BANAAN 1. De plant Hoe ziet de plant er uit? 1 Bananenplant 1
De bananenplant is de grootste kruidachtige plant ter wereld. Alhoewel de bananenplant behoorlijk hoog wordt, is het geen echte boom, omdat er geen houtige stam gevormd wordt. Wat men ziet als de stam van de plant zijn eigenlijk grote bladstelen. Deze overlappen elkaar gedeeltelijk en vormen zo een dragende structuur, een schijnstam. Aan het uiteinde van deze bladstelen staat een grote langwerpige bladschijf met een duidelijke middennerf. De bladeren staan in een spiraal. De grootte van de plant verschilt sterk afhankelijk van de specifieke bananenvariëteit: Het meest geteelde groepsras Cavendish kan tot meer dan drie meter hoog worden en de soort Musa Ingens zelfs tot twaalf meter hoog. Aan de schijnstam groeit een bloemknop. Deze knop bestaat uit honderden bloemen, en elke bloem wordt een banaan. Bananen groeien in trossen van ongeveer 50 kilo. De stengel van de bananenplant is zeer kort en bevindt zich volledig ondergronds. De stengel vormt een grote massa van fijne lange wortels die zeer dicht onder het bodemoppervlak blijven. Het duurt ongeveer 9 maanden voordat een banaan volgroeid is en geoogst kan worden. De bananenstengel produceert slechts één keer een tros bananen. Voor de volgende trossen moet de moederstengel afgesneden worden nadat daar een nieuwe scheut gevormd is die op haar beurt de volgende bananentros zal vormen. Vanuit de ondergrondse stengel worden zijscheuten gevormd, deze worden afgenomen en opgekweekt tot nieuwe planten. De bananen die geteeld worden voor consumptie bevatten geen zaden, in tegenstelling tot de wilde soorten waar de vruchten vol zitten met harde hoekige zaden. 2
Wilde Banaan Er bestaan ongeveer 400 bananenvariëteiten. De bekendste soorten zijn: bakbananen, rode bananen, appelbananen 1, babybananen en de banaan die wij hier in België het meeste eten: de dessertbanaan. De variëteit "Cavendish", geteeld voor de export en gekend als dé dessertbanaan, is dan ook de meest voorkomende. Ze is goed voor een productie van zowat 40 ton per hectare per jaar. Waar groeit de banaan? De bananenplant heeft veel zon nodig, en vereist een goed gedraineerde bodem. De gemiddelde temperatuur voor de bananenplant in de koudste maand moet minstens 15 C zijn. Men vindt die condities in de tropische zones rond de evenaar. De wilde voorouders (Musa acuminata en M. balbisiana) van de banaan kwamen voor in een groot gebied dat zich uitstrekte van India over Zuidoost-Azië en Indonesië tot Nieuw-Guinea. 1 De appelbanaan is een exotische banaantje met een friszoete smaak die iets weg heeft van appel. Het vruchtvlees is zacht en smaakt goed. 3
De domesticatie gebeurde reeds duizenden jaren voor onze jaartelling. Er zijn aanwijzingen dat de banaan reeds 7.000 jaar geleden zou zijn gecultiveerd, in de jungles van Maleisië, Indonesië en de Filippijnen. Daar werden een groot aantal variëteiten geïnventariseerd. Al heel snel werd de bananenplant verspreid over alle tropische en subtropische gebieden. Waarschijnlijk hebben Indonesische kolonisten die zich aan de kust van Oost-Afrika vestigden, de banaan rond het begin van onze jaartelling naar Oost-Afrika gebracht. Van daaruit verspreidde de bananenteelt zich vrij snel over een groot deel van Afrika. In het tropisch regenwoud deed de banaan het qua opbrengst heel wat beter in vergelijking met andere landbouwgewassen. De Spanjaarden en Portugezen brachten de banaan vanuit de westkust van Afrika naar Midden-Amerika. De commerciële bananenproductie begon rond 1871 in Costa Rica. Vandaag de dag wordt de bananenplant wordt overal ter wereld rondom de evenaar gekweekt. Voornamelijk in Centraal-Amerika (Guatemala, Honduras, Costa Rica en Panama en het Caraïbisch gebied), in