JGZ Nieuwe Stijl Visie ActiZ op positie JGZ in stelsel zorg voor jeugd Zorg voor jeugd Zorg en ondersteuning voor jeugd moet eenvoudiger. Ouders, kinderen en andere opvoeders moeten in elke gemeente op een herkenbare plek op een makkelijke manier terecht kunnen met hun vragen en problemen en om andere ouders te ontmoeten. Gezinnen moeten eerder en sneller en op maat geholpen worden als het hen niet op eigen kracht lukt. Dat is de inzet van het kabinet met het nieuwe stelsel zorg voor jeugd. De ambitie van de overheid is dat alle kinderen gezond en veilig opgroeien, hun talenten naar vermogen ontwikkelen en meedoen in de maatschappij. Het Centrum Jeugd en Gezin (CJG) is het fundament van het nieuwe stelsel zorg voor jeugd, schrijft staatsecretaris Marlies Veldhuijzen van Zanten in haar beleidsbrief aan de kamer. In elk CJG treffen we de jeugdgezondheidszorg (JGZ) en het maatschappelijk werk (MW) aan als basispartners. De jeugd-ggz (uit de zorgverzekeringswet), provinciale jeugdzorg (uit de wet op de jeugdzorg) en zorg voor het licht verstandelijk beperkte kind (uit de AWBZ) gaan naar de gemeenten en sluiten daar aan bij de doelen van het CJG: meer kinderen vroegtijdig en dichtbij helpen met lichte zorg. Meer gelukkige en gezonde kinderen is het hart van het werkveld van de JGZ Door de transitie zorg voor jeugd staan gemeenten voor de opdracht om de zorg voor jeugd in hun gemeenten vorm te geven. De JGZ-organisatie kan gemeenten daarbij helpen. De visie van de JGZ-organisaties wat betreft zelfredzaamheid, gezond leven, samenredzaamheid, steunnetwerken, klant centraal en eigen verantwoordelijkheid, passen in de visie van de overheid op eigen kracht en zo groot mogelijke autonomie. Investeren in preventie loont om de omslag naar voren te kunnen maken: naar eerder, sneller, dichterbij, naar normaliseren. De JGZ-organisatie kan een rol spelen om de zelfredzaamheid te vergroten, ouders met andere ouders in contact te brengen en zo hun netwerken te vergroten. En als de ouders het even niet zelf kunnen kan de JGZorganisatie direct en dichtbij hulp inzetten om zo gezinnen te helpen om zelf hun problemen op te lossen of problemen te normaliseren. De bijdrage van JGZ-organisatie aan de maatschappij De meeste kinderen groeien veilig en gezond op tot volwassenen die een steentje bijdragen aan de maatschappij. Met ondersteuning van de JGZ-organisatie kan de groep gezonde kinderen groter worden. De JGZ-organisatie heeft een belangrijke taak bij de start van een mensenleven. Kinderen, die om wat voor reden dan ook achterblijven in hun ontwikkeling, beginnen met een achterstand aan de basisschool. Een achterstand die moeilijk in te halen is en een slechtere startpositie geeft op de arbeidsmarkt. Wanneer deze kinderen later niet actief participeren in de samenleving, dan kost dit de samenleving veel geld. De kracht van de JGZ-organisatie zit in het in beeld hebben van alle kinderen, het bewaken en zo nodig versterken van de zelfredzaamheid bij het gezond en veilig opgroeien en opvoeden van kinderen, het tijdig signaleren en bijsturen, zelf interveniëren of doorverwijzen. Vroeg ingrijpen, als het probleem nog klein is, is in het algemeen goedkoper en de gezondheidswinst is groter. Pagina 1 van 8
Negen pijlers van de JGZ Nieuwe Stijl De JGZ Nieuwe Stijl: 1. Versterkt de eigen kracht van gezinnen 2. Normaliseert problemen 3. Direct er op af: toont daadkracht 4. Formeel als het moet, informeel als het kan 5. Doordachte balans van collectief en individueel 6. Werkt integraal 7. Is resultaatgericht 8. Biedt ruimte voor de professional 9. Inhoud staat voorop 1. Versterkt de eigen kracht van gezinnen Alle ouders zijn wel eens onzeker en hebben wel eens vragen. De JGZ gaat naast ouder(s) en kinderen/jongeren staan, werkt met hen samen en bouwt aan een vertrouwensband. De eigenkracht benadering is binnen de JGZ vorm gegeven als versterken van zelfredzaamheid en samenredzaamheid van ouder(s) en hun kinderen, op basis van