Natuur- en bosbeheer aan de Vlaamse kust. Marc Leten Agentschap voor Natuur & Bos Beheerconsulent Cel beheer

Natuur- en bosbeheer aan de Vlaamse kust Marc Leten Agentschap voor Natuur & Bos Beheerconsulent Cel beheer

Natuur en natuurbehoud: algemeen

Even voorstellen: Agentschap Natuur en Bos Actoren in het natuurbehoud: Vlaamse overheid (o.a. ANB) watermaatschappijen provincie gemeenten Natuurpunt burgers,

Provinciaal Directeur Coördinatie (Thomas Defoort) Cel Beheer Cel Beleidsuitvoering Cel Handhaving Wim Pauwels Danny Maddelein Sven Vrielynck Cel Administratie en Communicatie Wouter Mortier Team Opdrachten Onder- Theo VitseWim Pauwels Adviezen, Team Team HRM Evy Dewulf steuning Beheer- Beheer- Vergun- Fauna- Gebieds- Financiën Beheeren regio regio ningen en gericht Overheidsopdrachten regio Coördi- Brugge- Polders - Erken- Kustzone Flora- beleid Juridische Ondersteuning natie LeiestreekHeuvelland ningen en beleid Secretariaat & Logistiek, Subsidies IT & GIS Communicatie ANB - Buitendienst West-Vlaanderen

Visie ANB Meer natuur, bos en groen Betere natuur, bos en groen Samen met alle partners Taken beheer beleid handhaving communicatie Maar: wat is beter en hoe te realiseren?

Invalshoeken voor bepaling natuurwaarde: Biodiversiteit Autonomie ecosystemen Landschapsgeschiedenis Functionaliteit Ecosysteemdiensten

biodiversiteit

Beschermde habitats & soorten 2120- Stuifduin 2110 - Vloedmerk en embryonale duinen 2130* - Grijze duinen 2150* - Duinheide

2160- Duinstruweel 2170- Kruipwilgstruweel 2180 - Duinbos

Zegge- en Nauwe korfslak Kruipend moerasscherm (2190/2180) - Duinzoomgrasland, -bos en poelen Kamsalamander 2190 - Vochtige duinpanne Groenknolorchis Visdiefje en Grote stern Rugstreeppad Kleine zilverreiger 1310-30 - Slikken en schorren

Autonomie ecosysteem: spontaniteit van processen en patronen ( natuur is wat niet des mensen is ) => waardebepaling op basis van mate van (ontbreken van) menselijke invloed

Landschapsontwikkeling: historische verweving van natuurlijke en menselijke elementen (bv. halfnatuurlijke habitats ) => waardebepaling op grond van o.a. leeftijd en specifieke landschapsgeschiedenis

Functionaliteit rol van natuurcomponenten bij vorming en duurzame instandhouding van ecosystemen => waardebepaling op basis van belang voor duurzaam functioneren van ecosystemen ABIOTIEK: klimaat, wind, neerslag, substraat, SLEUTELPROCESSEN: verstuivingen, kustevolutie, groei planten, SLEUTELSOORTEN: aan- of afwezigheid van habitat(om- )vormende soorten bv. Helm, houtachtige soorten, maar ook pestsoorten ; belang populatiekenmerken Rol kan positief of negatief zijn!

duurzame (hout-) productie Ecosysteemdiensten => waardebepaling op basis van maatschappelijk nut natuur als bron van menselijk welzijn en welvaart drinkwater kustveiligheid duurzame landbouw recreatie

ennisverwerving en verwondering natuur als bron van onderzoek en beleving => waardebepaling op grond van wetenschappelijk belang, esthetiek, spiritualiteit, natuureducatie en informatie wetenschappelijk onderzoek

Veel invalshoeken, ten dele conflicterend - zowel binnen één invalshoek (bv. duindoorn vs. duingrasland) - als tussen invalshoeken onderling (bv. spontane processen vs. historische patronen; vochtige duinpannen vs. drinkwatervoorziening) => Keuzes nodig!

hoe verzoenen we die conflicterende diversiteit aan doelstellingen en invalshoeken?

