E-DEMOCRATIE: HOE, WAT, WAAR OF NIET? BESCHOUWINGEN VOOR BELEIDSMAKERS

Spoor egovernment E-DEMOCRATIE: HOE, WAT, WAAR OF NIET? BESCHOUWINGEN VOOR BELEIDSMAKERS Davy Janssen Rapport D/2006/10106/003 Februari 2006 Algemeen secretariaat - Steunpunt Beleidsrelevant onderzoek BESTUURLIJKE ORGANISATIE VLAANDEREN E. VAN EVENSTRAAT 2 C - B-3000 LEUVEN BELGIE Tel: 0032 16 32 36 10 Fax: 0032 16 32 36 11 E-mail: sbov@soc.kuleuven.be www.steunpuntbov.be

E-democratie: hoe, wat, waar of niet? Beschouwingen voor beleidsmakers Spoor egovernment E-DEMOCRATIE: HOE, WAT, WAAR OF NIET? BESCHOUWINGEN VOOR BELEIDSMAKERS INHOUDSTAFEL HOOFDSTUK 1 Definities van e-democratie... 5 HOOFDSTUK 2 meerwaarde van de e in e-democratie... 9 2.1 Karakteristieken van de online context... 9 2.2 Tijds- en plaatskenmerken... 10 HOOFDSTUK 3 plaats van e-democratie initiatieven in de democratische besluitvorming... 13 3.1 E-democratie en de fasen van het beleidsproces... 13 Identificeren van beleidsproblemen/beleidsuitdagingen... 13 Analyse van het probleem/de uitdaging... 13 Maken van beleid... 14 Implementeren van beleid... 14 Monitoren van beleid...14 3.2 E-Democratie en het niveau van participatie... 14 Informatie... 15 Consultatie... 15 Participatie... 15 Issue-based fora (thema s)... 16 Policy-based fora (beleid)... 16 HOOFDSTUK 4 e-democratie in Vlaanderen: de case kleurrijk vlaanderen... 17 HOOFDSTUK 5 zinvolheid van het stimuleren van burgerparticipatie... 31 5.1 Voordelen van burgerparticipatie... 32 Leereffecten... 32 Politieke overtuiging... 33 Uit een impasse geraken... 33 Gerechtskosten vermijden... 33 Davy Janssen 1

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen 5.2 Nadelen van burgerparticipatie... 34 Kosten... 34 Passiviteit en publieke aliënatie... 35 Representatie... 35 Managen van verwachtingen... 36 Kracht van verkeerde beslissingen... 36 Kracht van egoïsme... 36 HOOFDSTUK 6 evalueren van E-Democratie initiatieven... 37 6.1 Twee online public dialogues in de US context... 37 6.2 Beoogde effecten van online publieke dialogen... 38 Incorporeren van publieke waarden... 38 Verbeteren van de kwaliteit van de besluitvorming... 39 Opvoeden en informeren van het publiek... 39 Verminderen van conflict... 39 Verhogen van het vertrouwen in de democratische instituties... 40 6.3 Beleidsevaluatie van online publieke dialogen... 40 Hoe tevreden waren participanten met het proces?... 43 In welke mate introduceerde de online dialoog nieuwe stemmen in het beleid?... 43 Hoe zagen de participanten de publieke ruimte die door de online dialoog tot stand werd gebracht?... 43 Wat hebben de participanten aan de online dialoog gehad, in het bijzonder betreffende de potentiële impact op het beleidsproces?... 44 Wat hebben beleidsmakers aan het proces gehad, in het bijzonder betreffende mogelijke wijzigingen in de publieke opinie?... 44 6.4 Information Renaissance model voor online publieke dialogen... 44 Resources and tools... 44 Outreach... 45 Registration... 45 Panellists... 45 Agenda and Questions... 46 Discussion... 46 Summaries... 46 Archive... 46 Evaluation... 46 Impact... 47 6.5 Aandachtspunten voor online publieke dialogen... 47 2 Spoor egovernment

