge eisen om hun eigen risico s te beperken. Bij acceptatie sluiten ze vaker risico s uit en verplichten preventie, controle en zelfs gedragsveranderingen gedurende de looptijd. Om de kosten van ziektekostenverzekeringen in de hand te houden, maken ze gedetailleerde afspraken met zorginstellingen die de keuzevrijheid voor polishouders beperken. De markten voor pensioenen en levensverzekeringen krimpen sterk als fiscale voordelen afnemen en, in Nederland, de aftrekbaarheid van hypotheekrente vermindert. Als overheden ook de fiscale faciliëring voor pensioenpremies begrenzen, verdwijnen veel spaarelementen uit verzekeringsproducten. Mensen sparen vaker zelf, meestal bijgestaan door banken of gespecialiseerde beleggingspartijen, en richten zich alleen tot verzekeringsmaatschappijen voor het afdekken van risico s. De prijzen van verzekeringsproducten stijgen navenant. De enige deelmarkten die nog een geringe groei kennen, zijn die voor collectieve pensioenregelingen en het afdekken van arbeidsongeschiktheidsrisico s. In aan groot aantal bedrijfstakken en ondernemingen slagen sterke vakbonden erin de tweede pijler van het pensioengebouw overeind te houden of zelfs uit te bouwen om de afbouw van de eerste en derde pijler te compenseren. Ook sommige werkgevers beschouwen een goede pensioenregeling als een goede investering om aantrekkelijk te blijven voor potentiële werknemers. Een grotere groep heeft bovendien oog voor de financiële risico s van arbeidsongeschiktheid van hun werknemers. Vooral middelgrote ondernemingen die deze risico s niet zelf kunnen of willen dragen kloppen aan bij hun verzekeraar. MACHTSBLOKKEN IN DE ZORG Om de explosief stijgende zorguitgaven de baas te blijven, dwingt de Nederlandse overheid zorginstellingen op allerlei manieren de kosten te verlagen. Als overleg tussen de minister van VWS en ziekenhuizen over tarieven en uitgaven geen resultaten opleveren, krijgt de Zorgautoriteit vergaande bevoegdheden om de zorgmarkt te reguleren. Ze verlaagt onmiddellijk tarieven voor behandelingen, medicijnen en specialisten, schrapt regionale overlap tussen ziekenhuizen en verplicht ze nauw samen te werken. Ondanks felle protesten van ziekenhuisdirecties, artsen en patiënten kunnen de maatregelen op brede politieke steun rekenen. Het luidt de woeligste periode in de geschiedenis van de Nederlandse ziekenhuizen in. Terwijl reorganisaties en ontslagen elkaar in hoog tempo opvolgen, starten specialisten eigen klinieken en bereiken wachtlijsten recordhoogten. Patiëntenverenigingen spannen samen om hun belangen te verdedigen en het handjevol grote, overgebleven verzekeraars buit hun machtspositie uit en komen met verlaagde inkoopcontracten. Meer dan veertig ziekenhuizen komen in ernstige financiële problemen en meer dan de helft daarvan moet uiteindelijk surseance van betaling aanvragen. Om kosten verder te verlagen en sterker te staan tegenover de Zorgautoriteit en de ziektekostenverzekeraars formaliseren veel ziekenhuizen hun samenwerking en fuseren. Ziekenhuizen die in financiële problemen verkeren sluiten zich, vaak noodgedwongen, aan of worden overgenomen. In 2020 zijn er in Nederland grote zorgconglomeraten ontstaan die in enkele gevallen tientallen ziekenhuizen beheren en regionale monopolieposities hebben verworven. Krimpende markten De jarenlange opeenstapeling van bezuinigingen en structurele hervormingen resulteert uiteindelijk in