Zuid-Amerika (Suriname, Ecuador, Peru, Colombia, Venezuela), Afrika (Ivoorkust, Kameroen), Zuid-Oost-Azië (India, China, Filipijnen, Indonesië, Thailand, Vietnam. Ziektes Mede door het feit dat de bananenplant vegetatief vermeerderd wordt en er dus weinig genetische variatie is, zijn de eetbare plantagebananenplanten erg gevoelig voor aantasting door ziekten en insecten, vooral door de schimmelziekten Zwarte Sigatokaziekte (Mycosphaerella fijiensis) en Panamaziekte (Fusarium oxysporum f.sp. cubense). De Zwarte Sigatokaziekte wordt als een zeer grote bedreiging voor de teelt gezien. De Cavendish varieteit was lange tijd weinig vatbaar voor de Panamaziekte, maar wordt nu ook weer meer aangetast. Daarnaast zijn in de plantages door de continue teelt van bananen aaltjes (Pratylenchys sp. en Radopholus similis) een zeer groot probleem. De black weevil (Cosmopolites sordidus) tast ook vaak de plant aan. 2. De teelt De bananen die je bij ons in de winkel vindt, komen bijna altijd uit grote plantages en zijn veelal monoculturen. Toch worden er in de tropen heel wat bananen in agroforestry systemen gekweekt. (Kleine) boeren in de tropen hebben steevast enkele bananenplanten op hun akkertje of in de tuin staan. Die bananen zijn vooral voor eigen gebruik en voor de lokale markt. Ze worden samen gekweekt met andere gewassen die voornamelijk voor eigen gebruik en consumptie zijn zoals mango, maniok, cacao, palm, papaya, houtsoorten etc. 4
Agroforestry Banaan - Maniok - Palm Hout 5
Agroforestry Banaan - Papaya - Hout Meestal gekweekt samen met? Zoals vermeld zijn de bananen die wij hier bij ons in de supermarkt vinden afkomstig van plantages, en aldus monoculturen. Bananenplanten worden door kleine boeren met verschillende gewassen gecombineerd. De plant kan met tal van andere planten samen worden gekweekt. Deze soort heeft maar weinig beperkingen. Zolang de bananenplant voldoende licht blijft hebben zijn de combinatiemogelijkheden zeer breed. In koffiestreken wordt de bananenplant vaak gecombineerd met koffiestruiken. De bananenplanten geven dan de nodige schaduw aan de koffieplant, die meestal geen felle zon kan verdragen. 3. Van boom tot bord Belangrijkste gebruik Lokaal geconsumeerde bananen, die een belangrijk voedselgewas zijn in veel tropische landen, spelen een belangrijke rol op het gebied van voedselzekerheid. In sommige producerende landen 6
vertegenwoordigt de banaan 12 tot 27% van de dagelijks vereiste calorieën. Het jaarlijks verbruik is bijvoorbeeld in Oeganda maar liefst 243 kilo per persoon! In Rwanda, Kameroen, Gabon ligt dat tussen de 100 en 200kg. En in Europa en de Verenigde Staten? Amper 10 kg! De haven van Antwerpen is voor de bananen de toegangspoort naar Europa. 26% van de voor de Europese markt bestemde bananen worden er verhandeld. De banaan heeft dankzij haar gehalte aan kalium, magnesium, calcium en de vitamines A, B6 en C een belangrijke voedingswaarde. Ze is bovendien rijk aan koolhydraten en vezels en heeft ook een laag gehalte aan proteïnes en vetten. Er zitten veel suikers die je lichaam snel kan opnemen. De banaan voldoet daarom perfect aan de behoeften van kinderen en sportbeoefenaars. Bananen kunnen helpen om zich gelukkiger te voelen gezien ze tryptofaan bevatten, een soort eiwit dat het lichaam omzet in serotonine, bekend om ontspanning te bevorderen en de stemming te verbeteren. Hoe gebeurt de verwerking tot eindproduct? De meeste bananen worden onbewerkt gegeten. Bakbananen worden meer verwerkt in allerlei gerechten. De bakbanaan wordt eerst gebakken, voordat ze gegeten worden. Hiervoor worden speciale bakbananen gebruikt. Het vruchtvlees is rauw niet lekker, maar moet eerst worden gebakken of gekookt. In tropische landen verkoopt men ook vaak gezoete en/of