het vergroten van de draagdracht en het verkleinen van de draaglast. Door de professionele inschatting van kind-, ouder- risico-, omgevings-, netwerk- en gezinsfactoren wordt duidelijk of er sprake is van een balans tussen draagkracht en draaglast of dat het kind extra aandacht vraagt. Deze afweging is met name aan de orde in de eerste 6 maanden en wordt herhaald op de transitiemomenten in de levensloop van een kind en bij ingrijpende gebeurtenissen. Doordat de frequentie van contactmomenten, mede in verband met het vaccinatieprogramma, in de eerste zes maanden relatief hoog is, is het mogelijk om een band op te bouwen en een goede inschatting te maken. Door deze evaluatiemomenten met de ouders weet de JGZ-organisatie waar de behoeften van kinderen en ouders ligt. De JGZ biedt dan een breed en generalistisch pallet gericht op versterken van de eigen kracht van alle kinderen/jongeren en hun ouders gericht op: het gewone dagelijkse leven van kinderen, gezond opgroeien, positief opvoeden het tijdig signaleren van ziekte, achterstanden en beginnende problemen het voorkomen van problemen het op maat aanbieden van collectieve gezondheidsprogramma s het versterken van de zelfredzaamheid en het vergroten van het zelfoplossend vermogen van ouders op het gebied van gezondheid, ontwikkeling, opgroeien en opvoeden 2. Normaliseert problemen Ingegeven door de ongebreidelde groei van zware hulp en het ontbreken van lichte, direct beschikbare laagdrempelig hulp, is er een sterke beweging om problemen van gezinnen te normaliseren. Elk gezin zal zo nu en dan problemen ondervinden bij het opgroeien van kinderen, maar als gezinnen vroegtijdig geholpen worden, zullen minder problemen escaleren tot grote problemen en blijven ze acceptabel als behorende bij het gewone leven. Hoogleraar pedagogiek Tom van Yperen schetst in zijn rapporten: Opvoeden versterken en Werk in uitvoering de benodigde steun bij gezondheid, het gewone opgroeien en opvoeden. Het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG), met maatschappelijk werk (MW) en jeugdgezondheidszorg (JGZ) als basis, vormt in zijn ogen de kern van de nieuwe jeugdsector. Een juist uitgangspunt. Echter, het idee dat alle Pagina 2 van 8
problemen tot een opvoedingsvraagstuk terug te brengen zijn, is te simpel. Stoornissen dienen zo snel mogelijk behandeld te worden. De JGZ is bij uitstek de discipline die de gehele ontwikkeling van een kind bewaakt en ouders ondersteunt bij het kiezen van een oplossing, als er problemen zijn of dreigen. Dus ondersteunen, niet de zorg overnemen tenzij er direct gevaar is voor het kind. 3. Toont daadkracht: direct er op af Als er (dreigende) problemen zijn, willen ouders direct hulp van iemand die dichtbij is, die ze kennen, die deskundig is en die ze vertrouwen. De JGZ-organisatie kan dan helpen, want die is laagdrempelig, dus niet geassocieerd met drang en dwang, kent geen wachtlijst, maar is direct beschikbaar voor kinderen en hun ouders. Als er iets aan de hand is kan de JGZ-organisatie direct en dichtbij hulp inzetten. Door een prenataal contactmoment in te bouwen in de JGZ kan er nog eerder, samen met de zwangere, gekeken worden of alles goed voorbereid is voor de komst van het nieuwe kind. Bij eventuele risico s of onveiligheid kan dan al voor de geboorte actie ondernomen worden. Zo starten JGZ-organisaties zo vroeg mogelijk. De jeugdartsen en de jeugdverpleegkundige zijn generalisten. Samen bestrijken ze het terrein van gezondheid, ontwikkeling, opgroeien en opvoeden en zijn ze bekend met de wijk. De jeugdverpleegkundige bezoekt alle nieuw geboren zuigelingen thuis om kennis te maken met het gezin, vragen te beantwoorden en de gezinnen uit te nodigen om deel te nemen aan het JGZ-programma. Ook als er zorgen zijn gaat de jeugdverpleegkundige op huisbezoek en/of gaat de jeugdarts er mee aan de slag. Dat is mogelijk omdat de JGZ-organisatie: is geworteld in wijken, buurten en dorpen, waardoor deze naast de ouders staat en