E-democratie: hoe, wat, waar of niet? Beschouwingen voor beleidsmakers Willen mensen participeren?... 47 Wie participeert wel/niet?... 48 Aard en complexiteit van de thema s... 49 Impact op beleid versus impact op participatie... 49 Vertrouwen... 50 HOOFDSTUK 7 Conclusies en opmerkingen... 53 7.1 Bestuurskundige en democratische implicaties van e-democratie... 53 Spanning tussen de representatieve democratie en de directe democratie... 53 Problematiek van de verwachtingen... 54 Groep-individu problematiek... 54 Authentificatieproblematiek... 54 Problematiek van het consumentisme en de burger als klant... 55 Op welke vraag is edemocratie het antwoord?... 55 Problematiek van de digitale kloof... 56 Referenties... 57 Bijlage 1: Resultaten van de E-Forum E-Democracy Work Group... 59 Bijlage 2: Online Forums and Deliberative Democracy... 123 Bijlage 3: Ideas for green paper... 147 Davy Janssen 3

Hoofdstuk 1: Definities van e-democratie HOOFDSTUK 1 DEFINITIES VAN E-DEMOCRATIE E-Democratie wordt in de literatuur op vele manieren gedefinieerd. Enkele voorbeelden zijn de volgende: The use of ICT in democratic processes (Macintosh and Whyte 2001). edemocracy is about deepening citizen participation in democracy (Clift 2003). Digital democracy is a way of extending participation into civil society, beyond elected representatives (Schlosberg and Dryzek 2002). The concept of e-democracy is associated with efforts to broaden political participation by enabling citizens to connect with one another and with their representatives via new information and communication technologies (Hansard Society). De hier gehanteerde definitie bouwt verder op die van Macintosh: edemocratie is het inzetten van informatie- en communicatietechnologie (ICT) om democratische processen te versterken. Deze versterking bestaat enerzijds uit het meer toegankelijk maken van deze processen en anderzijds uit het toelaten van meer participatie in deze processen. We willen opmerken dat, hoewel het acroniem ICT dadelijk de link legt met het Internet, ICT ruimer is en veeleer een verzamelnaam vormt voor een reeks nieuwe technologieën die zich niet beperken tot het Internet. Telefonie. De telefoon is een communicatietechnologie met een zeer hoge penetratiegraad, waardoor het voor bepaalde doeleinden een ideale technologie lijkt. Het call center of de servicelijn is een gekende manier van het gebruik van technologie voor overheidsdoeleinden en laat burgers toe overheden van op afstand, en (soms) ook buiten de kantooruren, te contacteren. (Interactieve) Televisie. Met de introductie van interactieve digitale tv, lijkt het erop alsof de televisie een tweede leven begint als democratische technologie. Al in de jaren 1960 werd tv op deze manier gepercipieerd door groepen activisten in de VS, die veel verwachtten van community tv, het gebruik van televisie om een (lokaal) gemeenschapsgevoel te creëren. Hoewel het in die tijd zeker de potentie had om een gemeenschapsinstrument te worden, want het was gemakkelijk om lokale kanalen op te starten, is de doorbraak er nooit gekomen omwille van de kolonisatie van het Davy Janssen 5