pagina 40 scheidslijnen scheidslijnen pagina 41 Marktconsolidatie Terwijl de vraag naar inkomensverzekeringen flink afneemt, staan ook de opbrengsten van de basisverzekeringen stevig onder druk. Overheden beschouwen en behandelen verzekeringsmaatschappijen grotendeels als uitvoeringsorganisaties die zo efficiënt mogelijk dienen te werken en oneigenlijk beroep op vergoeding moeten voorkomen. Gevoelig voor de voorkeuren van kiezers en bang voor mogelijke verhalen in de media over excessieve winsten, voeren ze de druk op verzekeraars alsmaar op. Om de basisverzekeringen betaalbaar te houden, dwingen ze verplichte acceptatie wettelijk af en limiteren premie-inkomsten. Voor de verzekeringsmaatschappijen resten slechts flinterdunne marges. Alleen de grootste en meest efficiënte maatschappijen weten nog een minimaal rendement te behalen. Vele anderen belanden in de rode cijfers of voorzien toekomstige tekorten. Het is het begin van een shake-out waarin binnen enkele jaren een groot aantal kleine spelers zich, vrijwillig of noodgedwongen, uit de markt voor basisverzekeringen terugtrekt. De overblijvende spelers nemen de klantenbestanden maar al te graag over of fuseren om door schaalvoordelen hun marges enigszins te vergroten. Banken met een eigen verzekeringsbedrijf hebben het opvallend moeilijk in deze verzekeringsmarkt. Niet alleen is hun kostenstructuur vaak te hoog, het beperkte aanbod van het eigen bedrijf beperkt hun mogelijkheden om maatwerk te leveren aan hun klanten. De meest succesvolle banken besluiten op tijd hun verzekeringspoot te verzelfstandigen of deze zelfs geheel af te stoten om vervolgens, net als eerder bij beleggingsfondsen, hun aanbod met dat van andere verzekeraars uit te breiden. Banken beschouwen hun krimpend marktaandeel in de verzekeringsmarkt overigens zelden als een groot verlies. Door het wegvallen van de fiscale faciliëring van een groot aantal verzekeringsproducten en de matige resultaten op de aandelenbeurzen zien ze de belangstelling voor hun spaarproducten in korte tijd met sprongen toenemen. De consolidatiegolf eindigt als nationale, oligopolide markten ontstaan waarin een klein aantal grote verzekeringsmaatschappijen het merendeel van de markt in handen heeft. In Nederland hebben de vijf grootste maatschappijen samen een aandeel van 74% in de markt voor inkomens- en zorgverzekeringen. De rest is verdeeld onder ruim dertig kleine, gespecialiseerde verzekeraars die zich op één of enkele attractieve marktniches concentreren. Veel van deze nichespelers, vaak afkomstig uit het buitenland, richten zich uitsluitend op de eigen culturele groep. Transparantie compliceert De vele eisen die overheden opleggen aan de verzekeringsmarkt om de transparantie in de markt te vergroten, hebben al snel het tegenovergestelde effect. Het leidt tot een stortvloed aan informatie over marges, provisies en rendementen waar maar weinig consumenten wijs uit kunnen worden. Distributeurs en verzekeringsmaatschappijen introduceren bovendien onophoudelijk nieuwe producten die beter moeten aansluiten op specifieke wensen van hun klanten. Op elke volgende ronde van bezuinigingen en beleidswijzigingen volgen weer nieuwe producten. Een groeiende groep consumenten ontdekt dat hun situatie uitzonderlijk is en gaat op zoek naar gespecialiseerd advies om een verzekeringspakket samen te stellen dat aansluit op hun specifieke behoeften. Vooral jongere generaties zoeken advies op internet waar tal van sites hun onafhankelijk en gespecialiseerd advies beloven. Slechts enkelen kunnen dat echter ook waarmaken. Velen sneuvelen als hun adviezen tekortschieten of ze de verleiding niet kunnen weerstaan om zich te verbinden aan één of enkele verzekeraars om lucratieve provisies te incasseren. Degenen die de toets van kritische consumentenorganisaties doorstaan, zijn echter behoorlijk succesvol. Ze maken vaak gebruik van de nieuwste beeldtechnologie die advies via internet persoonlijker maakt. Ouderen en consumenten met complexe adviesvragen mijden internetsites en geven de voorkeur aan een vertrouwde verzekeringsadviseur die samen met hen hun situatie doorloopt. De beste adviseurs slagen erin om individuele situaties rechtstreeks te vertalen naar spaar- en verzekeringsproducten. Het vereist een uitgebreid inzicht in alle wettelijke regelingen en toegang tot een grote sortering aan producten om de beste combinaties te kunnen selecteren. Grote, landelijk opererende ketens die hypotheken en verzekeringen verkopen, springen hier als eerste op in maar moeten later terrein prijsgeven aan nieuwe,