gezoute gedroogde gebakken banaan kopen (bananenchips). Hoe geraakt de banaan op jouw bord? Bananen groeien in een tros van wel 50 kg aan een bananenplant. Alle bananen in zo'n tros zijn tegelijk rijp, en ze zijn rijp niet lang houdbaar. Daarom worden de bananen voor export naar andere landen onrijp geoogst en verpakt in dozen waarin trossen zitten van ongeveer 18 kilo. Binnen 48 uur na het oogsten worden de bananen in gekoelde schepen geladen en onder andere in 2-4 weken naar Europa en de rest van de wereld gebracht. Na 2 tot 4 weken komen ze aan en dan zijn ze bijna rijp. Tussen de oogst en consumptie van de banaan ligt ongeveer 30 tot 40 dagen. Tijdens het rijpingsproces scheidt de banaan natuurlijk ethyleen af. Om het rijpingsproces te versnellen, worden bananen in rijperijen enige tijd blootgesteld aan extern ethyleen, waardoor het rijpingsproces van de banaan zelf gestart dan wel versneld wordt. Als dat goed is wordt de daadwerkelijke rijping gestart door ethyleengas in de rijpingscel te spuiten waar ze bewaard worden. 7
Andere gebruiken? De bananenplant wordt op veel verschillende manieren gebruikt! Hieronder vind je er enkele van: - De bloem die onder aan de tros zit, kun je ook eten. Die is wel minder zoet van smaak. Deze wordt bijna alleen in Azië gegeten. - De bladeren van de banaan worden voor dakbedekking gebruikt en uit de schijnstam worden bij de soort Musa textilis vezels gewonnen. Ook wordt in de bladeren voedsel klaar gemaakt. - In Oost-Afrika wordt de banaan veel gebruikt voor het maken van bananenbier en -wijn. - Pisang Ambon is een likeur met deels de smaak van bananen. - De binnenkant van een bananenschil kan worden gebuikt om schoenen te poetsen! 4. Harde cijfers In welke landen wordt dit gekweekt? De banaan is het meest populaire fruit op onze planeet. De banaan is één van de voornaamste exportproducten van het Zuiden. Opvallend, want slechts 15% à 20% van de totale productie wordt verhandeld op de internationale markt. De rest is bestemd voor lokale consumptie. Na rijst, tarwe en maïs is de banaan immers het belangrijkste voedingsproduct dat voldoet aan de voedingsbehoefte in ontwikkelingslanden. Wereldwijd is het het 4de belangrijkste gewas (na rijst, tarwe en maïs) De wereldwijde productie bedraagt meer dan 100 miljoen ton per jaar. In 2013 werden meer dan 106 miljoen ton bananen geproduceerd door 150 landen. De bananen geteeld voor lokale consumptie zijn over het algemeen geteeld in traditionele, extensieve systemen. Dessert bananen zijn goed voor 43 miljoen ton per jaar en zijn van groot economisch belang voor veel landen in het Zuiden. Kookbananen (bakbananen en anderen) zijn goed voor 45 miljoen ton. De voornaamste producerende landen zijn India, China en de Filippijnen, maar deze produceren voornamelijk voor de interne markt. 90% van de geëxporteerde bananen in de wereld komt van plantages. Kleine producenten staan slechts voor 10% van de export in, maar wel voor de meerderheid van de bananenconsumptie op de lokale markt. Export en Import De belangrijkste exportlanden zijn Ecuador, Costa Rica, Panama, Honduras, Suriname, Colombia, Guatemala en de Filipijnen. Slechts 15 tot 20 % van de productie wordt geëxporteerd. Het gaat hier om een volume van ongeveer 17,5 miljoen ton. Het grootste deel van de in Europa geïmporteerde bananen is afkomstig van Latijns- Amerikaanse landen. Azië (13%), Afrika (4%) en de Caraïben (2%) volgen op grote afstand. De rest 8