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen televisielandschap door de grote networks. De komst van digitale televisie voegt nieuwe interactiemogelijkheden aan het medium toe, en alvast de Vlaamse overheid is van plan om hiervan gebruik te maken in het project idtv. Kiosken en terminals. Aangezien de penetratie van het Internet nog niet voldoende hoog is, blijft er de noodzaak om sommige aspecten van dienstverlening toegankelijk te maken op gebruiksvriendelijke terminals die raadpleegbaar zijn op openbare plaatsen. De terminal is meestal een apparaat met een aanraakscherm dat gebruikers toelaat op het Internet of op een of ander intern netwerk. Veruit de bekendste terminal in Vlaanderen is de VDAB WISS terminal, die werkzoekenden kunnen gebruiken om vacatures te raadplegen. SMS en mobiele telefonie. Het lijkt nog niet duidelijk of de SMS technologie uitgroeit tot een belangrijke democratische technologie. Intussen liep in Vlaanderen al een kort SMS experiment onder de naam SMS3003, dat naar de mening van burgers over bepaalde thema s peilde. Het project kende weinig succes en werd al vlug weer opgedoekt. In verband met mobiele technologie in het algemeen kunnen we stellen dat er een opkomende aandacht is, zeker van de kant van de ICT-industrie, voor het m-government (mobiel) en het u-government (ubiquitous=alomtegenwoordig). Ook overheidsagentschappen zoals de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding (VDAB) beschouwen SMS en ook MMS als interessante technologieën om (arbeidsmarkt)informatie door te spelen aan specifieke doelgroepen die voorlopers zijn in het gebruik ervan, vooral jongeren dan. Hoewel het bovenstaande overzicht dus duidelijk maakt dat het bij e-democratie niet enkel om het Internet gaat, neemt dit niet weg dat het Internet als centrale technologie voor e-democratie wordt beschouwd. De opkomst en democratisering van het Internet rond het midden van de jaren 1990 werden immers al snel in verband gebracht met een andere ontwikkeling, die van een gepercipieerde crisis van de democratie die zich uit in een daling van het lidmaatschap van politieke partijen en lagere opkomstcijfers voor verkiezingen. Bij deze crisis werd dan de nuance gemaakt dat het eigenlijk ging om verminderde interesse in traditionele vormen van politiek, wat niet gelijkstaat aan een verminderde interesse in politiek as such. Tegelijk levert de manier waarop het Internet bruikbaar is om burgers rond thema s te mobiliseren, het bewijs dat mensen nog steeds geëngageerd zijn. Vandaar dat het Internet als dé technologie wordt beschouwd die mensen in staat stelt om zichzelf te organiseren en mobiliseren, en het ook vanuit de institutionele politiek als hét communicatie-instrument bij uitstek wordt gezien. Een eerste afbakening van de term e-democratie die verder gaat op wat we hierboven hebben besproken, houdt in dat we veronderstellen dat er steeds een formele politieke actor bij betrokken is. Het onderzoek naar manieren waarop mensen zichzelf organiseren zonder tussenkomst van 6 Spoor egovernment

Hoofdstuk 1: Definities van e-democratie institutionele actoren, valt dus vrijwel buiten de scope van het onderzoek. We denken hierbij bijvoorbeeld aan de manier waarop nieuwe sociale bewegingen het Internet gebruiken om invloed uit te oefenen op de institutionele politiek. Als we dan kijken naar de manieren waarop politieke actoren het Internet wel al voor democratische doeleinden aanwenden, kunnen we onder andere de volgende e-democratie applicaties onderscheiden: Elektronisch stemmen. Het gebruik van ICT bij het verkiezingsproces in de vorm van pc s en terminals, vaak met touch-screen schermtechnologie. Kiezers verplaatsen zich nog steeds naar het stemlokaal, maar registreren hun stem elektronisch. Online stemmen. Het eigenlijke e-voting, waarbij kiezers van op afstand kunnen stemmen en zich niet meer naar een kieslokaal dienen te verplaatsen. Het evoting is eindeloos complexer dan het elektronisch stemmen in een stemlokaal, waar het een menselijke tussenkomst is die de identiteit van de stemmer bevestigt en het geheim van het stemhokje op dezelfde manier kan worden gegarandeerd dan bij het stemmen zonder ICT. Online referenda. Het elektronische pendant van het referendum, waarbij evoting technologie ook buiten de regelmatige verkiezingsmomenten inzetbaar is om referenda te organiseren. Streaming van parlementaire sessies. Openbare besturen van alle niveau s kunnen hun momenten van deliberatie (zittingen, sessies, raden, commissies) openbaar maken door er camera s toe te laten en de opnames op het Internet uit te zenden. Het streamen impliceert dat het live wordt uitgezonden, of dat het achteraf opnieuw kan worden bekeken. Online databases. De databasetechnologie is een krachtig instrument waarbij de democratische meerwaarde van de technologie vooral te zoeken is in de mogelijkheden die ze biedt om grote stukken informatie op intuïtieve manieren te doorzoeken. Discussiefora met ambtenaren en politici. Men spreekt op het Internet over zogenaamde online forums, waarbij het woord forum metaforisch wordt gebruikten de analogie met het forum in de klassieke oudheid ver kan worden doorgetrokken. Het online forum is een plaats (website) op het Internet waar burgers en politici kunnen discussiëren in de vorm van tekstuele communicatie over maatschappelijke thema s. De toegevoegde waarde van de onderliggende internettechnologie is vooral dat de schaal van maatschappelijke discussies in principe kan worden vergroot: veel meer burgers kunnen een discussie mee volgen of eraan deelnemen. Publieke discussiefora. In dit geval wordt de forumtechnologie aangewend om burgers onderling te laten discussiëren. Online besluitvorming. Men spreekt over electronic decision support systems, waarbij ICT ook daadwerkelijk wordt ingezet om besluitvorming te faciliteren. Het gaat vaak om software die de verschillende posities en standpunten in een debat visualiseert om op die manier een consensus of overeenkomst mogelijk te maken. Deze technologieën kunnen worden ingedeeld naargelang van de manier waarop de technologie ingrijpt in bestaande democratische procedures. Bannister onderscheidt in dit verband de volgende typologie (Bannister 2002) : Davy Janssen 7