Sectorale wetgeving: Natuurdecreet Vegetatiebesluit Vooreerst via: juridisch en administratief kader Bosdecreet Toegankelijkheidsbesluit EU-Habitat- en Vogelrichtlijnen (Instandhoudingsdoelstellingen) Ruimtelijke bescherming: Gewestplan Duinendecreet Vlaams Ecologisch Netwerk Speciale Beschermingszones (NATURA 2000) Uitvoering: Agentschap voor Natuur en Bos Vlaamse LandMaatschappij IWVA Natuurpunt Adviescommissies natuur- en bosreservaten

noodzakelijke tweede stap: verwerving of beheerovereenkomsten Statuten: Vlaams natuurreservaat (VNR) Natuurdomein Bosreservaat Domeinbos Openbaar bos Erkend natuurreservaat (Natuurpunt, ) Beheerd militair domein ANB Regio Kust: anno 2011: c. 1900 ha VNR, domeinbos en beheerd natuurgebied

De Baai van Heist Het Zwin Duinbossen De Haan De Kleiputten van Heist D heye Oost- en Middenkust De Zwinduinen en -polders

Cabourduinen Ter Yde Schipgatduinen Westkust Ijzermonding Westhoek Houtsaegerduinen & Kerkepannebos

evenwel: blijvende externe problemen Urbanisatie Versnippering Verdroging Overrecreatie V Intensieve landbouw

en ook: intern verlies natuurwaarde! Woekerende exoten Verzanding schor Stilvallen verstuivingen Verruiging, verstruweling en bebossing (historische) bemesting, vervuiling, pesticiden,

Algemene evolutie kustlandschap in de 20e eeuw Stuifduin Gefixeerde helm Duingrasland Struweel Bos Weiland - - - + + 1948 1988 Akker Urbaan ++ Straat Camping 1948 1988

anno 1908 open landschap met veeweide (tot 1940) - + Voorbeeld: De Westhoek anno 1971 1948 Wondklaver, Kalkbedstro, Honingorchis Look-zonder-look Robertskruid, Witte winterpostelein vegetatiemozaïek Veldleeuwerik, Tapuit, Strandplevier Nachtegaal, Zwartkop, Tjiftjaf anno 1996 struweellandschap 1968 Parelmoervlinders (Duin-, Grote en Kleine) Heislak Konijn Landkaartje Oranjetipje Grote glansslak, Glanzende agaathoren Vos? 2008

Onderliggende mechanismen Vernietiging DYNAMISCH LANDSCHAP pioniersoorten Fixatie Bodemverstoring Stress GESTRESSEERD LANDSCHAP Spontane ontwikkeling Beheer of regressie Competitie stresstolerante soorten ONGEDWONGEN LANDSCHAP competitieve soorten TIJD

=> Derde stap: ingrijpen via Natuurtechnisch beheer

Natuurtechnisch beheer Visie

uitgangspunt: inherent spanningsveld in het natuurbeheer en bij de natuurbeheerder Natuur = - complex - autonoom - toevalsbepaald Beheer = vereenvoudiging - beheersing - planning -? hoe te verzoenen? groene chaoot groene technocraat

Visie uitgewerkt op 3 niveau s Ecosysteemvisie Kust (1996) Gebiedvisies bv. Duinen en Bossen van De Panne Houtsaegerduinen Oosthoekduinen Westhoek Zwartenhoek individuele beheerplan nen Garzebekeveld Cabour

Organisatie van het beheer landschapsdoeltype: natuurlijk landschap begeleid natuurlijk landschap halfnatuurlijk landschap multifunctioneel landschap aanpak: procesbeheer patroonbeheer soortenbeheer intensiteit: nietsdoen onderhoudsbeheer exotenbeheer natuurherstel natuurontwikkeling fasering: relictbeheer besluitvorming inrichting consolidatie terugkoppeling

Voorbeeld structurering beheer in de tijd: Westhoekreservaat (De Panne) besluitvorming: oprichting: beschrijving: beheerplan 1956 1970-1996 1996 monitoring: vanaf 1989/1997 evaluatie en terugkoppeling: evaluatierapport & beheerplan (2) 2012 relictenbeheer: vanaf 1977 (soortenbeheer) infrastructuur + inrichting 1996-2000 consolidatie

Natuurtechnisch beheer: uitvoering en resultaten a.d.h. van enkele voorbeeldtechnieken

Nietsdoen procesbeheer met nadruk op autonome cyclische processen maar: werkt niet! - verlies biodiversiteit - achteruitgang konijnen - stilvallen verstuiving (o.a. global change) - invasieve exoten voorbeelden: Westhoek p.p. (> 150 ha) Zeebermduinen, => Sleutelelementen ontbreken of functioneren niet meer goed

procesbeheer met nadruk op geleiding natuurlijke ontwikkelingen (vervanging autonome processen) maar: nood aan bijkomende ingrepen voor behoud optimale biodiversiteit => - startbeheer door omvorming struweel en bos, ev. plaggen - bijkomend patroonbeheer, bv. periodiek schonen opslag - lokale vertrappeling kwetsbare habitats voorbeelden: Westhoek p.p. (ca. 165 ha) Ter Yde p.p. Dheye ( ha) Zwinduinen ( ha), procesbeheer: extensieve begrazing