komt uit de ACP landen (21%) en uit het Zuiden van Europa (Griekenland, Portugal, Spanje en Frankrijk, 10%). Europa (40%) en de Verenigde Staten (23%) zijn de voornaamste importmarkten voor de banaan. Sommige landen, zoals België, profiteren van belangrijke importinfrastructuur (zoals de haven van Antwerpen) en exporteren op hun beurt een groot deel van het geïmporteerde volume. Voor België is dat 90%. Belang van agroforestry systemen voor de kweek van bananen De bananenplant is erg geschikt voor agroforestry. Kleine boeren combineren de plant dan ook vaak met vele andere gewassen. Mede door het feit dat de bananenplant vegetatief vermeerderd wordt en er dus weinig genetische variatie is, zijn de eetbare plantagebananenplanten erg gevoelig voor aantasting door ziekten en insecten. In plantages worden dan ook veel pesticiden en fungiciden gebruikt. Vandaar het belang van agroforestry. Wanneer je verschillende gewassen combineert, heb 9
je minder kans op plagen en heb je als boer een kleinere afhankelijkheid van 1 teelt. Bij mislukking van 1 teelt, kan je nog steeds terugvallen op een andere teelt. In de Filipijnen en elders in Zuidoost-Azië verbouwt men bijvoorbeeld bananen in de struiklaag in combinatie met kokosbomen in de boometage. Ook bananen en koffie zijn een uitstekende combinatie. De bomen bieden een goed microklimaat aan de koffieplantages eronder en leveren brandhout voor de verwerking van de koffie. Hoeveel kan een boer hieraan verdienen? Dit is sterk afhankelijk op welke wijze de bananen geproduceerd worden: in plantages of door kleine producenten (in veelal agroforestry systemen). Algemeen In tegenstelling tot koffie en cacao is er voor bananen geen referentieprijs op de internationale markt. De prijs wordt dus vastgesteld door het spel van vraag en aanbod. Dat spel wordt beïnvloed door factoren als een vastgelegde minimumprijs in sommige landen (Ecuador), het onderhandelingsvermogen van de multinationals, de commerciële strategie van de grote verdelers... De bananenteelt vergt veel arbeidskracht en de druk op de marktprijzen heeft een directe weerslag op de salarisvoorwaarden en betalingen van de producenten en arbeiders. Maar er spelen nog andere zaken. Sommige Europese landen zoals Frankrijk en Groot Brittannië hanteren een protectionisme ten voordele van hun vroegere kolonies. Dat botst met het door Zuid-Amerikaanse liberalisme. Deze strijd mondde uit in een economisch conflict dat de stempel van «bananenoorlog» meekreeg. a) Op plantages Vergeet niet, 90% van de wereldmarkt van de bananen is afkomstig van plantages! De sociale omstandigheden van de bananenwerkers op grote plantages is berucht. De rechten, veiligheid en gezondheid van de arbeiders worden regelmatig geschonden in de grote plantages van de multinationals in Latijns- en Midden - Amerika. De lonen van de gemiddelde arbeiders op de plantages liggen laag. Bijvoorbeeld: De gemiddelde bananenwerker in Nicaragua verdient ongeveer 0,94 euro per dag (van 8uur). 86% van de wereldmarkt wordt gedomineerd door 5 grote ondernemingen : Chiquita (VS, 25%), Dole (VS, 25%), Del Monte (VS, 16%), Noboa (EC, 12%), Fyffes (UK, 8%). Hun rol is de laatste decennia echter geëvolueerd. Tot in de jaren 1970 waren de internationale ondernemingen aanwezig op elk niveau van het traject. Maar sindsdien hebben ze zich geleidelijk minder geïnteresseerd in de productiefase. Echter, omdat het grootste gedeelte van de toegevoegde waarde van de bananen 10
afkomstig is van transport en distributie, blijven de multinationals zich het grootste gedeelte van de marges toe-eigenen. b) Kleine producenten Hoeveel een lokale boer verdient is moeilijk te zeggen gezien bananen meestal op kleine schaal voor eigen consumptie worden geteeld of voor de lokale markt. Voor de kleine producenten is het een belangrijke bron van inkomsten. Maar veelal is de bananenteelt niet hun enige bron, gezien ze verschillende teelten combineren (agroforestry en andere combinatieteelten). Als kleine producenten moeten ze natuurlijk minder investeringen in kapitaal, maar wel meer in arbeidskracht... wat leidt tot kleinere opbrengsten en hogere eenheidsprijzen. Deze familiale onafhankelijke landbouwers werken op hun eigen bananenplantage met gezinsleden en enkele externe arbeiders (maximum 2 per hectare). Voor de oogst doen ze beroep op andere werkers. Een kleine producent bezit meestal niet meer dan 10 hectaren. Bijvoorbeeld in Peru, verkoopt een boer op een lokale markt 10 bananen voor 1 Sol (1 Sol = 0,26 Euro). 