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen 1. Technologieën die bestaande procedures automatiseren 2. Technologieën die voorzien in betere informatie 3. Technologieën die het democratische proces transformeren 4. Technologieën die de schaal van processen veranderen In de onderstaande matrix delen wij de hierboven vermelde democratische technologieën op volgens de wijze waarop ze ingrijpen in bestaande democratische procedures. Automate Inform Transform Change Scale e-voting Webcasting Discussie fora Online referenda Online stemmen Web publicatie Online consultatie Lokale initiatieven Online Online databases Directe Burgerwetgeving e-lobbying opiniepeiling e-campaigning Informatie over Online besluitvorming politieke partijen Registratie van kiezers e-representatie Het zijn vooral de twee laatste categorieën technologieën waar een duidelijke meerwaarde uitgaat van ICT in de zin dat het iets toevoegt aan bestaande processen. De transformerende technologieën, zoals online fora, maken nieuwe processen en conversaties mogelijk, terwijl de schaalveranderende technologieën bestaande processen op een nieuwe schaal toelaten. 8 Spoor egovernment

Hoofdstuk 2: Meerwaarde van de e in e-democratie HOOFDSTUK 2 MEERWAARDE VAN DE E IN E-DEMOCRATIE Door de e vooraf te laten gaan aan een gekende term, trachten we vaak aan te geven dat het hier om het virtuele pendant gaat van een bestaand iets, zoals in de voorbeelden e-mail, e- government, e-health, e-administration en e-democratie. De e impliceert hier telkens dat ICT dienst doet als enabler of facilitator van bestaande processen. Hoewel vaak wordt gesteld dat de nadruk bij e-government en e-democratie niet in de eerste plaats op technologie dient gelegd, is het toch zinvol om even stil te staan bij de component ICT en bij de vraag wat deze toevoegt aan de manier waarop de burger bij het beleid kan worden betrokken. Hiervoor vertrekken we van een Vlaams beleidsinitiatief waarbij ICT een centraal onderdeel was, namelijk het project Kleurrijk Vlaanderen. Met dit project wilde de Vlaamse Regering het langetermijndenken in Vlaanderen stimuleren. Het was een groots opgezet project dat tot doel had zoveel mogelijk burgers te bereiken om over de toekomstige beleidsopties voor Vlaanderen te discussiëren. De basis van het project was het maatschappelijke debat en dit debat werd zowel fysiek gevoerd als online. Enerzijds werden er thematische informatie- en debatavonden georganiseerd, en anderzijds was er een permanent online forum waarin de thema s van het debat konden worden besproken.. Deze werkwijze liet toe om de online variant van het debat, waarbij individuen op om het even welke locatie achter de computer zitten, te vergelijken met de offline variant bestaande uit de traditionele setting met een groep mensen in één ruimte. Waarin zit nu de meerwaarde van de e? 2.1 KARAKTERISTIEKEN VAN DE ONLINE CONTEXT In vergelijking met een face-to-face (F2F) discussie, valt het dadelijk op dat er in de online context heel wat minder social cues zichtbaar zijn van de deelnemers aan de discussie. De ingrediënten van de discussie zijn stukken tekst op een scherm, geplaatst in een bepaalde functionele volgorde. Heel wat elementen die in de F2F situatie invloed kunnen hebben op de dynamiek van het gesprek en het gedrag van de gesprekspartners, zijn afwezig in de online context. Het gaat hier om zaken als fysieke verschijning, kracht van de stem, non-verbale expressie zoals handgebaren, gezichtsuitdrukkingen etcetera. Het is mogelijk dat de afwezigheid Davy Janssen 9