hen in hun eigen kracht versterkt alle kinderen ziet, alle gezinnen thuis bezoekt wat met name in de eerste twee levensjaren van belang is omdat kinderen dan vooral in het eerste milieu verblijven contact heeft met alle partijen in de zorg, het welzijn voor kinderen alsook scholen, peuterspeelzalen en kinderopvang een positief imago heeft, een vertrouwde organisatie is. 4. Formeel als het moet en informeel als het kan Er is een hele gemeenschap nodig om een kind op te voeden, vrijwilligers en professionals ondersteunen gezinnen daarbij. Vrijwilligers zijn van essentieel belang. Micha de Winter (leerstoel Maatschappelijke opvoedingsvraagstukken Utrecht) beschrijft de waarde van peergroups van ouders als de pedagogische civil society, dat zijn contacten en activiteiten van ouders onderling. In navolging van de revival van de wijkverpleegkundige kan dit ook gezien worden als een heropleving van oude kruiswerkwaarden: voor en door ouders. Zorgorganisaties, als rechtsopvolgers van het oude kruiswerk, innoveren voortdurend en willen deze taken graag opnieuw oppakken. Dat is bij uitstek hun werkterrein: gezondheid, ontwikkeling, opgroeien en opvoeden, versterken van eigen kracht, van zelfredzaamheid en samenredzaamheid. Er zijn volop mogelijkheden om een robuuste basisvoorziening neer te zetten van pedagogische preventie voor ouders van kinderen in alle leeftijdscategorieën en de nieuwe civil society Pagina 3 van 8
te faciliteren onder andere door het aanjagen en coördineren, ruimte beschikbaar te stellen en met de inzet van social media. 5. Doordachte balans van collectief en individueel Met de meeste kinderen en jongeren gaat het goed, dat willen we graag zo houden. Gezonde jeugd veilig en gezond houden, dat gebeurt niet vanzelf, hier zijn activiteiten voor nodig. Ook willen we dat de groep gezonde en veilig opgroeiend kinderen groter wordt. Dat is mogelijk met preventie, voorkomen dat er bij zo min mogelijk kinderen problemen, ziekte en achterstanden ontstaan. Daarom streeft de JGZ-organisatie naar een 100% bereik. De JGZ-medewerkers zijn dagelijks aanwezig in alle wijken en buurten van Nederland, ze fietsen er letterlijk rond, bezoeken jonge gezinnen thuis, zien ouders en kinderen op het consultatiebureau, in het CJG, op kinderopvang en op scholen. Ze zijn daardoor als geen ander op de hoogte van de cultuurspecifieke aspecten en structuren van de wijken waar de gezinnen wonen, hebben inzicht in de belevingswereld en de leefomstandigheden van ouders en kinderen en in veranderende opvoedgewoontes en inzicht in gezondheidstrends. Deze kwalitatieve impliciete kennis van de professionals behoeft alleen maar expliciet gemaakt te worden. Met het digitaal dossier is een schat aan kwantitatieve gegevens beschikbaar over de gezondheid en ontwikkeling van kinderen en jongeren. Zo heeft de JGZ-organisatie de mogelijkheid om signalen te bundelen. De vertaling te maken van individuele kinderen naar het collectief belang, om zo uit de cumulatie van gegevens en trends te kunnen signaleren voor beleidsvoorbereiding. Met deze informatie kan de JGZ-organisatie de gemeente informeren over actuele ontwikkeling rondom jeugd en het eigen aanbod voortdurend afstemmen op veranderde wensen en gewoontes van ouders, kinderen en jongeren. Voor de gehele doelgroep 0-19 jarigen biedt de JGZ-organisatie een aantal collectieve programma s, waarvan bewezen is dat ze effectief zijn. Het meest bekend is het rijksvaccinatieprogramma, daarnaast heeft de JGZ-organisatie programma s ter voorkoming van wiegendood, stimulering van borstvoeding, inperken van het gevaar van meeroken en vergroten van de veiligheid in en om huis. We zijn voorstander van een basispakket opvoeden in een Public Health benadering, pedagogische preventie als Triple P programma s. Ook is de JGZ-organisatie een vraagbaak op het gebied van gezondheid, opgroeien en opvoeden. Zo is het mogelijk om collectieve programma s op maat van de individuele burger toepasbaar te maken en op maat van de gemeente aan te bieden. 