5. Weetjes Culturele betekenis De naam banaan is afkomstig van het Arabische begrip Banan dat vinger betekent. De kleine banaantjes lijken inderdaad vingers die samen een hand vormen. Waarom zijn bananen krom? Door de zwaartekracht gaat de bloemtros naar beneden hangen. De vruchten willen naar boven blijven groeien. Als de trossteel ondersteund wordt zodat de trossteel toch recht overeind blijft, blijven de vruchten gewoon recht. Er zijn diverse kleinere bananensoorten (waarvan de trossteel niet doorbuigt onder het gewicht van de vruchten) die zo van nature recht blijven. Het is dus niet genetisch bepaald en heeft ook niets met het 'groeien naar het licht' te maken. Fairtrade In België dragen 8,6% van de bananen op de markt het label Fairtrade. Dat wil zeggen dat elke seconde iemand in België een banaan koopt die voortkomt uit eerlijke handel. Samenvattend kan men zeggen dat Fairtrade zijn oorsprong kende o.a. op basis van de problematische omstandigheden van arbeiders in bananenplantages. Vandaag de dag zijn de omstandigheden al verbeterd maar is er nog steeds veel werk aan de winkel. Via het Fairtrade label 11
wil men tegemoet te komen aan de tekortkomingen van het globale handelssysteem, zowel voor de kleine bananenproducenten als voor de arbeiders op de plantages. Bananenspin De bananenspin (Heteropoda venatoria) is een spinnensoort behorend tot de jachtkrabspinnen (Sparassidae). De spin leeft in de subtropen en de tropen en komt voor in Oost-Azië (China, Japan, Singapore), Australië, op eilanden behorend tot Polynesië (bijvoorbeeld Hawaï), de Mascarenen, Zuid- Amerika, het Caribisch gebied alsook in het zuidoosten van de Verenigde Staten (met name Florida). De spin wordt ook aangetroffen in België en Nederland, voornamelijk door de bananenimport, waaraan de spin (althans in deze landen) haar naam heeft te danken. Welke dieren smullen hiervan? Als de plant bloeit zijn het vooral bijen en andere insecten die zich voeden met de nectar. Ook een grote groep vleermuizen in de tropen is verlekkerd op de nectar en stuifmeel van de bloemen. Later zijn de zoete en rijke vruchten onweerstaanbaar voor heel wat dieren. Naast apen en vleermuizen zijn er ook vele andere dieren die gek zijn op banaan (kleine zoogdieren, vogels, insecten ). Net zoals bij mensen is het kalium en magnesium gezond voor ze. Het is goed voor de zenuwen en spieren van het dier, vermindert darmklachten en bovendien zorgen de vitaminen voor een goede weerstand. Betekenis voor de biodiversiteit De bananenteelt op plantages, die veelal bedoelt is voor export, is een intensieve en kwetsbare monocultuur. Het vraagt bijzondere zorg om de verspreiding van verschillende soorten ziektes, parasitaire aanvallen en schimmels tegen te gaan. Omdat ziektes zich heel snel kunnen verspreiden en men voortdurend op zoek is naar het hoogst mogelijke rendement, gebruiken de grote plantages hoe langer hoe meer pesticiden en meststoffen (via de lucht). Dit brengt een grote aantasting van het milieu met zich mee. Het overgrote deel van de gekweekte bananen zijn echter voor lokaal gebruik en daarbij worden weinig of geen pesticiden gebruikt en daar worden de gewassen gecombineerd met andere teelten (zie boven). De banaan is een rijke bron van voedsel voor verschillende dieren (zie hierboven). 12