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen van dit soort social cues bevorderlijk is voor de houding van discutanten in het debat. Het is immers niet meer mogelijk om, zoals in de F2F situatie, iemand het zwijgen op te leggen door hem streng aan te kijken of hem/haar toe te schreeuwen. Meer algemeen mondt de afwezigheid van heel wat social cues vaak uit in een situatie van anonimiteit van de discussiepartners. De enige identificator van de verschillende standpunten is dan een naam of bijnaam die telkens verschijnt bij de bijdragen van de participanten. Dit kan enerzijds bevrijdend werken voor deelnemers die als ze anoniem zijn vrijer zullen spreken, maar kan anderzijds ook de dynamiek van de conversatie fel verstoren omdat de anonimiteit leidt tot een verscherping van de standpunten bij participanten. Het is in ieder geval duidelijk dat de anonimiteit die momenteel de norm lijkt bij online discussies, zeer problematisch is als het gaat over de impact van maatschappelijke discussies op het beleid. Het debat overheid-middenveld vertrekt immers steeds van de gekende identiteit van de discussiepartners: het moet immers steeds duidelijk zijn welke stem weerklinkt in het maatschappelijke debat. Het project Kleurrijk Vlaanderen omvatte, zoals al vermeld, zowel een offline als een online debat. De offline variant, een F2F debat in een bepaalde locatie, betrof mensen die mekaar konden zien en die zichzelf introduceerden wanneer zij het woord namen. De online variant, de discussie over het zelfde onderwerp op het Internet, liet toe dat mensen een bijnaam opgaven om op die manier anoniem aan het debat deel te nemen. Toch viel het op dat mensen vaak een naam en achternaam vermeldden, wat doet vermoeden dat sommigen veeleer geneigd zijn om de eigen naam op te geven wanneer zij hun stem wensen te laten horen in een maatschappelijk debat. 2.2 TIJDS- EN PLAATSKENMERKEN Een F2F debat kan maar een beperkte tijd duren: op een gegeven moment stijgt er rumoer op uit de zaal, is het moeilijker voor mensen om hun beurt af te wachten, worden mensen moe en willen ze naar huis. Er kan dan een vervolgdebat worden georganiseerd waar dan waarschijnlijk wel iets minder mensen aanwezig zullen zijn. Het debat verloopt synchroon: als de ene is uitgesproken, gaat de andere verder, hoewel er natuurlijk ook veel overlap is wanneer mensen door mekaar beginnen roepen. Het online debat daarentegen verloopt vaak asynchroon. Niettegenstaande er 10 Spoor egovernment