6. Werkt integraal Omdat de JGZ-organisatie alle kinderen ziet en op het draaipunt van gezondheidszorg en jeugdzorg staat, kan de JGZ-organisatie een belangrijke rol vervullen in het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG). De JGZ-organisatie biedt haar infrastructuur van bereik van alle kinderen en jongeren als belangrijke meerwaarde aan in het CJG. De doelgroep (ouders en kinderen) is al bekend met het consultatiebureau als een plek voor vragen, als inlooppunt, maar ook als ontmoetingsplaats met andere ouders. Het CJG kan daar gebruik van maken en deze functie verder uitbouwen. De positie die de JGZ-organisatie al heeft in de samenleving is een belangrijk gegeven. Pagina 4 van 8
De JGZ-organisatie heeft een goede samenwerking met de eerste en tweede lijn, maar ook met voorzieningen als welzijn, peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en scholen. De JGZ-organisatie ziet alle kinderen, de jeugdarts richt zich op de gezonde ontwikkeling en de jeugdverpleegkundige is vraagbaak en steunpilaar voor ouders, die van alle verschillende opgroeiterreinen de hoofdzaken integreert. Kansen liggen er vooral om in de voorschoolse periode preventief te werken aan het voorkomen van problemen waar de huidige pubers mee worstelen. Gezond en gelukkig opgroeien is daarvoor cruciaal en is tevens het hart van het werkveld van de JGZ. Gezondheidswinst valt tevens te behalen door collectief in te zetten op preventie aan de opvoedkundige kant van de JGZ. Versterking van de JGZ aan de preventieve kant van de zorg zorgt blijvend voor een grotere groep gezonde en gelukkige kinderen. Dat vraagt investeringen vooraf, terwijl het effect pas later zijn vruchten afwerpt. De instroom in zwaardere vormen van zorgvoor-jeugd neemt af, hoewel pas na een aantal jaren. Investeren in preventieve JGZ loont! 7. Is resultaatgericht Het is moeilijk primaire preventie concreet en daarmee goed meetbaar te maken. Bovendien is de invloed van de JGZ op het leven van kinderen onderdeel van de keten en de maatschappij. De JGZ-organisaties binnen ActiZ hebben zich gebogen over het aandeel van de JGZ in het hele proces van gezond en veilig opgroeien en opvoeden van een kind binnen een gezin in de woonomgeving. De JGZ-organisaties binnen ActiZ willen rekenschap afleggen op punten die er toe doen, concrete resultaten waarmee de JGZorganisaties bijgedragen aan de outcome, in plaats van aantallen geleverde contactmomenten. Gemeenten vinden een gesprek over de bijdrage van de JGZorganisatie aan de resultaten op de hier onder genoemde onderwerpen en het duiden van de informatie en de verschillende uitgangssituaties van gezinnen/ burgers in verschillende wijken en buurten belangrijker dan het meten op outcome indicatoren, zo bleek uit het gesprek met het platform van ambtenaren JGZ bij de VNG. De onderwerpen waarmee de outcome inzichtelijk kan worden gemaakt zijn de benoemde velden van de preventienota (voortgezet in de nota Volksgezondheid), aangevuld met kind-in-beeld, groei en ontwikkeling en ouderschap. De JGZ-organisaties binnen ActiZ vinden het van belang om indicatoren te formuleren vanuit de optiek van primaire preventie, dus gezondheid en geen chronische ziekte, gezond eet- en beweegpatroon en geen overgewicht. Dat brengt ons tot de volgende thema s: o In beeld, bereik o Ouderschap o Gezondheid o Groei en ontwikkeling o Psychosociale ontwikkeling (w.o. hechting en depressie) o Gezond eet- en beweegpatroon (overgewicht) o Preventie van kindermishandeling o Roken, alcohol en drugs. 8. Biedt ruimte voor de professional De JGZ-organisatie werkt met professionals die het kind in hun maatschappelijke context bekijken en de juiste communicatieve vaardigheden hebben en die de ruimte nemen en krijgen om op maat te werken. Het flexibel aanbieden van JGZ is daarom goed mogelijk Pagina 5 van 8