pagina 42 scheidslijnen scheidslijnen pagina 43 gespecialiseerde marktpartijen. Het gaat ten koste van vele kleine, zelfstandige verzekeringsagenten die door de onophoudelijke stroom van nieuwe wettelijke maatregelen en verzekeringsproducten al snel zelf het overzicht kwijtraken. Nieuwe spelers Het duurt niet lang of de grote assurantieketens krijgen het op hun beurt zwaar te verduren van een geheel nieuwe groep spelers: de internet insurance superstores. Deze virtuele verzekeringssupermarkten veroveren in korte tijd Europa met ingenieuze adviesen rekenmodules op internet die mensen in staat stellen zelf verzekeringsproducten te selecteren die het beste bij hen passen. Het zijn de eerste spelers die de verkoop en productie van verzekeringsproducten volledig en consequent van elkaar scheiden. Het stelt ze in staat om de producten van een onbeperkt aantal verzekeraars uit binnen- en buitenland aan te bieden. Die betalen hen daar overigens niet voor. De internet stores vragen een kleine provisie van hun klanten en geven deze in ruil daarvoor volledig inzicht in alle kosten en opbrengsten van de producten die ze verkopen. Achter een van de meest succesvolle superstores gaan enkele internationale retailondernemingen schuil. Naast uitgebreide ervaring in de retail, stellen hun wereldwijde netwerken hen in staat om, ondanks de fragmentatie en barrières, bij verzekeraars overal in de wereld producten in te kopen. In 2020 hebben de veel efficiëntere internet insurance superstores al een even groot marktaandeel als de landelijk opererende assurantietussenpersonen. Een aanzienlijke groep consumenten is de complexe zoektocht naar de verzekeringen echter beu of wantrouwt grote aanbieders en vindt de culturele identiteit van aanbieders veel belangrijker. De meesten van hen vertrouwen op de reputatie van hun verzekeraar of verzekeringsagent. Vooral monoculturele nichespelers, die één bepaalde culturele groep bedienen, weten hun marktaandeel fors te verhogen. Sommigen richten zich rechtstreeks vanuit het buitenland tot verwante bevolkingsgroepen. Anderen verkopen hun producten via een van de kleine verzekeringskantoren, die zich op een kleine groep allochtonen richten en in de grote steden inmiddels op vele hoeken zijn te vinden. Samen veroveren deze culturele spelers bijna eenvijfde van de markt voor zorg- en inkomensverzekeringen. DE WAARDE VAN MERKEN IN SCHEIDSLIJNEN De wereld van Scheidslijnen is er voor veel mensen één van groeiende onzekerheid. Internationale en nationale politieke en economische verhoudingen komen door de polarisatie tussen landen, culturen en generaties onder hoge druk te staan. Tal van zekerheden verdwijnen en bestaande relaties veranderen ingrijpend of bezwijken zelfs. Het vertrouwen in overheden slinkt als deze ad-hoc en selectief collectieve sociale voorzieningen afbouwen en daarbij opvallend vaak jongere generaties treffen. Degenen die zich aanvullend willen verzekeren op de private markt moeten hier zelf voor zorgen en het zelf financieren. Ze kunnen kiezen uit een snel groeiend aanbod van verzekeringsproducten die oude en nieuwe spelers op de markt brengen om hun dalende omzetten te compenseren. Aanbieders wijzigen bovendien hun aanbod voortdurend als overheden weer nieuwe eisen en voorwaarden stellen om grip op de verzekeringsmarkt