Hoofdstuk 2: Meerwaarde van de e in e-democratie ook synchrone chat-technologie bestaat, lijken de mogelijkheden hiervan toch veeleer beperkt en wordt ze dan ook verder buiten beschouwing gelaten. Het online forum, als democratische technologie is meestal een asynchroon gestructureerd gesprek. Dit betekent dat je, wanneer je deelneemt aan een online debat, de bijdragen van anderen rustig kan doornemen, een antwoord kan formuleren, en dit als bijdrage aan het debat kan toevoegen. Je bepaalt dus zelf wanneer je naar het debat wil gaan luisteren en eraan wilt deelnemen. Het dwingende karakter van een F2F debat verdwijnt hiermee. Door de thematische structurering van gesprekstopics in de meest online forums kan er ook over veel meer tegelijk worden gesproken. In een typisch online forum vind je verschillende thematische subforums. Binnen elk subforum wordt een gesprek dan meestal geïnitialiseerd door iemand die haar bijdrage een bepaalde naam geeft (om aan te geven waarover zij het wil hebben) en deze bijdrage op het forum plaatst als een nieuwe conversation thread. Deze thread is de drager van een conversatie. Het woord thread betekent draad en verwijst naar de metaforische draad die conversaties aan elkaar rijgt. Een thread wordt meestal visueel voorgesteld als een reeks titels van bijdragen die onder elkaar staan en naar rechts inspringen. Binnen één enkel online forum kan je dus navigeren naar talloze gespreksonderwerpen en participeren aan de discussies die interessant lijken. Een ander gevolg van het asynchrone karakter van het online forum heeft te maken met turn taking. In tegenstelling tot de F2F situatie, kan je in een online forum niet worden onderbroken in het midden van een zin. Het turn taking, of het afwisselend het woord nemen, is een zeer belangrijk mechanisme in de F2F context: wanneer iemand spreekt, zit er iemand anders te wachten om op het juiste moment het woord te nemen en iemand te antwoorden, te onderbreken of kort te sluiten. Dit komt in deze vorm niet voor in de online context: je kan zeggen wat je te zeggen hebt in één bericht, dit bericht verschijnt onder het bericht van degene waar het een antwoord op is, en nadat anderen het hebben gelezen, kunnen ook zij hierover weer nadenken en een antwoord geven. Dit kan bevorderlijk zijn voor de discussie, zeker voor mensen die vrij schuw zijn en dichtklappen als zij in de F2F situatie iets te vaak worden onderbroken of tegengesproken in het midden van hun betoog. Davy Janssen 11

Hoofdstuk 3: Plaats van e-democratie initiatieven in de democratische besluitvorming HOOFDSTUK 3 PLAATS VAN E-DEMOCRATIE INITIATIEVEN IN DE DEMOCRATISCHE BESLUITVORMING 3.1 E-DEMOCRATIE EN DE FASEN VAN HET BELEIDSPROCES Input van burgers en organisaties kan op verschillende momenten in het beleidsproces worden gevat. Wij overlopen hieronder de diverse fasen waarin een e-democratie-initiatief waardevol kan zijn: Identificeren van beleidsproblemen/beleidsuitdagingen Het identificeren van beleidsproblemen, annex beleidsuitdagingen noemt men ook wel de agenda setting fase. Dit is het moment waarop de noodzaak voor een nieuw beleid of een beleidsverandering wordt geïdentificeerd, en waarbij het probleem wordt gedefinieerd. ICT/edemocratieexperimenten kunnen worden opgezet, op elk beleidsniveau, om te achterhalen waar prioriteiten liggen, om burgers en organisaties de kans te geven aan te geven wat voor hen het belangrijkste is. De meeste bestaande e-democratieprojecten situeren zich hier, ook al omdat het weinig bedreigend is om burgers helemaal in het begin mee te laten denken over wat belangrijke zaken zijn om aan te pakken. Analyse van het probleem/de uitdaging Wanneer een punt op de agenda is gezet, bestaat de volgende stap erin om dit punt te analyseren: waar gaat het precies om en vooral, waar liggen de mogelijkheden om beleidsmatig hier iets aan te doen? In deze fase kan een beroep worden gedaan op ICT om burgers en organisaties ideeën te laten genereren met betrekking tot oplossingen en aanpakken. Davy Janssen 13