in de microrelatie tussen het gezin en de professional. De professional moet de ruimte hebben om aan het eind van het contactmoment met de ouders af te spreken wanneer, hoe en waar het volgende contact zal plaatsvinden. De richtlijn contactmomenten biedt veel beleidsvrijheid over de vorm, de duur en het type uitvoerende professional. De richtlijn is het kader waarbinnen de professionals afspraken kunnen maken met de ouders. Dat zal bij het ene kind meer zijn en bij het andere kind minder. Dit doet meer recht aan kind, ouder(s) en professionals en geeft de professional de ruimte om meer aan te sluiten bij de behoefte of wens van de cliënt. Flexibilisering gebeurt niet in de eerste zes maanden van het leven van een kind. Deze periode is nodig om een vertrouwensrelatie op te bouwen met de ouder(s), zicht te krijgen op de omstandigheden en om een afweging te maken van draagkracht en draaglast om zo de zorgbehoefte te kunnen vaststellen. In deze periode worden relatief veel lichamelijke (aangeboren) aandoeningen opgespoord. Op de transitiemomenten in het leven van het kind verandert er veel en is een nieuwe afweging van draagkracht en draaglast nodig. Dit geldt ook bij een ingrijpende gebeurtenis. ActiZ leden omarmen de uitspraak het nieuwe hulp-er-bij-halen-principe. Kinderen worden niet langer meer doorverwezen, maar de JGZ haalt er hulp bij als het moeilijk wordt. Dit onderschrijven wij voor het jeugdzorgveld, verwijzen naar de curatieve geneeskunde zal nodig blijven. Deze cultuurverandering past in de transitie in de zorg voor jeugd. De beroepsverenigingen sluiten aan met hun advies toeleiden naar lichte en zwaardere zorg. Alle CJG-professionals op HBO- niveau (voor JGZ-organisaties betreft dat de jeugdverpleegkundige) kunnen zelf direct alle vormen van in het CJG beschikbare lichte hulp inschakelen. Voorwaarde is wel dat die lichte hulp lokaal ook aanwezig is. Voor het inschakelen van zware hulp is er in elk CJG een team bestaande uit één jeugdverpleegkundige, één jeugdarts, één maatschappelijk werkende en één gedragswetenschapper die de casus analyseert en hulp inschakelt. Een professional op academisch niveau, in veel gevallen zal dat de jeugdarts zijn, zet uiteindelijk haar paraaf. Het wrap around care model van hoogleraar Jo Hermanns is een methodiek om het hulp erbij halen principe concreet in te vullen. Het model is een zonnebloem met in het midden het gezin geholpen door een vrijwilliger of generalist, die er specialisten bijhaalt, die als bloemblaadjes om de kern om het gezin heen staan. In veel gevallen kunnen de jeugdarts en de jeugdverpleegkundige die rol van generalisten invullen, omdat ze een vertrouwde en laagdrempelige professional zijn, die alle kinderen zien en steunen en specialisten invliegen als het probleem het JGZ domein overstijgt. 9. Vorm volgt inhoud De wereld waarin kinderen opgroeien is meervoudig, pluriform en veelkleurig. De uitvoering door de JGZ-organisatie is aansluitend daarop dan ook divers en fijnmazig met een variatie aan mogelijkheden en keuzes. De JGZ-organisatie hanteert geen gelijkheidsprincipe bij het aanbod, maar bij het resultaat, streeft naar gelijke gezondheidsresultaten door een pluriform aanbod: het ene kind iets meer, het andere kind iets minder! Vanuit een subsidierelatie met elke gemeente apart, is het mogelijk om een gedifferentieerd aanbod te leveren aangepast aan de lokale wensen, met voldoende ruimte voor professionals om goed aan te sluiten bij het kind en zijn gezin in hun context. Pagina 6 van 8