(matig) intensieve begrazing meestal via gebruiksovereenkomsten met landbouwers patroonbeheer met nadruk op continuïteit van landschapsontwikkeling en behoud halfnatuurlijke historische habitats maar: - weinig ruimte voor autonome processen - eenvormige structuur - dikwijls te sterk geïsoleerd voor optimale ontwikkeling habitats aandacht voor poelen, houtkanten, voorbeelden: Labeurhoek (Oostduinkerke) Oostvoorduinen Kleiputten van Heist Belvédère Zwinduinen (tijdelijk),

voorbeelden: Westhoek, Ter Yde, maar: wieden patroonbeheer met nadruk op behoud biodiversiteit van halfnatuurlijke habitats via ingreep op niveau sleutelsoort - combinatie met extensieve begrazing noodzakelijk - te arbeidsintensief en moeilijk consequent vol te houden

maaien en afvoeren (hooien) maar: - zeer bloemrijk, maar eenvormig - arbeidsintensief en duur - grote schommelingen microcklimaat - extra nabegrazing dikwijls nodig patroonbeheer met nadruk op behoud biodiversiteit van halfnatuurlijke habitats met mechanische middelen vrijwel alle terreinen (10-tallen ha)

voorbeelden: Westhoek (c. 17 ha) Hannecartbos (c. 6 ha) Ter Yde omvorming struweel en bos Zwinduinen (c. 20 ha) startbeheer ten behoeve van herstel biodiversiteit en historische habitats natuurherstel strooiselruimen en plaggen

natuurherstel: resultaten voorbeelden: Westhoek (c. 17 ha) Hannecartbos (c. 6 ha) Ter Yde Zwinduinen (c. 20 ha)

maaien (en ontstruwelen) Enkele resultaten van natuurherstel Aantal soorten 90 Ontstruwelen + 80 begrazen 70 Begrazen 60 50 Maaien 40 Niets doen 30 20 10 ontstruwelen en begrazen 0 1998 2000 2002 2004 2006 Onderzoek INBO (Sam Provoost) niets doen begrazen

Met uitsterven bedreigd Bedreigd Kwetsbaar Zeer zeldzaam 90 80 70 60 50 Aantal soorten Ontstruwelen + begrazen Met uitsterven bedreigd Bedreigd Kwetsbaar Zeer zeldzaam Aantal soorten Maaien (+ ontstruwelen) Zeldzaam 40 Zeldzaam Vrij zeldzaam Achteruitgaand Momenteel niet bedreigd 30 20 10 0 1998 2000 2002 2004 Vrij zeldzaam Achteruitgaand Momenteel niet 2006 bedreigd (2001-02: langdurige inundatie!) 0 1998 2000 2002 2004 2006 90 80 70 60 50 40 Begrazen Aantal soorten Met uit 60 bedreig Bedreig 50 Kwetsb Zeer ze 40 30 Zeldzaa Niets doen Aantal soorten Zeer zeldzaam Zeldzaam Vrij zeldzaam Achteruitgaand 30 20 Vrij zel 20 Momenteel nie bedreigd 10 Achteru10 0 Momen 0 1998 2000 2002 2004 2006 bedreig 1998 2000 2002 2004 2006

startbeheer ten behoeve van een nieuw uitgangsituatie voor biodiversiteit en neonatuurlijke ontwikkelingen herstel strandvlaktegrasland en poelen (Groenendijk) Natuurontwikkeling het grove werk Herstel Swimmingpool-site (Knokke) Herstel slikken en schorren (Ijzermonding)

Omvorming naaldhout Veiligheidskap Dunning Bosuitbreiding Multifunctioneel Bosbeheer

geelgors veldleeuwerik soortenbeheer: o.a. akkervogels voorbeelden: Dheye (0,5 ha) Labeurhoek (2 ha) gele kwik patrijs

Toegankelijkheidsbeheer

Zwerfvuil Onderhoudsbeheer Strandreinigi ng

Dank u voor uw aandacht Foto s: Marc Leten, Jacky Launoy & Martine Decoussemaeker, Eddy Storme, Diederik Dhert, e.a. Wetenschappelijke info: Sam Provoost (INBO)