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen Maken van beleid Bij het maken van beleid gaat het om het uitwerken van een beleidsinstrument, uiteindelijk is dit een document, een beleidsplan. Ook in deze fase kunnen burgers worden betrokken. Meestal krijgt de bevolking dan een draft van een beleidsplan voorgelegd, waaraan een speciale internetpagina is gewijd, en kunnen de burgers dan naast een formeel commentaarproces ook online opmerkingen en commentaren geven binnen een vooraf bepaalde tijdsperiode. Later wordt dan een aangepast beleidsplan gepubliceerd waarin de opmerkingen worden meegenomen. Deze manier van werken is al gedeeltelijk geïnstitutionaliseerd in het Verenigd Koninkrijk, waar voor verschillende soorten beleidsplannen een e-consultatieperiode geldt. Implementeren van beleid Ook in de uiteindelijke uitvoering of implementatie van het beleidsplan is voor ICT een mogelijke rol weggelegd, al lijkt deze fase in de beleidscyclus minder kansen te bieden. De uitvoering zelf dient immers grotendeels door de overheid te gebeuren, maar onmiddellijk na de eerste zichtbare resultaten kan de burger weer worden ingeschakeld in het monitoren of opvolgen van de uitvoering. Monitoren van beleid In dit laatste stadium spelen burgers hun meest natuurlijke rol, die van het controleren van de overheid. Hier kan het Internet dienstig zijn als een meldingsplaats waar burgers hun opmerkingen, klachten, voorstellen tot verbetering van het beleid in kwestie kunnen melden. 3.2 E-DEMOCRATIE EN HET NIVEAU VAN PARTICIPATIE Naast het uiteenrafelen van de verschillende momenten waarop ICT kan worden ingezet om burgers bij het beleidsproces te betrekken, is het ook een nuttige oefening om een onderscheid te maken in de diepte van de participatie. In elk van de hierboven vermelde fasen kan burgers immers op uiteenlopende manieren invloed worden gegeven. Hun input kan louter consultatief 14 Spoor egovernment

Hoofdstuk 3: Plaats van e-democratie initiatieven in de democratische besluitvorming zijn of er kan aan hun stem een doorslaggevend karakter worden gegeven zodat hun aanbevelingen bindend zijn. Dit zijn de twee uitersten van het continuüm, en daartussen bevinden zich nog vele variaties. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD 2003) heeft de volgende typologie van politieke participatie opgesteld: Informatie Bij informatieverstrekking betreft het een éénwegsrelatie waarbij de overheid informatie produceert en levert aan burgers. De toegang tot goede overheidsinformatie lijkt banaal, maar is een onmisbare randvoorwaarde voor een actief en goed geïnformeerd burgerschap. Consultatie In het geval van consultatie is er sprake van een tweewegsrelatie waarbij burgers terugkoppelen en feedback geven aan de overheid. Het is de overheid die de onderwerpen waarover discussie mogelijk is, identificeert en op de agenda zet. De overheid beheert het proces en burgers worden uitgenodigd om hun visie op de zaken te geven. Participatie Participatie gaat een stap verder en impliceert dat burgers actief meedoen aan het identificeren van beleidsproblemen. Ze doen dus ook aan agenda setting, maar de finale verantwoordelijkheid voor de beslissingen ligt bij de overheid. De OESO vermeldt hier onmiddellijk bij dat ze dit type participatie slechts heel sporadisch en op projectmatige basis is tegengekomen. Veel e-democratie-initatieven lijken e-consultaties van een of andere vorm te zijn: de overheid heeft een idee/een beleid/een probleem en vraagt dan aan burgers wat zij daarvan vinden. Het project www.kleurrijkvlaanderen.be is ook van deze orde. In dit project vroeg de Vlaamse overheid aan haar burgers om mee te denken over de toekomst van Vlaanderen. Het online Davy Janssen 15