De JGZ-organisatie wil zich vernieuwen en verbreden tot kloppend hart van de jeugdsector. Maar trend is dat de JGZ-organisatie zich beweegt in de richting van een opsporingsapparaat die met vragenlijsten risico s scoren. Het accent gaat steeds meer liggen op risicokinderen. Dat is ongewenst. De toenemende focus op het opsporen van kindermishandeling en het werken met vragenlijsten, wakkert het wantrouwen van ouders aan en is geen goede zaak. De JGZ-organisatie wil naast de ouders en jongeren staan en heeft als uitgangspunt dat geen ouder expres en voor de lol zijn kind mishandelt. Gezondheid is de kern van het werk. De consultatiebureaus staan bij ouders bekend als vraagbaak en bron van informatie en ondersteuning. Daarop kan de JGZorganisatie zich profileren en er naar handelen. En daarmee voorkomen we dat we onze positie als bondgenoot van ouders op het spel zetten. De JGZ-organisatie organiseert de JGZ kleinschalig en fijnmazig, afgestemd op de veelkleurigheid en pluriformiteit van de samenleving en levert maatwerk op wijkniveau. Kracht van JGZ-organisaties binnen ActiZ De stelselwijziging geeft gemeenten ruimte om te opereren op een groot en breed jeugddomein, om jeugdspecialisten en jeugdgeneralisten te verbinden. De JGZorganisatie kan als generalist in de wijken aan de slag om gezinnen echt te helpen. De JGZ-organisaties binnen ActiZ zijn bij uitstek in staat om dit vorm te geven. Private partijen waren van oudsher degenen die zich bekommerden om de mens. Het publieke domein is ontstaan in het maatschappelijke middenveld en langzaamaan gecollectiveerd. De roots van de JGZ-organisatie liggen dan ook in de kruisverenigingen. Ze werken al decennialang in brede samenwerkingsverbanden in wijken en buurten. De JGZorganisatie wil met gemeenten afspraken maken over WAT de JGZ-organisatie levert aan diensten en niet over HOE de JGZ-organisatie dat uitvoert, dat is eigen bedrijfsvoering. Vanuit ondernemerschap zijn JGZ-organisaties : kostenbewust door zaken slim aan te pakken en efficiënt te werken; financieel gezond en transparante bedrijven; bedrijven met innovatiekracht, innovatie moet doorgaan, juist op gebied van bejegening, diversiteit in aanbod en aansluiten bij moderne ouders in de huidige maatschappij; inhoudelijk competent, uitgaande van gezondheid, zelfredzaamheid, aanwezig in de buurt. Met andere woorden: JGZ-organisaties zijn bedrijfeconomisch eenvoudig en goedkoop, hebben organisatie kracht per gemeente en zijn als bedrijf financieel gezond. De JGZ-organisaties binnen ActiZ zien voordelen in een integrale JGZ-organisatie, maar zijn geen voorstander van fusie op dit moment. Bij elke fusie gaat veel energie zitten in het op orde krijgen van interne processen van de nieuwe organisatie. Die energie is momenteel nodig om te investeren in de CJG-vorming en in de aansluiting met de overkomende takken vanuit de jeugd-ggz, jeugdzorg en LVG jeugd. Echter als de gemeente nu één uitvoeringsorganisatie voor JGZ wil realiseren is dat heel goed mogelijk bij een JGZ-organisatie. Pagina 7 van 8
Feiten en cijfers Nederland telt ruim 3,5 miljoen kinderen onder de 18 jaar. Met het overgrote deel van deze kinderen gaat het goed. Rond 15% van de kinderen is op enig moment at risk, zo wordt bij ongeveer 15% van de kinderen voor het vierde levensjaar een vermoeden op een lichamelijke aandoening of afwijking gesignaleerd. Ongeveer 5% heeft een verstandelijke beperking, psychische stoornis of zware sociale problematiek. De zorg voor jeugd moet eenvoudiger om te voorkomen dat ouders met problemen op meerdere gebieden verdwalen in het systeem en om gezinnen eerder en sneller te helpen met lichte vormen van hulp voordat problemen escaleren en zwaardere hulp nodig is. Het versterken van de eigen kracht en de sociale netwerken van gezinnen staat centraal. De jeugdgezondheidszorg (JGZ) levert, in algemene termen, de volgende bijdrage aan de maatschappij: o De groep blije, gezonde en veilig opgroeiende kinderen waar niets mee aan de hand is blijft even groot/wordt groter, waardoor minder kinderen gespecialiseerde zorg nodig hebben. o Versterken van het ouderschap, vergroten van het eigen probleemoplossend vermogen van ouders (grotere draagkracht, kleinere draaglast). o Immuniteit tegen kinderziekten (door rijksvaccinatieprogramma), waardoor epidemieën zo goed als uitgeroeid zijn. o Opsporing van en hulp bij risico s van kinderen op het gebied van gezondheid, ontwikkeling en veiligheid en ze verbinden met de juiste hulp. Pagina 8 van 8