te houden, prijzen voor burgers te verlagen en vermeende misstanden te voorkomen. In deze tijden van instabiliteit en tanend onderling vertrouwen gaan mensen op zoek naar nieuwe bakens van zekerheid en vertrouwen. De waardering voor de reputatie, betrouwbaarheid en integriteit van private spelers groeit navenant. Voor grote groepen die het overzicht op het aanbod kwijtraken, zijn deze aspecten zelfs doorslaggevend bij de keuze van verzekeringsproducten. Merken vormen nadrukkelijk een onderdeel van waardeproposities van producten en versterken de relaties met klanten. De centrale rol van merken versnelt de consolidatie in de verzekeringsmarkt. Alleen partijen die fors investeren en erin slagen om hun merken met betrouwbaarheid en zekerheid te verbinden, blijven over. Ondanks hun forse inspanningen slagen ze er echter niet in het merendeel van hun allochtone klanten te behouden. Die keren zich juist af van de grote, nationale marktpartijen als ze hun culturele wortels herontdekken en volledig vertrouwen op merken en aanbieders uit eigen kring. Hun keuzes tekenen de toenemende verbondenheid tussen merken en culturele identiteit. Verzekeraars onder druk De resultaten van verzekeraars staan in Scheidslijnen onder grote druk. Overheden laten weinig ruimte aan verzekeringsmaatschappijen om zich bij basisverzekeringen te onderscheiden. Ze leggen stringente voorwaarden op aan de inhoud en uitvoering van deze verzekeringen, stellen de tarieven vast en geven consumenten de vrijheid om elk jaar van verzekeraar te wisselen. De mogelijkheden voor verzekeraars om marges te vergroten, verminderen verder als ziekenhuizen allianties vormen en fuseren om hun macht ten opzichte van de geconsolideerde verzekeraars te vergroten. Het grotendeels schrappen van de fiscale faciliëring van pensioenen en levensverzekeringen komt mogelijk nog harder aan. Het betekent een structurele aanslag op de opbrengsten op het beheerd vermogen, dat al lange tijd te lijden heeft onder de lage rendementen op de kapitaalmarkten en de kwakkelende beurzen. De snel dalende opbrengsten leiden bij alle verzekeringsmaatschappijen tot omvangrijke reorganisaties om hun efficiëntie te verhogen en kosten substantieel te verlagen. Omdat de mogelijkheden voor outsourcing naar lagelonenlanden binnen Scheidslijnen uitermate beperkt zijn, werken verzekeraars op tal van terreinen op nationaal niveau met elkaar samen. Zo consolideren verzekeraars de administratieve verwerking van basisverzekeringen en de bijbehorende afhandeling van claims. De competitie in de markt draait echter maar ten dele om kosten. Monoculturele nichespelers weten, ondanks hogere kosten en prijzen, op grond van culturele verbondenheid jaar na jaar marktaandeel te veroveren op de nationale spelers. Ook distributieketens weten hun positie ten opzichte van de traditionele verzekeringsmaatschappijen te versterken. Van de nationale spelers zijn de direct writers, die een rechtstreekse relatie met hun klanten onderhouden, verreweg het succesvolst. Dat geldt vooral voor degenen die via vergelijkende onderzoeken keer op keer goed en goedkoop scoren. Velen van hen profiteren bovendien van de nauwe banden die ze, door hun lage prijzen en goede service, hebben met werkgevers en consumentenorganisaties. Steeds vaker verbinden ze dan ook hun naam aan die van gerespecteerde merken in geheel andere markten. WINNAARS EN VERLIEZERS IN DE VERZEKERINGSMARKT IN SCHEIDSLIJNEN verzekeraars nationale geïntegreerde verzekeraars buitenlandse verzekeraars monoculturele nichespelers verliezers winnaars distributie/ verkoop banken direct writers kleine zelfstandigen ATP landelijke ATP-ketens onafhankelijke internetspelers insurance superstores kleine monoculturele ATP monoculturele direct writers