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen gedeelte van KLV bestond uit een website met discussiefora over 13 thema s. Rond elk van de thema s werden actuele vragen gesteld door het projectteam en werd er telkens een informatiedossier aangelegd, zodat mensen van de mogelijkheden van het Internet gebruik konden maken om zich grondig te informeren. Het is de overheid die het process beheerde en die bepaalde wat er met de input van burgers zou gebeuren. Een verder onderscheid dat wordt gemaakt binnen de e-consultaties, is het volgende (Macintosh 2003): Issue-based fora (thema s) Een issue-based forum is opgebouwd rond door politici geïdentificeerde beleidsproblematieken. Dit kan je vergelijken met de 13 thema s van KLV (milieu, democratie, zorg, cultuur en samenleving, etc.). De verschillende fora belichamen telkens een thema. Input van burgers wordt gevraagd om nieuwe ideeën te genereren en om naar de publieke opinie te peilen. Policy-based fora (beleid) Een policy-based forum is opgebouwd rond thema s die rechtstreeks refereren naar wetgevend werk dat die thema s behandelt. De bedoeling van de gevraagde input is de meningen te leren kennen van de 'stakeholders', zij die rechtstreeks betrokken zijn bij de wet in kwestie. Deelnemers aan de fora worden al dan niet aangemoedigd om ook eigen ideeën te geven, maar het is duidelijk dat het format impliceert dat men vooral wenst te achterhalen in hoeverre de stakeholders het eens zijn met het voorgestelde beleid. 16 Spoor egovernment

Hoofdstuk 4: E-democratie in Vlaanderen De case Kleurrijk Vlaanderen HOOFDSTUK 4 E-DEMOCRATIE IN VLAANDEREN: DE CASE KLEURRIJK VLAANDEREN Het project Kleurrijk Vlaanderen betekende voor de Vlaamse overheid een eerste kennismaking met een grootschalig online debat. In het raam van dit onderzoek zijn er geregeld contacten geweest met het Kleurrijk Vlaanderen projectteam, meer in het bijzonder met projectleider Sven Willekens. Dit resulteerde in het opnemen van het project in een internationaal casestudy rapport van experimentele e-democratie-initiatieven (Macintosh 2003). Naast de publicatie van de case in dit rapport, hadden we de gelegenheid om de case voor te stellen op de E-Forum Summit op 16 september 2003 in Valencia, hierbij vergezeld door projectleider Sven Willekens en enkele ambtenaren van de Vlaamse gemeenschap. Er werd geoordeeld dat de presentatie van Kleurrijk Vlaanderen in dit forum een interessante gelegenheid bood om ook in een internationale context gelijkaardige initiatieven te introduceren. Hieronder presenteer ik de case zoals ingestuurd voor het e-forum rapport. Davy Janssen 17

Steunpunt beleidsrelevant onderzoek - bestuurlijke organisatie Vlaanderen Colourful Flanders Thinking today about the Flanders of tomorrow KEY DIMENSIONS OF EDEMOCRACY PROJECTS For the creation of this document use has been made of: The information on Colourful Flanders as it is available on the project s website (www.vlaanderen.be). Interviews with the Colourful Flanders project-manager Colourful Flanders - Thinking today about the Flanders of tomorrow The aim of the Kleurrijk Vlaanderen project is to stimulate the debate on the future of Flanders and to involve as many people as possible in this debate. In order to achieve this, the project team makes use of an extensive website (www.kleurrijkvlaanderen.be) on which the online part of the debate takes place on web forums. On the website, citizens can also find lots of (links to) background information concerning the discussion topic under consideration. The site is also used to announce IRL (In Real Life) events that either initiate or close a certain topical debate. The Colourful Flanders project team tries to structure the debate through the use of two analytical frames. First, there is the generic, ongoing, societal debate on the online forums. The framework for this debate is the Pact van Vilvoorde (Pact of Vilvoorde), a declaration of intentions in which 21 targets for the 21 st century are formulated. These targets cover a broad range of themes, and they are used by the project team to engage citizens in the ongoing debates. Second, there are the thematic debates, initiated by the project team for a certain period of time (4 to 6 weeks), covering the following themes: mobility, work, culture and society, customer-friendly government, environment, lifelong learning, innovation, care, democracy, 18 Spoor egovernment